Atabeylikler nelerdir
Ulkeyi şehzadeler adına idare eden atabeylerin kurdukları beylikler
Atabeylik, eski bir Turk geleneğine gore ortaya cıkmış bir idari gorev şekli idi Gokturkler'de, Hazarlar' da olduğu gibi daha sonraki Turk hakanlıklarında, en cok Selcuklularda gelenek halinde devam etmiştir
Atabeylerin asıl gorevi, ulkenin ceşitli yerlerine gonderilen kucuk yaştaki prenslerin (şehzadelerin) yanında, oğreticieğitici olarak bulunmak, o yeri onlar adına bir naip gibi idare etmekti
Atabeylerin coğu değerli kumandanlar idi ve sadakatle hizmet etmişlerdir Bazıları da, merkezin uzaklığından, şehzadenin kucukluğunden yararlanmak yolunu tutmuş, devletin zayıfladığı bir anda kendi başlarına buyruk olmuş, idareyi tamamen ellerine alarak bağımsız hareket etmişlerdir Şeklen Selcuklu İmparatorluğu'na bağlı olduklarından, idare, teşkilat, kultur, din ve siyaset, Selcuklu İmparatorluğu'nun bir devamı gibi gorulur Bu Atabeylikler bağımsız birer devlet gibi hareket etmiş, fakat kurucuları birer atabey olan başlıca atabeylikler
* Salgurlular (Fars Atabeyliği) (11471284)
Oğuzların Safgur boyundan olan Atabey Sungur tarafından kurulan bu atabeylik (Salgurlular Devleti) olarak da anılır Atabey Sungur, 1147 yılında, iran'ın Fars bolgesinde bağımsızlığını ilan etti Şeklen Irak Selcuklu Devleti'ne bağlı idi Sungur 1161'de olunce yerine oğlu Zengi gecti Zengi, Selcuklu Devleti yıkılıncaya kadar Irak Selcuklularına bağlı olarak kaldı Onun olumunden sonra, 1203'te, oğullarından I Saad, iktidara gecti ve tahtta hak iddia eden kardeşlerini yenerek Salgurlu Atabeyi oldu Saad 1231 yılında oldu ve bu defa onun oğlu Ebu Bekir, atabey oldu I Saad gibi Ebu Bekir de alim ve sanatkarları himaye etti Meşhur iranlı şair Şirazlı Saadi, mahlasını Atabey Saad'dan almıştı Daha sonra atabeylik ilhanlılara tabi oldu II Saad atabey olmuş ve Moğol hukumdarı HulagU'nun kızı ile evlenerek atabeyliğini devam ettirmişti Fakat 1284'de olunce atabeylik tamamen İlhanlılara bağlandı
*Azerbaycan Atabeyligi (İldenizoğulları) (11461225)
İlDenizlilerolarak da anılan bu atabeylik, aslen Kıpcak Turklerinden olan Şemseddin İlDeniz tarafından kurulmuştur Irak Selcuklu Devleti'nde atabeylik gorevi alan İlDeniz, daha sonra Azerbaycan genel valisi oldu Valiliği sırasında Gurcu ve Abhaza saldırılarını durdurdu Ayrıca Erran ve Şirvan'ı idaresine aldı Azerbaycan, Hemedan, İsfahan bolgeleri ona bağlıydı 1146'dan itibaren buralarını, Irak Selcuklu Devleti'nin başkenti Tebriz'den bağımsız olarak idare etmeye başladı İl Deniz, Selcuklu Sultanı II Tuğrul'un dul karısı ile evlenerek nufuzunu arttırmıştı Atabegi azamyani en buyuk atabeyolarak anılıyordu Oğulları Cihan Pehlevan ve Kızıl Arslan Osman da hashacib'lik ve ordu kumandanlığı gibi buyuk gorevler almışlardı
