Okul öncesi devirde zekâ seviyesinin en değerli göstergelerinden birisi çocuğun lisanı kullanma mahareti ve söz hazinesidir. Lisan aklın aynasıdırkelamı bu gerçeği yalın bir halde tabir etmektedir. Lisan en kıymetli toplumsallaşma aracıdır.Kendini ve hislerini uygun tabir edebilen çocuklar daha kolay bağlantı kurar, daha kolay arkadaş edinirler. Bu çocukların akademik ve toplumsal muvaffakiyetleri başka çocuklardan çoklukla daha yüksektir.
Lisan gelişimi doğumla birlikte başlar ve ömür uzunluğu sürer.Lakin 0-3 yaş başta olmak üzere okul öncesi devir lisan gelişimi istikametinden farklı bir ehemmiyete sahiptir. Araştırmalar çocukların büyük bir kısmının ana lisanlarını 2-5 yaş ortasında öğrendiklerini göstermektedir. Lisanın ne vakit öğrenildiğinden daha kıymetlisi çocuğun edindiği lisanı ne kadar aktif ve akıcı olarak kullanabildiğidir. Bunun temel belirleyicileri:
Aile ve toplumsal etrafın lisan konusunda bilgi, tavır ve davranışları,
Çocuk ile aile ve etraf ortasındaki irtibatın kalitesi,
Lisan gelişimi odaklı yapılan eğitimdir.
Bu yazıda çocuğunuzun lisan gelişimini desteklemenize yardımcı 11 pratik teklif sunulmuştur.
Çocuğunuza ismi ile hitap edin. Çocuğunuza doğumdan itibaren çeşitli sıfat yahut lakaplarla değil ismi ile hitap edin ve etrafınızdaki şahısları de bu mevzuda bilinçlendirin. Bu davranışınızla çocuğunuzun hem lisan hem de kişilik gelişimini desteklemiş olacağınızı unutmayın.
Çocuğunuzun tüm çıkardığı seslere karşılık verin. Doğumdan itibaren çocuğunuzun tüm seslerine eşlik etmeye ve karşılık vermeye uğraş edin. Ağladığında ağlamasının nedenini onunla yüz yüze gelip konuşarak bulmaya çalışın. Minik Ayşe neden ağlamış? Karnı aç değil. Bezi ıslak değil. Yoksa minik Ayşe anneyi mi özlemiş? Üzere. Sevinçli vakitlerinde agulama ve mırıldanma seslerini taklit edin. O ses çıkardığında susup, o sustuğunda çıkardığı sesi değişik ses tonları ile ona tekrar edin. Bu formda hem çocuğunuzu ses çıkarma konusunda desteklemiş hem de onunla erken periyotta kaliteli bir bağlantı kurmuş olursunuz.
Çocuğunuzu ses çıkaran oyuncaklarla olabildiğince erken tanıştırın. Birebir sesleri tekrar tekrar duymak çocukların ses çıkarma ve konuşmalarını kolaylaştırır. Bu hedefle başlangıçta çıngırak, ses çıkaran bileklikler, sesli kutular, bebeğin yatağına yahut oyun halısına asılan sesli ve hareketli oyuncaklar, sesli top, çorap yahut yataklardan yararlanabilirsiniz. Daha büyük çocuklarda müzikli oyuncaklar, konuşan bebek ve otomobiller, sesli masal ve öykü kitaplardan yararlanabilirsiniz.
Çocuğunuzu ses çıkarması konusunda destekleyin. Söz ve konuşma öncesi periyotta çocuğun ses çıkarma konusunda teşvik edilmesi çok değerlidir. Etrafınızdaki hayvan, araç ve tabiat seslerini taklit edin. Hav hav, vız vız, cuf cuf, tak tak, düt düt, mee, möö, üzere ses ve hece tekrarlarını sıklıkla kullanın ve çocuğunuzu bu sesleri çıkarma konusunda cesaretlendirin. Çocuk için çıkarılması daha kolay olan bu sesler konuşma ve lisan gelişim sürecini hızlandıracaktır. Çocuklar tekerleme, ninni ve müzik dinlemeyi çok severler. Çocuğunuza olabildiğince sık ninni ve müzik söyleyin. Her kezinde farklı tekerleme, ninni yahut müzik yerine birebir tekerleme, ninni yahut şarkıyı tekrar tekrar söylemeye dikkat edin. Çocuğunuzun tıpkı melodi ve sesleri tekrar tekrar dinlemesi bir yandan onda ritim hissini geliştirirken başka yandan ses çıkarma ve konuşmasını kolaylaştıracaktır.
