T
theking
Guest
Yapım Ekleri Nelerdir?
YAPIM EKLERİ Kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştiren eklere yapım ekleri denir. Dört ana grupta incelenir:
1) İsimden İsim Yapma Ekleri : İsim köklerine gelerek bunlardan yeni isimler türeten eklere denir. Bu ekler sadece kelimenin anlamını değiştirir, türünü değiştirmez. Bu eklerin başlıca olanları şunlardır:
1) –lık, -lik, -luk, -lük : (Gözlük, gecelik)
2) –cı, -ci, -cu, -cü : (Bek-çi, ev-ci) ("Bek" kelimesi Eski Türkçe'de "koruma, muhafaza etme" anlamında kullanılmıştır.)
3) –lı, -li, -lu, -lü : (Ev-li, su-lu)
4) –sız, -siz, -suz, -süz ( Ev-siz, Ök-süz) ("Ök" kelimesi Eski Türkçe'de "öğ" şeklindedir ve "ana" anlamına gelir.)
5) –ki : (demin-ki, şimdi-ki, yerde-ki, gökte-ki) (Yapım ekleri her zaman kökten hemen sonra gelirken, -ki eki bu kurala uymaz. –ki ekinden önce köke bir çekim eki gelir, sonra –ki yapım eki getirilir. –ki ekinin bazen kökten hemen sonra geldiği de görülür. Öte-ki, beri-ki...)
6) –cık, -cik, -cuk, -cük : (Ufa-cık, küçü-cük)
7) –cak, -cek, -çak, -çek : (Büyü-cek..)
8) –cağız, -ceğiz, -çağız, -çeğiz: (Köyceğiz, çocuk-çağız)
9) –ca, -ce, -ça, -çe : Türk-çe, ala-ca
10) –daş, -deş, -taş, -teş : soy-daş, ses-teş
11) –ncı, -nci, -ncu, -ncü : bir-i-nci, yedi-nci..
12) –ar, -er : beş-er..
13) –z : iki-z
14) –sı, -si,-su, -sü : çocuk-su
15) –ımsı, -imsi, -umsu, -ümsü: ekşi-msi
16) –layın, -leyin: akşam-leyin...
17) –cileyin : ben-cileyin
18) –an, -en : er-en, kız-an (olgun çocuk)
19) –ç: ana-ç
20) –cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, çul, çül: ev-cil, balık-çıl...
21) –man, -men : koca-man
22) –aç, -eç : kır-aç, top-aç
23) –şın : sarı-şın
24) –ak, -ek : sol-ak, top-ak
25) –k : bebe-k, top-u-k
26) –t : yaş-ı-t
27) –ay, -ey : kuz-ey (Kuz : Güneş görmeyen yer)
28) –sul : yok-sul
29) –la, -le : kış-la , yay-la ( Eski Türkçe'den günümüze z, y değişmesiyle " yazın gidilecek yer " anlamındadır.
2) İsimden Fiil Yapma Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek bunları fiile dönüştürür. Bu tür ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir. Başlıca ekleri şunlardır:
1) –la, -le: su-la, top-la...
2) –al, -el: az-al, dar-al...
3) –l : ufa-l...
4) –a, -e : yaş-a, boş-a...
5) –ar, -er : sar-ar (sarı)
6) –da, -de : şırıl-da..
7) –kır, -kir, -kur, -kür : tü-kür, püs-kür..
8) –k : gec-i-k...
9) –r: deli-r-..
10) –msı, -mse :azı-ı-msa...
3) Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan yeni fiiller türeten eklerdir. Bu ekler kökün anlamını değiştirir fakat türünü değiştirmez. Başlıca ekleri şunlardır:
b) -n: giy-i-n...
c) –l : kır-ı-l...
d) –ş : döv-ü-ş...
e) –r : aş-ı-r..
f) –t : kızar-t...
g) –dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür : koş-tur...
h) –ar, -er : çık-ar..
i) –a, -e : tık-a...
j) –ı, -i, -u, -ü : kaz-ı...
k) –mse: gül-ü-mse
l) –ala, -ele : kov-ala
4) Fiilden İsim Yapma Ekleri : Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan isimler türeten eklerdir. Bu ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir. Fiilden isim yapım eklerinin başlıcaları şunlardır:
1) –mak, -mek : yapmak...
2) –ma, -me : kıy-ma, sar-ma...
3) –ış, -iş, -uş, -üş : bak-ış...
4) –m : giy-i-m..
5) –k : çatla-k..
6) –ak, -ek : dön-ek...
7) –n : tüt-ü-n...
8) –gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü: say-gı...
9) –ga, -ge : böl-ge...
10) –gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün : dal-gın...
11) –gan, -gen, -kan, -ken : sıkıl-gan...
12) –gıç, -giç, -guç, -güç : dal-gıç...
13) –gaç, -geç : yüz-geç...
14) –ıcı, -ici, -ucu, -ücü : uç-ucu...
15) –ç : usan-ç...
16) –ı, -i, -u, -ü : gez-i...
17) –a, -e, : yar-a...
18) –ntı, -nti, -ntu, -ntü : boz-u-ntu...
19) –t : geç-i-t...
20) –l : ışı-l...
21) –sı, -si, -su, -sü : sin-si...
22) –anak, -enek: gör-enek...
23) –aç, -eç : gül-eç...
24) –alak, -elek : yat-alak...
25) –maç, -meç : yırt-maç...
26) –sal, -sel : uy-sal...
27) –man, -men : seç-men, öğret-men...
28) –sak: tut-sak...
29) –ca, -ce : eğlen-ce...