İl Deniz 1175'te oldu ve yerine gecen oğlu Cihan Pehlevan hem Azerbaycan'ın, hem butun Selcuklu Sultanlığı'nın en kudretli adamı oldu Kendine bağlı 6070 kadar adamı ile butun ulkeyi kontrol altında tutuyordu Cihan Pehlevan'dan sonra yerine gecen kardeşi Osman, bu kuvvetli durumdan yararlanarak kendini Irak Sultanı ilan etti (1191) Onun oğlu Ebu Bekir, hakimiyet alanlarını daha da genişletti Fakat 1'221'de, Cihan Pehlevan'ın oğlu Atabey Ozbek, kuvvetli bir devlet olarak gelişen Harezmşahlara bağlanmak zorunda kaldı Celaleddin Harezmşah 1225'te Tebriz'i zaptedince atabeylik sona erdi
* BegTeginoğulları (1146 1232)
Musul Atabeyi Zengi'nin valilerinden Begtegin oğlu Zeyneddin Ali Kucuk tarafından kurulmuştur Merkezi Erbil olup, Şehri Zor, Hakkari, Sincar ve Harran atabeyliğin sınırları icerisindeydi Ulkeyi 44 yıl başarıyla yoneten KokBori, Anadolu Selcuklularına bağlıydı Olunce, vasiyeti gereği Erbil Abbasi halifeliğine verildi (1225)
* Şam Atabeyliği (Boriler) (11281154)
Bu atabeylik, Suriye Selcuklu Atabeyi Tuğ Tekin'in oğlu Tacul Muluk Bori (Tacuddin Bori de denir) tarafından 1128'de kuruldu Bori, once batıniliğin bir kolu olan ve Suriye'de gelişen İsmaililerle mucadele etti 20 bin kadar Ismaili'yi kılıctan gecirerek Şam'ı onlardan kurtardı Fakat kendisi de 1132 yılında bir İsmaili tarafından olduruldu Bori'nin olumunden sonra sırasıyla oğulları İsmail, Mahmud, Muhammed atabey oldular Bunlar, Musul atabeyi ile uğraşmak zorunda kaldılar ve sonunda Musul atabeyi galip gelerek 1154'de Şam Atabeyliği'ni ortadan kaldırdı
* Musul Halep Atabeyliği (Zengiler) (11271259)
Bu atabeylik, Irak Selcuklu Hukumdarı Mahmud tarafından Musul valiliğine tayin edilen İmadeddin Zengi tarafından kuruldu İmadeddin Zengi'nin babası AkSungur da Melİkşah'ın Musul valisi idi Zengi, kısa zamanda Cizre, Nusaybin, Sincar ve Harran'ı aldı Haclılara karşı koruduğu Haleb'i de kendisine bağladı ve Akdeniz'e kadar uzanan geniş bir bolgenin hakimi oldu Antakya Haclı Prensini, Kudus Kralı Foulque ile Trablus Kontu II Raymond'u yendi Daha sonra Urfa'yı zaptederek Frank Kontluğunu ortadan kaldırdı Onun bu başarıları, Avrupalıların İkinci Haclı Seferi'ni başlatmalarına sebep oldu Zengi'nin oğullarından Nureddin Mahmud, Haieb'de, I Seyfeddin Gazi ise Musul'da bulunuyorlardı Babaları 1146'da olunce, atabeylik bu iki kardeş arasında ikiye bolunmuş oldu 1147'de Antakya Haclı Prensi Raymond'u yenen Nureddin Mahmud, 1154'de Şam Atabeyliği'ni de kendine bağladı Bu sırada Mısır'daki Fatımiler, Sunni Turklere karşı Haclılarla işbirliği yaptılar Fakat Mahmud 1164'de Kudus
Kralı III Bonemond'u da mağlup etti Bundan sonra kumandanlarından Şirkuh ve Selahaddin Eyyubi kardeşleri Fatımilerin uzerine gonderdi Bu kumandanlar Fatımileri yendiler ve Selahaddin EyyUbi, Atabey Mahmud'un temsilcisi olarak Mısır'da idareyi ele aldı (1171)
Nureddin Mahmud 1174 de olunce, Şam ve Haleb atabeylikleri EyyUbi sulalesinin eline gecti Musul'un idaresi Seyfeddin Gazi' nin kardeşi Mevdud'a, Sincar'ın idaresi II Zengi'ye verildi II Zengİnin kardeşi Mesud zamanında Musul ve Sincar EyyUbilere tabi oldu ve 1186'dan 1259'a kadar onlara bağlı kaldı Fakat 1259'da butun bolgeyi İlhanlılar işgal ettiler