Çocuğunuzla konuşun, daima konuşun, daha fazla konuşun. Çocuğunuzun lisan gelişimini desteklemek ve söz hazinesini zenginleştirmek için yenidoğan periyodundan itibaren onunla olabildiğince çok konuşun. Çocuğunuzu beslerken, kıyafetlerini değiştirirken, banyo yaptırırken, oyun oynarken yahut uyuturken yaptığınız ve yapmayı planladığınız tüm aktiviteleri sade bir lisan ile ona anlatın. Konuşmalarınızda sözlerinizin net ve anlaşılır, cümlelerinizin kısa olmasına ihtimam gösterin. Dudak hareketlerinizi görebilmesi için onunla birebir hizada ve yüz yüze olmaya dikkat edin. Çocuklar değişen ses tonu ve abartılı mimiklerden hoşlanırlar. Çocuğunuzun size odaklanmasını sağlamak ve sürdürmek için ses tonunuzda iniş ve çıkışla yapın, abartılı jest ve mimiklerle vücut lisanını aktif biçimde kullanın. Çocuğunuz konuşmaya başladığında bu, şu, o, bunu, şunu, onu üzere işaret halindeki tabirlerini isimlendirin. Bu diyerek bir oyuncağını işaret ettiğinde “Oyuncak arabanı mı istiyorsun? İşte oyuncak araban, oyuncak otomobil ile birlikte oynayalım mı?” yahut “Konuşan bebeğini mi istiyorsun. Konuşan bebek burada. Haydi, birlikte evcilik oyunu oynayalım” diyebilirsiniz. Söz hazinesini geliştirici değerli davranışlardan birisi de çocuğun konuşmalarının yeni sözlerle genişletilmesidir. Çocuğunuz konut dediğinde “Burası bizim konutumuz. Konutumuz bizim yuvamız” yahut süt dediğinde “İşte bir bardak süt. Bu süt senin büyümene yardımcı olacak” diyebilirsiniz.
Çocuğunuza olabildiğince fazla masal ve öykü okuyun yahut anlatın. Çocuğunuzla birlikte içerisinde çok sayıda fotoğraf bulunan masal yahut öykü kitapları okuyun. Çocuğunuzu fotoğraflar hakkında yorum yapması, fotoğraflar ile metin ortasında münasebet kurması, fotoğraflara bakarak öykü yahut masalın akışı hakkında kestirimde bulunması için teşvik edin. Çocukların hayal gücü ile söz hazineleri ortasında yakın bir bağ vardır. Çocuğunuzu hayal kurma konusunda destekleyin. Onunla birlikte değişik sözleri kullanabileceğiniz hayali masal ve öyküler oluşturun. Birebir kitapları çocuğunuza tekrar tekrar okuyun, birebir masal yahut kıssaları tekrar tekrar anlatın. Her okuma ve anlatmada çocuğunuz söz ve kavramlar için yeni edinme ve öğrenme süreçleri yaşayacağını unutmayınız.
Çocuğunuzu olabildiğince fazla konuşturun. Dinlemek çocukların alıcı lisanlarını konuşmak ise verici lisanlarını öncelikle geliştirir. Çocuklar ilgi duydukları hususlar hakkında sohbet etmekten çok hoşlanırlar. Çocuğunuzun ilgi alanlarını keşfederek onunla ayrıntılandırılmış sohbetler yapın. Çocuğunuzu soru sorma, olaylar hakkında yorum yapma, bildikleri ve yaşadıklarını anlatması konusunda destekleyin. Çocuğunuza tekerleme, şiir ve müzikler ezberletin. Ezberlediği şiir ve müzikleri tekrar tekrar söyletin, öğrendiği masal ve öyküleri, yaşadığı olayları tekrar tekrar anlattırın. Çocuğunuzun anlatımlarını abartılı mimiklerle, merak ve heyecan içinde dinlemeye itina gösterin. Konuşması sırasında çocuğunuzun kelamını kesmeyin, cümleleri kurması yahut tamamlaması konusunda ona yardımcı olmayın.
Alay etmeyin, taklit etmeyin ve zorlamayın. Çocuğunuzun lisan öğrenme sürecinde söylem yanlışları olacaktır. Bunu doğal olarak karşılayın. Söylem yanılgıları ile alay etmeyin, düzeltmesi konusunda ısrar etmeyin ve asla cezalandırmayın. Ebeveynlerin sık yaptığı yanlışlardan birisi çocuğun lisanı ile konuşmaktır. Çocuğunuzun gelişimini desteklemek için ona bir yetişkin üzere davranın, onu taklit etmeyin ve katiyetle çocuğunuzun lisanı ile konuşmayın.
