Asya Hunları
Turk goclerinin doğu yonunde devam ettiği asırlarda Cin'de kurulan Chou devletinin (MO 1050256) Turklerle ilgisi uzerine dikkat cekilmiş, hukumdar sulalesinde Gok dini, Guneş ve yıldızlann kutlu sayılması gibi inanclarla, askeri kuvvette harp arabalannın bulunması ve devletin daha cok Turklerle meskun bolgede (Şensi, Batı Şansi, Kansu) kurulmuş olması ceşitli ilim dallarından bazı bilginleri (F Hirth, B Karlgren, Ed Chavannes, J C Anderson, R Wilhelm, W Eberhard vb) bu hanedanın aslen Turk olabileceği, veyahut devlette Turk unsurunun hakim bulunduğu duşuncesine sevk etmictir (61) Bununla beraber, aslında daha ziyade Turk kulturu tesiri fazla belirli bir Cin devlet ve cemiyeti gibi gorunen Chou devletine ait bu f araziye kesinlik kazanınc Aya kadar asya Turk tarihini Hunlaria başlatmak yerinde olacaktır
Cin kaynaklarında MO 4 asırdan itibaren Turklerle birlikte Moğol, Tunguz soyundan bazı gruplann başındaki Kuzey barbarları hanedanını belirlemek uzere Hiungnu (Hsiungnu) diye anılan kutlenin hangi soydan oldukları hakkında turlu goruşler ileri surulmuştur: Bu goruşlerde, eskiden, Cin kaynaklannın Hiungnularla ilgili olarak verdikleri orf, adet ve Ekonomik faaliyetlere ait iyi incelenmemiş bilgi dikkate alınmış, son zamanlarda ise hayli ilerleyen dil ve kultur araştırmaları esas teşkil etmiştir Bunlara gore, Hiungnular Turk'tur (J De Guignes, 1757; J Klaproth, 1825; F Hirth, 1899; J Marquart, 1903; P Pelliot, 1920; 0 Franke, 1930; Gy Nemeth, 1930; McGovern, 1939; R Grousset, 1942; W Eberhard, 1942; B Szasz, 1943; L Bazin, 1949; F Altheim, 1953; HV Haussig, 1954; W Samolin, 1958; 0 Pritsak, 1959; G Clauson, 1960 vb) K Shiratori (62) once Turk kabul etmiş, sonra(63) da Moğol olduklannı soylemiştir(64) L Ligetiye gore Hiungnuların kimliğini tesbit etmek muşkuldur A v Gabain(66) TurkMoğol karışımı oldukları fikrindedir Her ne kadar, Hiungnuların buyuk imparatorluğunda Turkler yanında Moğol, Tunguz vb yabancı kavimlerin de yer almaları tabii ise de, devleti kuran ve yuruten asıl unsurun Turk olduğunda şuphe yoktur Bu devlette, aslında orman kavmi olan Moğol ve Tunguz değil Turk bozkır kulturu hakim olup(68) Gok Tanrı'ya inanılıyor (aslında totemci olan Moğollara Tanrı sozu sonra Turklerden intikal etmiştir Aile baba hukukuuzerine kurulu bulunuyordu
Nihayet Hiungnu devletınde idareci zumre ve hanedanın dili turkce idi Siyasi ve kulturel munasebetler vesilesi ile Cin yıllıklarında Hiungnu dilinden zapt edilen şu kelimeler: Tanrı, kut, boru, il (el), ordu, tuğ, kılıc vb Turkce olup Turk dilinin en eski yadigarlarındandır Ve nihayet devletin sahipleri kendilerine, Turkce'de kavim, halkmanasından olan Hun(Khun tuı) diyorlardı Hunadı, bir goruşe gore, MO 1 bin başlarında Kwan, Gun, 5 asırdan once Kun, 43 asırlarda ise Khun telaffuz edilmişti ağırlık merkezinin, OrhunSelenga ırmaklan ve Turklerce kutlu ulke sayılan Otuken havalisiOngm ırmağı uzerindeki