Ulkeyi şehzadeler adına idare eden atabeylerin kurdukları beylikler
Atabeylik, eski bir Turk geleneğine gore ortaya cıkmış bir idari gorev şekli idi Gokturkler'de, Hazarlar' da olduğu gibi daha sonraki Turk hakanlıklarında, en cok Selcuklularda gelenek halinde devam etmiştir
Atabeylerin asıl gorevi, ulkenin ceşitli yerlerine gonderilen kucuk yaştaki prenslerin (şehzadelerin) yanında, oğreticieğitici olarak bulunmak, o yeri onlar adına bir naip gibi idare etmekti
Atabeylerin coğu değerli kumandanlar idi ve sadakatle hizmet etmişlerdir Bazıları da, merkezin uzaklığından, şehzadenin kucukluğunden yararlanmak yolunu tutmuş, devletin zayıfladığı bir anda kendi başlarına buyruk olmuş, idareyi tamamen ellerine alarak bağımsız hareket etmişlerdir Şeklen Selcuklu İmparatorluğu'na bağlı olduklarından, idare, teşkilat, kultur, din ve siyaset, Selcuklu İmparatorluğu'nun bir devamı gibi gorulur Bu Atabeylikler bağımsız birer devlet gibi hareket etmiş, fakat kurucuları birer atabey olan başlıca atabeylikler
* Salgurlular (Fars Atabeyliği) (11471284)
Oğuzların Safgur boyundan olan Atabey Sungur tarafından kurulan bu atabeylik (Salgurlular Devleti) olarak da anılır Atabey Sungur, 1147 yılında, iran'ın Fars bolgesinde bağımsızlığını ilan etti Şeklen Irak Selcuklu Devleti'ne bağlı idi Sungur 1161'de olunce yerine oğlu Zengi gecti Zengi, Selcuklu Devleti yıkılıncaya kadar Irak Selcuklularına bağlı olarak kaldı Onun olumunden sonra, 1203'te, oğullarından I Saad, iktidara gecti ve tahtta hak iddia eden kardeşlerini yenerek Salgurlu Atabeyi oldu Saad 1231 yılında oldu ve bu defa onun oğlu Ebu Bekir, atabey oldu I Saad gibi Ebu Bekir de alim ve sanatkarları himaye etti Meşhur iranlı şair Şirazlı Saadi, mahlasını Atabey Saad'dan almıştı Daha sonra atabeylik ilhanlılara tabi oldu II Saad atabey olmuş ve Moğol hukumdarı HulagU'nun kızı ile evlenerek atabeyliğini devam ettirmişti Fakat 1284'de olunce atabeylik tamamen İlhanlılara bağlandı
*Azerbaycan Atabeyligi (İldenizoğulları) (11461225)
İlDenizlilerolarak da anılan bu atabeylik, aslen Kıpcak Turklerinden olan Şemseddin İlDeniz tarafından kurulmuştur Irak Selcuklu Devleti'nde atabeylik gorevi alan İlDeniz, daha sonra Azerbaycan genel valisi oldu Valiliği sırasında Gurcu ve Abhaza saldırılarını durdurdu Ayrıca Erran ve Şirvan'ı idaresine aldı Azerbaycan, Hemedan, İsfahan bolgeleri ona bağlıydı 1146'dan itibaren buralarını, Irak Selcuklu Devleti'nin başkenti Tebriz'den bağımsız olarak idare etmeye başladı İl Deniz, Selcuklu Sultanı II Tuğrul'un dul karısı ile evlenerek nufuzunu arttırmıştı Atabegi azamyani en buyuk atabeyolarak anılıyordu Oğulları Cihan Pehlevan ve Kızıl Arslan Osman da hashacib'lik ve ordu kumandanlığı gibi buyuk gorevler almışlardı