Çocuğunuzu teknolojik aletlerin ziyanlı tesirlerinden koruyun. Çocukların görsel ihtarlara ilgileri sesten fazladır. Bu nedenle televizyon, bilgisayar, tablet ve telefon programlarında sesten daha fazla imaja odaklanırlar. Reklam ve müzik görüntülerinin, erişkinler için hazırlanmış televizyon ve oyun programlarının lisan gelişimi üzerine tesiri olumsuzdur. Çocuklar için hazırlanmış olsalar bile uzun periyodik ve denetimsiz izlendiğinde tüm programlar birebir ziyanlı tesire sahiptir. Bu olumsuz tesir erken çocukluk periyodunda en besbellidir. Bilhassa üç yaşından sonra çocuğunuzun yaş kümesi için hazırlanmış, konuşmaların kolay ve anlaşılır, hareketlerin yavaş, imaj değişim mühletinin uzun olduğu kısa vadeli eğitici programlardan yararlanabilirsiniz. Çocuğunuzun izlediği programdan olumlu etkilenmesi ve yararlanması için programları birlikte izleyin. Program sırasında ve sonrasında izledikleriniz ile ilgili çocuğunuzla karşılıklı yorumlar yaparak sohbet edin.
Çocuğunuzun aldığı ikazları zenginleştirin. Çocuklar için girdikleri her yeni ortam, tanıştıkları her yeni kişi, gördükleri her yeni obje lisan gelişimlerini destekleyecek yeni bir ikaz demektir. Çocuğunuzun lisan gelişimini desteklemek ve söz dağarcığını zenginleştirmek için olabildiğince fazla kişi ve obje ile temas etmesini, olabildiğince fazla fizikî ve toplumsal ortamda bulunmasını sağlayın.
Çocuğunuz için âlâ bir rol model olun. Çocuklar uygun birer taklitçidirler. Çocuğunuza güzel bir model olabilmek için kendinizi eğitin ve geliştirin. Söz dağarcığınızı zenginleştirmek için yeni sözler öğrenmeye çaba edin. Günlük hayatınızda lisanın yapı ve ses özelliklerine dikkat ederek ve söylemlere itina göstererek olabildiğince fazla söz ile konuşmaya dikkat edin.
Lisan gelişimi doğumla birlikte başlar ve ömür uzunluğu sürer.Lakin 0-3 yaş başta olmak üzere okul öncesi devir lisan gelişimi istikametinden farklı bir ehemmiyete sahiptir. Araştırmalar çocukların büyük bir kısmının ana lisanlarını 2-5 yaş ortasında öğrendiklerini göstermektedir. Lisanın ne vakit öğrenildiğinden daha kıymetlisi çocuğun edindiği lisanı ne kadar aktif ve akıcı olarak kullanabildiğidir. Bunun temel belirleyicileri:
Aile ve toplumsal etrafın lisan konusunda bilgi, tavır ve davranışları,
Çocuk ile aile ve etraf ortasındaki irtibatın kalitesi,
Lisan gelişimi odaklı yapılan eğitimdir.
Bu yazıda çocuğunuzun lisan gelişimini desteklemenize yardımcı 11 pratik teklif sunulmuştur.
Çocuğunuza ismi ile hitap edin. Çocuğunuza doğumdan itibaren çeşitli sıfat yahut lakaplarla değil ismi ile hitap edin ve etrafınızdaki şahısları de bu mevzuda bilinçlendirin. Bu davranışınızla çocuğunuzun hem lisan hem de kişilik gelişimini desteklemiş olacağınızı unutmayın.
Çocuğunuzun tüm çıkardığı seslere karşılık verin. Doğumdan itibaren çocuğunuzun tüm seslerine eşlik etmeye ve karşılık vermeye uğraş edin. Ağladığında ağlamasının nedenini onunla yüz yüze gelip konuşarak bulmaya çalışın. Minik Ayşe neden ağlamış? Karnı aç değil. Bezi ıslak değil. Yoksa minik Ayşe anneyi mi özlemiş? Üzere. Sevinçli vakitlerinde agulama ve mırıldanma seslerini taklit edin. O ses çıkardığında susup, o sustuğunda çıkardığı sesi değişik ses tonları ile ona tekrar edin. Bu formda hem çocuğunuzu ses çıkarma konusunda desteklemiş hem de onunla erken periyotta kaliteli bir bağlantı kurmuş olursunuz.
