Birinci Dönem Anadolu Beylikleri
Alp Arslan Anadolu'yu fethetmekle görevlendirdiği Türkmen beylerine, ele geçirdikleri yerleri yurt olarak verdi. Bu beyliklerin çoğu da Alp Arslan'ın ordusunda görev almış bu Türkmen beylerince kuruldu. Bu beylikler, Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlıydı, ama bağımsız yönetiliyordu. 13. yüzyılda Anadolu'nun büyük bölümüne egemen olan Anadolu Selçukluları bu beyliklerle zaman zaman çatışmış, birçoğunun topraklarını ele geçirmiştir. Birinci Dönem Anadolu Beylikleri'nin kurulduğu yerler ve egemenlik süreleri tabloda gösterilmiştir. Bu beyliklerden Anadolu tarihine yön veren Artuklular, Danişmendliler ve Saltuklular ayrıca aşağıda anlatılmıştır.
Ahlatşahlar Beyliği
Ahlatşahlar Beyliği, Ahlat’ta, 12. yüzyıl başlarında kurulmuş olan bir Türk devletidir. Tarihte Sökmenliler, Ahlatşahlar ve Ermenşahlar adlarıyla anılan bu Türk beyliği, sultan Alparslan’ın yeğeni Azerbeycan Selçuklu Gemi Valisi Kutbeddin İsmail İl Arslan’ın Türk asıllı yetiştirmesi (Memlük) olan sökmen el Kutbi (o bu lakabı kutbeddin’in yetiştirmesi olduğu için almıştır ) tarafından 1110 yılında kurulmuştur. Sökmenli (Ahlatşahlar) Beyliği, çocukluk dönemi hariç, 57 yıl hükümdarlığını İkinci Sökmen Bey zamanında en iyi devresini yaşadı. Silvan Eyyubi Hükümdarı Necmeddin Eyyûbî, ahlatlıların daveti üzerine 1207 senesinde Ahlat’a gelip şehri teslim alarak, Sökmenliler Devletine son verdi.
Artuklular
Artuklular, Oğuzların komutanlarından olan Artuk Bey'in oğullarınca kuruldu. 1102'de Anadolu'nun güneydoğusundaki Hısn Keyfa (bugünkü Hasankeyf), Mardin ve Harput yöresinde üç ayrı beylik halinde varlığını sürdürdü.
Öarı ve Eyyubilere karşı savaştılar. Daha sonra bu üç devletin de egemenliğini tanımak zorunda kaldılar. Hısn Keyfa Artukluları, 1232'de Eyyubiler tarafından ortadan kaldırıldı.
Mardin Artukluları (1108-1409). Mardin Artuklularının kurucusu Artuk Bey'in oğlu Necmeddin İlgazi’dir. İlgazi, Hısn Keyfa Artuklularının kurucusu olan kardeşi Sökmen'in oğlundan Mardin'i aldı ve Â1108’de bağımsızlığını ilan etti. Hısn Keyfa Artukluları sınırları içinde olan Mardin ve çevresi böylece ayrı bir beylik haline geldi. Neçmeddin İlgazi 1118'de, sonradan beyliğin başkenti olan Diyarbakır'ı topraklarına kattı. Ertesi yıl Halep yakınlarında Haçlıları yendi. Daha sonra Harezmşahların ve Anadolu Selçuklularının egemenliğini tanıyan beylik, 200 yıl daha varlığını sürdürdü. Mardin Artukluları 1409'da Karakoyunlular tarafından yıkıldı.
Harput Artukuluları (1185-1234). Harput Artukluları, Harput ve çevresinde kuruldu. Yaklaşık 50 yıl varlığını sürdüren bu beylik, 1234'te Anadolu Selçukluları tarafından ortadan kaldırıldı.
Artuklular özellikle Mardin, Diyarbakır, Silvan ve Hasankeyf'te mimari açıdan önemli camiler, medreseler ve köprüler yaptırmışlardır.
Danişmentliler
Danişmend Gazi olarak anılan Ahmed Gazi, 1071’deki Malazgirt Savaşı'nın ardından Anadolu içlerine ilerleyerek Amasya, Tokat, Sivas, Niksar, Malatya ve Yozgat'ı ele geçirdi. Aynı yıl bu bölgede beyliğini kurdu. 1105’te ölen Danişmend Gazi’nin yerine oğlu Emir Gazi geçti. Emir Gazi, Ankara ve Kayseri’yi de alarak devletin sınırlarını genişletti. 1107'de I. Kılıç Arslan'ın ölümünden sonra Anadolu Selçuklu Devleti’ndeki taht mücadelesinde damadı I. Mesud’u destekledi. I. Mesud'un tahta geçmesinden sonra uzun süre Anadolu Selçukluları üzerinde etkili oldu. 1142’de Melik Muhammed'in ölümünden sonra başlayan taht kavgaları Danişmendlileri zayıflattı. Nizameddin Yağıbasan Sivas’ta, Aynüddevle Elbistan ve Malatya’da, Zünnun da Kayseri’de egemenliklerini ilan ettiler. Danişmendlilerin parçalanmasından yararlanan Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan, Danişmendli topraklarını yavaş yavaş ele geçirdi. Sonunda Malatya’yı da alarak 1175'te Danişmendlileri tamamen ortadan kaldırdı.