İl Deniz 1175'te oldu ve yerine gecen oğlu Cihan Pehlevan hem Azerbaycan'ın, hem butun Selcuklu Sultanlığı'nın en kudretli adamı oldu Kendine bağlı 6070 kadar adamı ile butun ulkeyi kontrol altında tutuyordu Cihan Pehlevan'dan sonra yerine gecen kardeşi Osman, bu kuvvetli durumdan yararlanarak kendini Irak Sultanı ilan etti (1191) Onun oğlu Ebu Bekir, hakimiyet alanlarını daha da genişletti Fakat 1'221'de, Cihan Pehlevan'ın oğlu Atabey Ozbek, kuvvetli bir devlet olarak gelişen Harezmşahlara bağlanmak zorunda kaldı Celaleddin Harezmşah 1225'te Tebriz'i zaptedince atabeylik sona erdi
* BegTeginoğulları (1146 1232)
Musul Atabeyi Zengi'nin valilerinden Begtegin oğlu Zeyneddin Ali Kucuk tarafından kurulmuştur Merkezi Erbil olup, Şehri Zor, Hakkari, Sincar ve Harran atabeyliğin sınırları icerisindeydi Ulkeyi 44 yıl başarıyla yoneten KokBori, Anadolu Selcuklularına bağlıydı Olunce, vasiyeti gereği Erbil Abbasi halifeliğine verildi (1225)
* Şam Atabeyliği (Boriler) (11281154)
Bu atabeylik, Suriye Selcuklu Atabeyi Tuğ Tekin'in oğlu Tacul Muluk Bori (Tacuddin Bori de denir) tarafından 1128'de kuruldu Bori, once batıniliğin bir kolu olan ve Suriye'de gelişen İsmaililerle mucadele etti 20 bin kadar Ismaili'yi kılıctan gecirerek Şam'ı onlardan kurtardı Fakat kendisi de 1132 yılında bir İsmaili tarafından olduruldu Bori'nin olumunden sonra sırasıyla oğulları İsmail, Mahmud, Muhammed atabey oldular Bunlar, Musul atabeyi ile uğraşmak zorunda kaldılar ve sonunda Musul atabeyi galip gelerek 1154'de Şam Atabeyliği'ni ortadan kaldırdı
* Musul Halep Atabeyliği (Zengiler) (11271259)
Bu atabeylik, Irak Selcuklu Hukumdarı Mahmud tarafından Musul valiliğine tayin edilen İmadeddin Zengi tarafından kuruldu İmadeddin Zengi'nin babası AkSungur da Melİkşah'ın Musul valisi idi Zengi, kısa zamanda Cizre, Nusaybin, Sincar ve Harran'ı aldı Haclılara karşı koruduğu Haleb'i de kendisine bağladı ve Akdeniz'e kadar uzanan geniş bir bolgenin hakimi oldu Antakya Haclı Prensini, Kudus Kralı Foulque ile Trablus Kontu II Raymond'u yendi Daha sonra Urfa'yı zaptederek Frank Kontluğunu ortadan kaldırdı Onun bu başarıları, Avrupalıların İkinci Haclı Seferi'ni başlatmalarına sebep oldu Zengi'nin oğullarından Nureddin Mahmud, Haieb'de, I Seyfeddin Gazi ise Musul'da bulunuyorlardı Babaları 1146'da olunce, atabeylik bu iki kardeş arasında ikiye bolunmuş oldu 1147'de Antakya Haclı Prensi Raymond'u yenen Nureddin Mahmud, 1154'de Şam Atabeyliği'ni de kendine bağladı Bu sırada Mısır'daki Fatımiler, Sunni Turklere karşı Haclılarla işbirliği yaptılar Fakat Mahmud 1164'de Kudus
Kralı III Bonemond'u da mağlup etti Bundan sonra kumandanlarından Şirkuh ve Selahaddin Eyyubi kardeşleri Fatımilerin uzerine gonderdi Bu kumandanlar Fatımileri yendiler ve Selahaddin EyyUbi, Atabey Mahmud'un temsilcisi olarak Mısır'da idareyi ele aldı (1171)
Nureddin Mahmud 1174 de olunce, Şam ve Haleb atabeylikleri EyyUbi sulalesinin eline gecti Musul'un idaresi Seyfeddin Gazi' nin kardeşi Mevdud'a, Sincar'ın idaresi II Zengi'ye verildi II Zengİnin kardeşi Mesud zamanında Musul ve Sincar EyyUbilere tabi oldu ve 1186'dan 1259'a kadar onlara bağlı kaldı Fakat 1259'da butun bolgeyi İlhanlılar işgal ettiler