Çocuğunuzu ses çıkaran oyuncaklarla olabildiğince erken tanıştırın. Birebir sesleri tekrar tekrar duymak çocukların ses çıkarma ve konuşmalarını kolaylaştırır. Bu hedefle başlangıçta çıngırak, ses çıkaran bileklikler, sesli kutular, bebeğin yatağına yahut oyun halısına asılan sesli ve hareketli oyuncaklar, sesli top, çorap yahut yataklardan yararlanabilirsiniz. Daha büyük çocuklarda müzikli oyuncaklar, konuşan bebek ve otomobiller, sesli masal ve öykü kitaplardan yararlanabilirsiniz.
Çocuğunuzu ses çıkarması konusunda destekleyin. Söz ve konuşma öncesi periyotta çocuğun ses çıkarma konusunda teşvik edilmesi çok değerlidir. Etrafınızdaki hayvan, araç ve tabiat seslerini taklit edin. Hav hav, vız vız, cuf cuf, tak tak, düt düt, mee, möö, üzere ses ve hece tekrarlarını sıklıkla kullanın ve çocuğunuzu bu sesleri çıkarma konusunda cesaretlendirin. Çocuk için çıkarılması daha kolay olan bu sesler konuşma ve lisan gelişim sürecini hızlandıracaktır. Çocuklar tekerleme, ninni ve müzik dinlemeyi çok severler. Çocuğunuza olabildiğince sık ninni ve müzik söyleyin. Her kezinde farklı tekerleme, ninni yahut müzik yerine birebir tekerleme, ninni yahut şarkıyı tekrar tekrar söylemeye dikkat edin. Çocuğunuzun tıpkı melodi ve sesleri tekrar tekrar dinlemesi bir yandan onda ritim hissini geliştirirken başka yandan ses çıkarma ve konuşmasını kolaylaştıracaktır.
Çocuğunuzla konuşun, daima konuşun, daha fazla konuşun. Çocuğunuzun lisan gelişimini desteklemek ve söz hazinesini zenginleştirmek için yenidoğan periyodundan itibaren onunla olabildiğince çok konuşun. Çocuğunuzu beslerken, kıyafetlerini değiştirirken, banyo yaptırırken, oyun oynarken yahut uyuturken yaptığınız ve yapmayı planladığınız tüm aktiviteleri sade bir lisan ile ona anlatın. Konuşmalarınızda sözlerinizin net ve anlaşılır, cümlelerinizin kısa olmasına ihtimam gösterin. Dudak hareketlerinizi görebilmesi için onunla birebir hizada ve yüz yüze olmaya dikkat edin. Çocuklar değişen ses tonu ve abartılı mimiklerden hoşlanırlar. Çocuğunuzun size odaklanmasını sağlamak ve sürdürmek için ses tonunuzda iniş ve çıkışla yapın, abartılı jest ve mimiklerle vücut lisanını aktif biçimde kullanın. Çocuğunuz konuşmaya başladığında bu, şu, o, bunu, şunu, onu üzere işaret halindeki tabirlerini isimlendirin. Bu diyerek bir oyuncağını işaret ettiğinde “Oyuncak arabanı mı istiyorsun? İşte oyuncak araban, oyuncak otomobil ile birlikte oynayalım mı?” yahut “Konuşan bebeğini mi istiyorsun. Konuşan bebek burada. Haydi, birlikte evcilik oyunu oynayalım” diyebilirsiniz. Söz hazinesini geliştirici değerli davranışlardan birisi de çocuğun konuşmalarının yeni sözlerle genişletilmesidir. Çocuğunuz konut dediğinde “Burası bizim konutumuz. Konutumuz bizim yuvamız” yahut süt dediğinde “İşte bir bardak süt. Bu süt senin büyümene yardımcı olacak” diyebilirsiniz.