Danişmendliler, Tokat, Malatya, Sivas ve Kayseri'yi değerli yapılarla zenginleştirdiler. Anadolu'nun Türkleşmesinde ve bu topraklarda İslam dininin yayılmasında önemli rol oynadılar. Danişmend Gazi'nin yaşamı ve Anadolu'nun fethinde gösterdiği kahramanlıkları “Danişmendname” adlı destanın konusunu oluşturur.
Saltuklular ,
Saltuklu Beyliği, Alp Arslan’ın komutanlarından Emir Saltuk’un fethettiği Erzurum ve çevresinde kuruldu. Emir Saltuk’un oğlu Ebu’l-Kasım, Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın fetihlerine katıldı. 1092'de bağımsız bir devlet haline gelen Saltuklular, Kuzeydoğu Anadolu'daki Kars, Bayburt, Oltu, Tortum, İspir ve Tercan yöresine egemen oldular. Beyliğin merkezi Erzurum’du. Saltuklular Trabzon İmparatorluğu'na ve Gürcülere karşı savaştılar. Ne var ki II. Saltuk, 1153’te Gürcülere tutsak düştü. Saltuklular daha sonra da Doğu Anadolu’da Gürcüler karşısında varlık gösteremediler. Bu tehdit karşısında Anadolu Selçuklu Sultanı II. Süleyman Şah, 1202’de Erzurum’u alarak Saltuklu Devleti’ne son verdi. Saltuklular döneminde komşu ülkelerden gelen tüccarların uğrak yeri olan Erzurum ekonomik yönden gelişti. Saltuklular bu kentte ve başka yerlerde camiler, kaleler ve kümbetler yaptırdılar
Alp Arslan Anadolu'yu fethetmekle görevlendirdiği Türkmen beylerine, ele geçirdikleri yerleri yurt olarak verdi. Bu beyliklerin çoğu da Alp Arslan'ın ordusunda görev almış bu Türkmen beylerince kuruldu. Bu beylikler, Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlıydı, ama bağımsız yönetiliyordu. 13. yüzyılda Anadolu'nun büyük bölümüne egemen olan Anadolu Selçukluları bu beyliklerle zaman zaman çatışmış, birçoğunun topraklarını ele geçirmiştir. Birinci Dönem Anadolu Beylikleri'nin kurulduğu yerler ve egemenlik süreleri tabloda gösterilmiştir. Bu beyliklerden Anadolu tarihine yön veren Artuklular, Danişmendliler ve Saltuklular ayrıca aşağıda anlatılmıştır.
Ahlatşahlar Beyliği
Ahlatşahlar Beyliği, Ahlat’ta, 12. yüzyıl başlarında kurulmuş olan bir Türk devletidir. Tarihte Sökmenliler, Ahlatşahlar ve Ermenşahlar adlarıyla anılan bu Türk beyliği, sultan Alparslan’ın yeğeni Azerbeycan Selçuklu Gemi Valisi Kutbeddin İsmail İl Arslan’ın Türk asıllı yetiştirmesi (Memlük) olan sökmen el Kutbi (o bu lakabı kutbeddin’in yetiştirmesi olduğu için almıştır ) tarafından 1110 yılında kurulmuştur. Sökmenli (Ahlatşahlar) Beyliği, çocukluk dönemi hariç, 57 yıl hükümdarlığını İkinci Sökmen Bey zamanında en iyi devresini yaşadı. Silvan Eyyubi Hükümdarı Necmeddin Eyyûbî, ahlatlıların daveti üzerine 1207 senesinde Ahlat’a gelip şehri teslim alarak, Sökmenliler Devletine son verdi.
Artuklular
Artuklular, Oğuzların komutanlarından olan Artuk Bey'in oğullarınca kuruldu. 1102'de Anadolu'nun güneydoğusundaki Hısn Keyfa (bugünkü Hasankeyf), Mardin ve Harput yöresinde üç ayrı beylik halinde varlığını sürdürdü.