Karakum ile Ordos bolgesi arasında bulunduğu anlaşılan Hun siyasi birliğinin kesin tarihini MO 4 asırdan itibaren takip etmek mumkun olmaktadır Hunlarla ilgili en eski yazılı vesika olarak MO 318 yılında yapılan bir anlaşma zikredilmiştir O zaman Chou iktidarının zayıflaması sonucu meydana cıkan 14 kadar buyuk derebeyliğin mucadele sahası olan Cin'de birbirleri ile Savaş halindeki bu feodal muharip devletlerden Ch'in (Ts'in)'in gittikce kuvvetlenmesinden endişelenen komşu beş krallık(derebeylik) zikredilen yılda Hun birliği (Hiungnu) ile ittifak andlaşması yapmıştı Hunlar daha sonra Cin topraklarında baskıyı artırdılar
Mahalli hanedanlar, uzun mudafaa savaşları sırasında, korunmak maksadı ile, meskun sahaları ve askeri yığınak yerlerini surlarla ceviriyorlardı Chou'lardan iktidan MO 256'da tamamen devralan Ch'in devleti(Şensi'de)'nin unlu hukumdan Shihhuangti (MO 247210) kuzey taarruzlarına karşı sınırlarını busbutun kapamak icin, surların ic kısımlarını yıktırarak elde ettiği malzeme ile dış surları birbirine bağlamak ve boş yerleri tamamlatmak sureti ile meşhur Cin Seddi'm (15 m yukseklik, 9 m genişlik, duz bir hat halinde uzunluk 1845 km) meydana getirdi (MO 214)Boylece Cinlilerin en tesirli korunma tedbiri aldıklarına kanaat getirdikleri bu sırada iki muhim hadise vukua geldi: Cin'de uzun muddet dirayetli imparatorlar yetiştiren Han sulalesi (ilk Han MO 206 MS 22, İkinci Han MS 24220)'nin kurulması ve Hun devletinin başına da Motun (veya Maotun, Mavdun; eski okunuşlar: Moduk, Meitei, Mote, Mete)' un gecmesi (MO 209)
Cin kaynaklarında Hunların Tuku Turk adlı aile veya kabilesine mensup olduğu bildirilen Motun (Beğtun), kendi oğlunu tahta getirmeği tasarlayan uvey anasmın teşviki ile babası T'uman tarafından tahttan mahrum bırakılması teşebbusu karşısında, emrindeki demir disiplin altında yetiştirilmiş 10 bin atlı ile katıldığı bir surek avında Tuman'ın oldurulmesi uzerine Hun hukumdan ilan edilerek (MO 209174), Hun dilinde imparatormanasında sonsuz genişlik, yucelik, ululukifade eden ve Asya Turk devletlerinde 6 asır kadar kullanılan Tanhu (turlu okuyuşlar: Tanju, Jenuye, Şanu ve son olarak, aynı Cince işaretin bugunku soylenici ile Şanyu, Şany) unvanını aldı(78) Devletini yeniden duzenledi ve kendisini iyi tanımadıkları anlaşılan Tunghu'lann (doğudaki MoğolTunguz kabileler birliği) ısrarla toprak talepleri karşısında savaş acarak onları perişan etti Boylece hakimiyetini kuzey Pecili'ye kadar genişlettikten sonra, Orta Asya'da Tanrı dağlarıKan su havalisindeki, HindAvrupa menşeli sanılan Yueci (Yuehch'ih)leri (79) mağlup etti (MO 203) O sırada Hun devleti Sol Bilge elig'inin Shangku'da Sağ Bilge elig'inin Shangkun(Şensi)'de ikamet ettiği tahmin edildiği bu donemde Motun, daha sonra, Cin topraklanna yoneldi, 3 yıl kadar surduğu anlaşılan (201199) bu savaşlarda Mai, Taiyuan bolgelerini zapt etti Han sulalesinin kurucusu imparator Kaoti (MO 206195)'nin 320 bin kişilik ordusunu, Paiteng'de bozkır usulu sahte ric'at gosterisi (Turan Taktikibk aş Kultur: Ordu) ile cember icine aldı imparator, bozkır bolgelerinin Hun devletine terki, yiyecek ve ipek verilmesi ve yıllık vergi şartları ile kendini ve ordusunu kurtarmağa muvaffak oldu81