Çocuğunuza olabildiğince fazla masal ve öykü okuyun yahut anlatın. Çocuğunuzla birlikte içerisinde çok sayıda fotoğraf bulunan masal yahut öykü kitapları okuyun. Çocuğunuzu fotoğraflar hakkında yorum yapması, fotoğraflar ile metin ortasında münasebet kurması, fotoğraflara bakarak öykü yahut masalın akışı hakkında kestirimde bulunması için teşvik edin. Çocukların hayal gücü ile söz hazineleri ortasında yakın bir bağ vardır. Çocuğunuzu hayal kurma konusunda destekleyin. Onunla birlikte değişik sözleri kullanabileceğiniz hayali masal ve öyküler oluşturun. Birebir kitapları çocuğunuza tekrar tekrar okuyun, birebir masal yahut kıssaları tekrar tekrar anlatın. Her okuma ve anlatmada çocuğunuz söz ve kavramlar için yeni edinme ve öğrenme süreçleri yaşayacağını unutmayınız.
Çocuğunuzu olabildiğince fazla konuşturun. Dinlemek çocukların alıcı lisanlarını konuşmak ise verici lisanlarını öncelikle geliştirir. Çocuklar ilgi duydukları hususlar hakkında sohbet etmekten çok hoşlanırlar. Çocuğunuzun ilgi alanlarını keşfederek onunla ayrıntılandırılmış sohbetler yapın. Çocuğunuzu soru sorma, olaylar hakkında yorum yapma, bildikleri ve yaşadıklarını anlatması konusunda destekleyin. Çocuğunuza tekerleme, şiir ve müzikler ezberletin. Ezberlediği şiir ve müzikleri tekrar tekrar söyletin, öğrendiği masal ve öyküleri, yaşadığı olayları tekrar tekrar anlattırın. Çocuğunuzun anlatımlarını abartılı mimiklerle, merak ve heyecan içinde dinlemeye itina gösterin. Konuşması sırasında çocuğunuzun kelamını kesmeyin, cümleleri kurması yahut tamamlaması konusunda ona yardımcı olmayın.
Alay etmeyin, taklit etmeyin ve zorlamayın. Çocuğunuzun lisan öğrenme sürecinde söylem yanlışları olacaktır. Bunu doğal olarak karşılayın. Söylem yanılgıları ile alay etmeyin, düzeltmesi konusunda ısrar etmeyin ve asla cezalandırmayın. Ebeveynlerin sık yaptığı yanlışlardan birisi çocuğun lisanı ile konuşmaktır. Çocuğunuzun gelişimini desteklemek için ona bir yetişkin üzere davranın, onu taklit etmeyin ve katiyetle çocuğunuzun lisanı ile konuşmayın.
Çocuğunuzu teknolojik aletlerin ziyanlı tesirlerinden koruyun. Çocukların görsel ihtarlara ilgileri sesten fazladır. Bu nedenle televizyon, bilgisayar, tablet ve telefon programlarında sesten daha fazla imaja odaklanırlar. Reklam ve müzik görüntülerinin, erişkinler için hazırlanmış televizyon ve oyun programlarının lisan gelişimi üzerine tesiri olumsuzdur. Çocuklar için hazırlanmış olsalar bile uzun periyodik ve denetimsiz izlendiğinde tüm programlar birebir ziyanlı tesire sahiptir. Bu olumsuz tesir erken çocukluk periyodunda en besbellidir. Bilhassa üç yaşından sonra çocuğunuzun yaş kümesi için hazırlanmış, konuşmaların kolay ve anlaşılır, hareketlerin yavaş, imaj değişim mühletinin uzun olduğu kısa vadeli eğitici programlardan yararlanabilirsiniz. Çocuğunuzun izlediği programdan olumlu etkilenmesi ve yararlanması için programları birlikte izleyin. Program sırasında ve sonrasında izledikleriniz ile ilgili çocuğunuzla karşılıklı yorumlar yaparak sohbet edin.
Çocuğunuzun aldığı ikazları zenginleştirin. Çocuklar için girdikleri her yeni ortam, tanıştıkları her yeni kişi, gördükleri her yeni obje lisan gelişimlerini destekleyecek yeni bir ikaz demektir. Çocuğunuzun lisan gelişimini desteklemek ve söz dağarcığını zenginleştirmek için olabildiğince fazla kişi ve obje ile temas etmesini, olabildiğince fazla fizikî ve toplumsal ortamda bulunmasını sağlayın.
Çocuğunuz için âlâ bir rol model olun. Çocuklar uygun birer taklitçidirler. Çocuğunuza güzel bir model olabilmek için kendinizi eğitin ve geliştirin. Söz dağarcığınızı zenginleştirmek için yeni sözler öğrenmeye çaba edin. Günlük hayatınızda lisanın yapı ve ses özelliklerine dikkat ederek ve söylemlere itina göstererek olabildiğince fazla söz ile konuşmaya dikkat edin.