Öarı ve Eyyubilere karşı savaştılar. Daha sonra bu üç devletin de egemenliğini tanımak zorunda kaldılar. Hısn Keyfa Artukluları, 1232'de Eyyubiler tarafından ortadan kaldırıldı.
Mardin Artukluları (1108-1409). Mardin Artuklularının kurucusu Artuk Bey'in oğlu Necmeddin İlgazi’dir. İlgazi, Hısn Keyfa Artuklularının kurucusu olan kardeşi Sökmen'in oğlundan Mardin'i aldı ve Â1108’de bağımsızlığını ilan etti. Hısn Keyfa Artukluları sınırları içinde olan Mardin ve çevresi böylece ayrı bir beylik haline geldi. Neçmeddin İlgazi 1118'de, sonradan beyliğin başkenti olan Diyarbakır'ı topraklarına kattı. Ertesi yıl Halep yakınlarında Haçlıları yendi. Daha sonra Harezmşahların ve Anadolu Selçuklularının egemenliğini tanıyan beylik, 200 yıl daha varlığını sürdürdü. Mardin Artukluları 1409'da Karakoyunlular tarafından yıkıldı.
Harput Artukuluları (1185-1234). Harput Artukluları, Harput ve çevresinde kuruldu. Yaklaşık 50 yıl varlığını sürdüren bu beylik, 1234'te Anadolu Selçukluları tarafından ortadan kaldırıldı.
Artuklular özellikle Mardin, Diyarbakır, Silvan ve Hasankeyf'te mimari açıdan önemli camiler, medreseler ve köprüler yaptırmışlardır.
Danişmentliler
Danişmend Gazi olarak anılan Ahmed Gazi, 1071’deki Malazgirt Savaşı'nın ardından Anadolu içlerine ilerleyerek Amasya, Tokat, Sivas, Niksar, Malatya ve Yozgat'ı ele geçirdi. Aynı yıl bu bölgede beyliğini kurdu. 1105’te ölen Danişmend Gazi’nin yerine oğlu Emir Gazi geçti. Emir Gazi, Ankara ve Kayseri’yi de alarak devletin sınırlarını genişletti. 1107'de I. Kılıç Arslan'ın ölümünden sonra Anadolu Selçuklu Devleti’ndeki taht mücadelesinde damadı I. Mesud’u destekledi. I. Mesud'un tahta geçmesinden sonra uzun süre Anadolu Selçukluları üzerinde etkili oldu. 1142’de Melik Muhammed'in ölümünden sonra başlayan taht kavgaları Danişmendlileri zayıflattı. Nizameddin Yağıbasan Sivas’ta, Aynüddevle Elbistan ve Malatya’da, Zünnun da Kayseri’de egemenliklerini ilan ettiler. Danişmendlilerin parçalanmasından yararlanan Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan, Danişmendli topraklarını yavaş yavaş ele geçirdi. Sonunda Malatya’yı da alarak 1175'te Danişmendlileri tamamen ortadan kaldırdı.
Danişmendliler, Tokat, Malatya, Sivas ve Kayseri'yi değerli yapılarla zenginleştirdiler. Anadolu'nun Türkleşmesinde ve bu topraklarda İslam dininin yayılmasında önemli rol oynadılar. Danişmend Gazi'nin yaşamı ve Anadolu'nun fethinde gösterdiği kahramanlıkları “Danişmendname” adlı destanın konusunu oluşturur.
Saltuklular ,
Saltuklu Beyliği, Alp Arslan’ın komutanlarından Emir Saltuk’un fethettiği Erzurum ve çevresinde kuruldu. Emir Saltuk’un oğlu Ebu’l-Kasım, Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın fetihlerine katıldı. 1092'de bağımsız bir devlet haline gelen Saltuklular, Kuzeydoğu Anadolu'daki Kars, Bayburt, Oltu, Tortum, İspir ve Tercan yöresine egemen oldular. Beyliğin merkezi Erzurum’du. Saltuklular Trabzon İmparatorluğu'na ve Gürcülere karşı savaştılar. Ne var ki II. Saltuk, 1153’te Gürcülere tutsak düştü. Saltuklular daha sonra da Doğu Anadolu’da Gürcüler karşısında varlık gösteremediler. Bu tehdit karşısında Anadolu Selçuklu Sultanı II. Süleyman Şah, 1202’de Erzurum’u alarak Saltuklu Devleti’ne son verdi. Saltuklular döneminde komşu ülkelerden gelen tüccarların uğrak yeri olan Erzurum ekonomik yönden gelişti. Saltuklular bu kentte ve başka yerlerde camiler, kaleler ve kümbetler yaptırdılar