30) –maca, -mece : bul-maca..
YAPIM EKLERİ Kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştiren eklere yapım ekleri denir. Dört ana grupta incelenir:
1) İsimden İsim Yapma Ekleri : İsim köklerine gelerek bunlardan yeni isimler türeten eklere denir. Bu ekler sadece kelimenin anlamını değiştirir, türünü değiştirmez. Bu eklerin başlıca olanları şunlardır:
1) –lık, -lik, -luk, -lük : (Gözlük, gecelik)
2) –cı, -ci, -cu, -cü : (Bek-çi, ev-ci) ("Bek" kelimesi Eski Türkçe'de "koruma, muhafaza etme" anlamında kullanılmıştır.)
3) –lı, -li, -lu, -lü : (Ev-li, su-lu)
4) –sız, -siz, -suz, -süz ( Ev-siz, Ök-süz) ("Ök" kelimesi Eski Türkçe'de "öğ" şeklindedir ve "ana" anlamına gelir.)
5) –ki : (demin-ki, şimdi-ki, yerde-ki, gökte-ki) (Yapım ekleri her zaman kökten hemen sonra gelirken, -ki eki bu kurala uymaz. –ki ekinden önce köke bir çekim eki gelir, sonra –ki yapım eki getirilir. –ki ekinin bazen kökten hemen sonra geldiği de görülür. Öte-ki, beri-ki...)
6) –cık, -cik, -cuk, -cük : (Ufa-cık, küçü-cük)
7) –cak, -cek, -çak, -çek : (Büyü-cek..)
8) –cağız, -ceğiz, -çağız, -çeğiz: (Köyceğiz, çocuk-çağız)
9) –ca, -ce, -ça, -çe : Türk-çe, ala-ca
10) –daş, -deş, -taş, -teş : soy-daş, ses-teş
11) –ncı, -nci, -ncu, -ncü : bir-i-nci, yedi-nci..
12) –ar, -er : beş-er..
13) –z : iki-z
14) –sı, -si,-su, -sü : çocuk-su
15) –ımsı, -imsi, -umsu, -ümsü: ekşi-msi
16) –layın, -leyin: akşam-leyin...
17) –cileyin : ben-cileyin
18) –an, -en : er-en, kız-an (olgun çocuk)
19) –ç: ana-ç
20) –cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, çul, çül: ev-cil, balık-çıl...
21) –man, -men : koca-man
22) –aç, -eç : kır-aç, top-aç
23) –şın : sarı-şın
24) –ak, -ek : sol-ak, top-ak
25) –k : bebe-k, top-u-k
26) –t : yaş-ı-t
27) –ay, -ey : kuz-ey (Kuz : Güneş görmeyen yer)
28) –sul : yok-sul
29) –la, -le : kış-la , yay-la ( Eski Türkçe'den günümüze z, y değişmesiyle " yazın gidilecek yer " anlamındadır.
2) İsimden Fiil Yapma Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek bunları fiile dönüştürür. Bu tür ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir. Başlıca ekleri şunlardır:
1) –la, -le: su-la, top-la...
2) –al, -el: az-al, dar-al...
3) –l : ufa-l...
4) –a, -e : yaş-a, boş-a...
5) –ar, -er : sar-ar (sarı)
6) –da, -de : şırıl-da..
7) –kır, -kir, -kur, -kür : tü-kür, püs-kür..
8) –k : gec-i-k...
9) –r: deli-r-..
10) –msı, -mse :azı-ı-msa...
3) Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan yeni fiiller türeten eklerdir. Bu ekler kökün anlamını değiştirir fakat türünü değiştirmez. Başlıca ekleri şunlardır:
b) -n: giy-i-n...
c) –l : kır-ı-l...
d) –ş : döv-ü-ş...
e) –r : aş-ı-r..
f) –t : kızar-t...
g) –dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür : koş-tur...
h) –ar, -er : çık-ar..
i) –a, -e : tık-a...
j) –ı, -i, -u, -ü : kaz-ı...
k) –mse: gül-ü-mse
l) –ala, -ele : kov-ala
4) Fiilden İsim Yapma Ekleri : Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan isimler türeten eklerdir. Bu ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir. Fiilden isim yapım eklerinin başlıcaları şunlardır:
1) –mak, -mek : yapmak...
2) –ma, -me : kıy-ma, sar-ma...
3) –ış, -iş, -uş, -üş : bak-ış...
4) –m : giy-i-m..
5) –k : çatla-k..
6) –ak, -ek : dön-ek...
7) –n : tüt-ü-n...
8) –gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü: say-gı...
9) –ga, -ge : böl-ge...
10) –gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün : dal-gın...
11) –gan, -gen, -kan, -ken : sıkıl-gan...
12) –gıç, -giç, -guç, -güç : dal-gıç...
13) –gaç, -geç : yüz-geç...
14) –ıcı, -ici, -ucu, -ücü : uç-ucu...
15) –ç : usan-ç...
16) –ı, -i, -u, -ü : gez-i...
17) –a, -e, : yar-a...
18) –ntı, -nti, -ntu, -ntü : boz-u-ntu...
19) –t : geç-i-t...
20) –l : ışı-l...
21) –sı, -si, -su, -sü : sin-si...
22) –anak, -enek: gör-enek...
23) –aç, -eç : gül-eç...
24) –alak, -elek : yat-alak...
25) –maç, -meç : yırt-maç...
26) –sal, -sel : uy-sal...
27) –man, -men : seç-men, öğret-men...
28) –sak: tut-sak...
29) –ca, -ce : eğlen-ce...
30) –maca, -mece : bul-maca..