Doğu Asya tarihinde iki buyuk devlet arasında akdedilmiş ilk milletlerarası mukavele olduğu belirtilen bu andlaşma82 (MO 201) gereğince Motun'un bir Cin prensesi ile de evlenmesi sonucu Cin ile dostluk havası icinde, imparatorice Lu (MO 195179) ve imparator Wenti (MO 179157) zamanlarında da devam etmiş olan ticari munasebetler geliştirilirken, Motun, Baykal golu kıyılanndan irtiş yatağına kadar olan bozkırları ve daha batıdaki Tingling'ler, bazı Ogur (Hochieh 0k'ue) kollan ile meskun araziyi, kuzey Turkistan'ı zaptetti ve oradaki Yueci'lerin komşusu Wusun'lan himayesine aldı Bu suretle buyuk Hun hukumdarı o cağda Asya kıt'asında yacıyan Turk soyundan hemen butun topluluklan kendi idaresinde tek bayrak altında toplamış oluyordu imparatorluk sınırlannın doğuda Kore'ye, kuzeyde Baykal golu ve Ob, irtiş, işim nehirlerine, batıda Aral golune, guneyde Cin'de Wei ırmağı Tibet yaylası Karakurum dağları hattına ulaştığı bu tarihlerde Hunlara tabi olanlar arasında Moğollar, Tibetliler, Tunguzlar ve Cinliler de vardır Motun tarafından Cin hukumetine gonderilen MO 176 tarihli mektuptan anlaşıldığına gore, yalnız ic Asya'da Turk devletine bağlı kavim ve şehirdevletciklerinin sayısı 26 idi ve hepsi, Tanhu'nun ifadesi ile yay gerenlerle tek bir ailehalinde birleşmişlerdi
Motun MO 174 yılında olduğu zaman, sivil ve askeri teşkilatı, ic ve dış siyaseti, dini, ordu su, harp tekniği ve san'atı ile yuksek vasıflı bir cemiyet halinde, daha sonraki butun Turk devletlerine ornek olan, tarihi kesin ilk Turk siyasi teşekkulu; Buyuk Hun Devletikudretinin zirvesinde bulunuyordu Gorulduğu uzere bu devlet, idaresindeki kısıtlı tarım sahalarına karşılık, daha ziyade, otlağı bol, besiciliğe elverişli bozkırlar bolgesinde kurulmuştu Ekonomisinin temeli başta at olmak uzere, hayvan yetiştiricilik idi Buna gore sosyal durumu da, toprağa bağlı koylukulturundeki geniş Arazi sahibi Cin gentrytabakası ile kole sınıfından cok farklı idi Ne malikanelere, ne de toprak kolelerine rastlanmayan Hun bolgelerinde halk, kan akrabalığı ile birbirine bağlı ailelerin meydana getirdiği sosyal ve siyasi birlikler olarak disiplinli ve kendilerini mudafaa icin daima silahlı kabileler (boylar) halinde yaşıyor ve devlet bu kabile birliklerinin (bodunlar) kendi aralarında sıkı işbirliği yapmalanndan doğuyordu Devlet, bu kuruluşu icabı ve bilhassa ordunun Motun tarafından tanziminden sonra merkezden idare edilen bir askeri teşkilatniteliği kazanması sebebi ile askeri karakterde idi ve gerekli şartlar (bozkırda eğitilmiş olmak, at ve silah) hazır olduğu icin de futuhata acıktı Bu yonden de koyluCin devletinden ayrılıyordu
Turk goclerinin doğu yonunde devam ettiği asırlarda Cin'de kurulan Chou devletinin (MO 1050256) Turklerle ilgisi uzerine dikkat cekilmiş, hukumdar sulalesinde Gok dini, Guneş ve yıldızlann kutlu sayılması gibi inanclarla, askeri kuvvette harp arabalannın bulunması ve devletin daha cok Turklerle meskun bolgede (Şensi, Batı Şansi, Kansu) kurulmuş olması ceşitli ilim dallarından bazı bilginleri (F Hirth, B Karlgren, Ed Chavannes, J C Anderson, R Wilhelm, W Eberhard vb) bu hanedanın aslen Turk olabileceği, veyahut devlette Turk unsurunun hakim bulunduğu duşuncesine sevk etmictir (61) Bununla beraber, aslında daha ziyade Turk kulturu tesiri fazla belirli bir Cin devlet ve cemiyeti gibi gorunen Chou devletine ait bu f araziye kesinlik kazanınc Aya kadar asya Turk tarihini Hunlaria başlatmak yerinde olacaktır
Cin kaynaklarında MO 4 asırdan itibaren Turklerle birlikte Moğol, Tunguz soyundan bazı gruplann başındaki Kuzey barbarları hanedanını belirlemek uzere Hiungnu (Hsiungnu) diye anılan kutlenin hangi soydan oldukları hakkında turlu goruşler ileri surulmuştur: Bu goruşlerde, eskiden, Cin kaynaklannın Hiungnularla ilgili olarak verdikleri orf, adet ve Ekonomik faaliyetlere ait iyi incelenmemiş bilgi dikkate alınmış, son zamanlarda ise hayli ilerleyen dil ve kultur araştırmaları esas teşkil etmiştir Bunlara gore, Hiungnular Turk'tur (J De Guignes, 1757; J Klaproth, 1825; F Hirth, 1899; J Marquart, 1903; P Pelliot, 1920; 0 Franke, 1930; Gy Nemeth, 1930; McGovern, 1939; R Grousset, 1942; W Eberhard, 1942; B Szasz, 1943; L Bazin, 1949; F Altheim, 1953; HV Haussig, 1954; W Samolin, 1958; 0 Pritsak, 1959; G Clauson, 1960 vb) K Shiratori (62) once Turk kabul etmiş, sonra(63) da Moğol olduklannı soylemiştir(64) L Ligetiye gore Hiungnuların kimliğini tesbit etmek muşkuldur A v Gabain(66) TurkMoğol karışımı oldukları fikrindedir Her ne kadar, Hiungnuların buyuk imparatorluğunda Turkler yanında Moğol, Tunguz vb yabancı kavimlerin de yer almaları tabii ise de, devleti kuran ve yuruten asıl unsurun Turk olduğunda şuphe yoktur Bu devlette, aslında orman kavmi olan Moğol ve Tunguz değil Turk bozkır kulturu hakim olup(68) Gok Tanrı'ya inanılıyor (aslında totemci olan Moğollara Tanrı sozu sonra Turklerden intikal etmiştir Aile baba hukukuuzerine kurulu bulunuyordu
Nihayet Hiungnu devletınde idareci zumre ve hanedanın dili turkce idi Siyasi ve kulturel munasebetler vesilesi ile Cin yıllıklarında Hiungnu dilinden zapt edilen şu kelimeler: Tanrı, kut, boru, il (el), ordu, tuğ, kılıc vb Turkce olup Turk dilinin en eski yadigarlarındandır Ve nihayet devletin sahipleri kendilerine, Turkce'de kavim, halkmanasından olan Hun(Khun tuı) diyorlardı Hunadı, bir goruşe gore, MO 1 bin başlarında Kwan, Gun, 5 asırdan once Kun, 43 asırlarda ise Khun telaffuz edilmişti ağırlık merkezinin, OrhunSelenga ırmaklan ve Turklerce kutlu ulke sayılan Otuken havalisiOngm ırmağı uzerindeki Karakum ile Ordos bolgesi arasında bulunduğu anlaşılan Hun siyasi birliğinin kesin tarihini MO 4 asırdan itibaren takip etmek mumkun olmaktadır Hunlarla ilgili en eski yazılı vesika olarak MO 318 yılında yapılan bir anlaşma zikredilmiştir O zaman Chou iktidarının zayıflaması sonucu meydana cıkan 14 kadar buyuk derebeyliğin mucadele sahası olan Cin'de birbirleri ile Savaş halindeki bu feodal muharip devletlerden Ch'in (Ts'in)'in gittikce kuvvetlenmesinden endişelenen komşu beş krallık(derebeylik) zikredilen yılda Hun birliği (Hiungnu) ile ittifak andlaşması yapmıştı Hunlar daha sonra Cin topraklarında baskıyı artırdılar
Mahalli hanedanlar, uzun mudafaa savaşları sırasında, korunmak maksadı ile, meskun sahaları ve askeri yığınak yerlerini surlarla ceviriyorlardı Chou'lardan iktidan MO 256'da tamamen devralan Ch'in devleti(Şensi'de)'nin unlu hukumdan Shihhuangti (MO 247210) kuzey taarruzlarına karşı sınırlarını busbutun kapamak icin, surların ic kısımlarını yıktırarak elde ettiği malzeme ile dış surları birbirine bağlamak ve boş yerleri tamamlatmak sureti ile meşhur Cin Seddi'm (15 m yukseklik, 9 m genişlik, duz bir hat halinde uzunluk 1845 km) meydana getirdi (MO 214)Boylece Cinlilerin en tesirli korunma tedbiri aldıklarına kanaat getirdikleri bu sırada iki muhim hadise vukua geldi: Cin'de uzun muddet dirayetli imparatorlar yetiştiren Han sulalesi (ilk Han MO 206 MS 22, İkinci Han MS 24220)'nin kurulması ve Hun devletinin başına da Motun (veya Maotun, Mavdun; eski okunuşlar: Moduk, Meitei, Mote, Mete)' un gecmesi (MO 209)
Cin kaynaklarında Hunların Tuku Turk adlı aile veya kabilesine mensup olduğu bildirilen Motun (Beğtun), kendi oğlunu tahta getirmeği tasarlayan uvey anasmın teşviki ile babası T'uman tarafından tahttan mahrum bırakılması teşebbusu karşısında, emrindeki demir disiplin altında yetiştirilmiş 10 bin atlı ile katıldığı bir surek avında Tuman'ın oldurulmesi uzerine Hun hukumdan ilan edilerek (MO 209174), Hun dilinde imparatormanasında sonsuz genişlik, yucelik, ululukifade eden ve Asya Turk devletlerinde 6 asır kadar kullanılan Tanhu (turlu okuyuşlar: Tanju, Jenuye, Şanu ve son olarak, aynı Cince işaretin bugunku soylenici ile Şanyu, Şany) unvanını aldı(78) Devletini yeniden duzenledi ve kendisini iyi tanımadıkları anlaşılan Tunghu'lann (doğudaki MoğolTunguz kabileler birliği) ısrarla toprak talepleri karşısında savaş acarak onları perişan etti Boylece hakimiyetini kuzey Pecili'ye kadar genişlettikten sonra, Orta Asya'da Tanrı dağlarıKan su havalisindeki, HindAvrupa menşeli sanılan Yueci (Yuehch'ih)leri (79) mağlup etti (MO 203) O sırada Hun devleti Sol Bilge elig'inin Shangku'da Sağ Bilge elig'inin Shangkun(Şensi)'de ikamet ettiği tahmin edildiği bu donemde Motun, daha sonra, Cin topraklanna yoneldi, 3 yıl kadar surduğu anlaşılan (201199) bu savaşlarda Mai, Taiyuan bolgelerini zapt etti Han sulalesinin kurucusu imparator Kaoti (MO 206195)'nin 320 bin kişilik ordusunu, Paiteng'de bozkır usulu sahte ric'at gosterisi (Turan Taktikibk aş Kultur: Ordu) ile cember icine aldı imparator, bozkır bolgelerinin Hun devletine terki, yiyecek ve ipek verilmesi ve yıllık vergi şartları ile kendini ve ordusunu kurtarmağa muvaffak oldu81
Doğu Asya tarihinde iki buyuk devlet arasında akdedilmiş ilk milletlerarası mukavele olduğu belirtilen bu andlaşma82 (MO 201) gereğince Motun'un bir Cin prensesi ile de evlenmesi sonucu Cin ile dostluk havası icinde, imparatorice Lu (MO 195179) ve imparator Wenti (MO 179157) zamanlarında da devam etmiş olan ticari munasebetler geliştirilirken, Motun, Baykal golu kıyılanndan irtiş yatağına kadar olan bozkırları ve daha batıdaki Tingling'ler, bazı Ogur (Hochieh 0k'ue) kollan ile meskun araziyi, kuzey Turkistan'ı zaptetti ve oradaki Yueci'lerin komşusu Wusun'lan himayesine aldı Bu suretle buyuk Hun hukumdarı o cağda Asya kıt'asında yacıyan Turk soyundan hemen butun topluluklan kendi idaresinde tek bayrak altında toplamış oluyordu imparatorluk sınırlannın doğuda Kore'ye, kuzeyde Baykal golu ve Ob, irtiş, işim nehirlerine, batıda Aral golune, guneyde Cin'de Wei ırmağı Tibet yaylası Karakurum dağları hattına ulaştığı bu tarihlerde Hunlara tabi olanlar arasında Moğollar, Tibetliler, Tunguzlar ve Cinliler de vardır Motun tarafından Cin hukumetine gonderilen MO 176 tarihli mektuptan anlaşıldığına gore, yalnız ic Asya'da Turk devletine bağlı kavim ve şehirdevletciklerinin sayısı 26 idi ve hepsi, Tanhu'nun ifadesi ile yay gerenlerle tek bir ailehalinde birleşmişlerdi
Motun MO 174 yılında olduğu zaman, sivil ve askeri teşkilatı, ic ve dış siyaseti, dini, ordu su, harp tekniği ve san'atı ile yuksek vasıflı bir cemiyet halinde, daha sonraki butun Turk devletlerine ornek olan, tarihi kesin ilk Turk siyasi teşekkulu; Buyuk Hun Devletikudretinin zirvesinde bulunuyordu Gorulduğu uzere bu devlet, idaresindeki kısıtlı tarım sahalarına karşılık, daha ziyade, otlağı bol, besiciliğe elverişli bozkırlar bolgesinde kurulmuştu Ekonomisinin temeli başta at olmak uzere, hayvan yetiştiricilik idi Buna gore sosyal durumu da, toprağa bağlı koylukulturundeki geniş Arazi sahibi Cin gentrytabakası ile kole sınıfından cok farklı idi Ne malikanelere, ne de toprak kolelerine rastlanmayan Hun bolgelerinde halk, kan akrabalığı ile birbirine bağlı ailelerin meydana getirdiği sosyal ve siyasi birlikler olarak disiplinli ve kendilerini mudafaa icin daima silahlı kabileler (boylar) halinde yaşıyor ve devlet bu kabile birliklerinin (bodunlar) kendi aralarında sıkı işbirliği yapmalanndan doğuyordu Devlet, bu kuruluşu icabı ve bilhassa ordunun Motun tarafından tanziminden sonra merkezden idare edilen bir askeri teşkilatniteliği kazanması sebebi ile askeri karakterde idi ve gerekli şartlar (bozkırda eğitilmiş olmak, at ve silah) hazır olduğu icin de futuhata acıktı Bu yonden de koyluCin devletinden ayrılıyordu