Erken çocukluk devrinde yaşadığımız, gördüğümüz, bize karşı takınılan her türlü hal, tavır ve davranışlar yetişkinlik ömrümüz boyunca pek çok alanda tesirlerini gösterir. Alışılmış burada çabucak şu parantezi açmak zorunda hissediyorum. İnsan her dem yine doğar. Bunu hiç unutmamalıyız. Ne yapalım, ben 6 yaşına kadar bu türlü bir ailede büyüdüm, bana da bu türlü davranmışlar, ben de böyleyim. Bu niyet kabul edilebilir değildir.
Çocukluk devri bizim kişiliğimizi şekillendirir ancak hayatımız çocukluk devrinden ibaret değil. Hiç birimiz çocukluğumuzdan ibaret değiliz. Her aksilikte günah keçisi çocukluk devri yaşantıları ve aile olmamalı, fatura çocukluğa ya da anne babaya kesilmemelidir. İnsan zihninin 5-6 yaşlarındaki haline takılıp kalasına müsaade vermemelidir. Allah akıl, idrak, vakit vermiş… Hayat seyahatinde yaşlanıyoruz ve öğreniyoruz.
Bir çocuğun gülme, konuşma, yemek yeme ya da oyun oynama biçimine baktığımız vakit ailesinden izlere rastlarız. Çocuğun tavır ve davranışları gerçek okuyanlara, çocuğun yetiştirilmesi hakkında bilgiler verir. Bu noktada anne babanın hal tavır ve kişilik yapıları devreye girer.
Çocuklarımız bize emanettir. Emanetlerimizi en düzgün formda topluma kazandırmak için gayret göstermeliyiz. Ebeveynin çocuk yetiştirmedeki istikrarlı davranışları aile içi irtibat ve münasebetleri güçlendirir. Bunun yanında çocuğun özgüven maharetlerini geliştirir. Tekrar ebeveyn tavır ve davranışları mahremiyet şuurunun gelişimini dayanaklar.
Çocuğa mahremiyet şuuru kazandırılmadıysa; çocuk kendisinin ve karşısındakinin sonlarını koruyamayacak, özgüven gelişiminde sağlıklı yol alamayacak, kendini dışarıdaki tehdit ve tehlikelere karşı açık hale getirecek, duygusal, fizikî ve ruhsal ihmal ve istismar karşısında kendini ve başkasını savunamayacaktır. Ebeveyn tutum ve tavırları, çocuğun mahremiyet şuuru kazanmasında ve özgüven gelişiminde çok değerlidir. Unutulmamalıdır ki; özgüven eksikliği olan çocuk, dışarıdaki arka niyetli bireylerin en kolay avı olacaktır. Bu yüzden çocuklarımızın özgüvenlerinin gelişmesi konusuna bilhassa dikkat etmeli, onları desteklemeliyiz.
Çocuğun kişilik gelişiminde, toplumsal gelişiminde, akademik muvaffakiyetinde, özgüven gelişiminde ve tüm bedelleri kazanmasında ebeveyn hal ve tavırları değerlidir.
Demokratik anne baba tavırları: Çocuğun yaşı kaç olursa olsun onun kararlarına hürmet duyulur, onun fikri önemsenir, çocuğun temel muhtaçlıkları karşılanır ve sevgi gösterilir. Çocuğun başarısı ödüllendirilirken başarısızlığı cezalandırılmaz ve ailenin katı kurallar yoktur. Bu sayede çocuk kendini rahatça tabir edebilir.
Çok kollayıcı ebeveyn tavırları: Ebeveynin “aman düşecek, aman bir şey olacak, aman canı acıyacak” vb. hal, tavır ve yaklaşımları ile karşılaşırız. Ziyan görmesin diye daima denetim altında tutulan ve kısıtlanma ile karşılaşan çocuğun kendini tanımasına fırsat verilmediği için; çocuk tek başına hareket edemez, özgüveni gelişmez, kendi kararlarını alamaz ve kendini gerçekleştiremez. Çocuk ailenin dışına çıktığında, ailesinin onu koruduğu kadar kendisini koruyacak birileri ile karşılaşamayacak ve dışarıdan gelebilecek her türlü tehlikeye açık hale gelecektir.
Cezalandırıcı, otoriter anne baba tavırları: Çocuk daima korkar, iyi-kötü davranış ayrımı yapamaz. Daima bir baskı hali vardır, çocuğun kişiliği hiçe sayılır, söylenenleri yapmadığında fizikî şiddet görür. Bu hal ve tavırlar ile yetişen çocuğun kendine inancı gelişmez.
Kararsız- tutarsız anne baba tavırları: Anne-baba kendi ortalarında kararsızdırlar. Annenin evet dediğine baba hayır, babanın evet dediğine anne hayır der. Çocuk her durumda farklı bir karşılık duyar ve bu tutarsız haller çocuğun kişilik gelişimine olumlu katkı sağlamaz.
Çocuk merkezli ebeveyn tavırları: Çocuğun dediği neredeyse buyruk üzeredir, her dediği yapılır. Konuttaki dünya çocuğun etrafında döndürülür, çocuk her şey benim sayemde üzere bir algıyla büyürse o konuttan çıktığında, yani okul hayatının başlangıcıyla konuttan uzaklaşmaya başladığında da dünyanın kendi etrafında dönmesini isteyecek, arkadaşları üzerinde hâkimiyet ve otorite kurmaya çalışacaktır. Hâkimiyet ve otorite kurmaya çalışırken; hudut şuuru ve toplumsal mahremiyet şuuru kazanamadığı için ahenk sorunları nedeniyle akranlarıyla zorluk yaşayacak, paylaşmayı bilmediği için de ilgi kuramayacak ve yalnızlaşacaktır.
Destekleyici tavır: Olmasını istediğimiz, hoşgörülü ebeveyn usulüdür. Destekleyici tavır ile büyüyen çocuk; mahremiyet- merhamet- adalet ve gibisi faziletleri hayatına işleyebilmiş ve bu maharetlerini kazanmış, kendine ve etrafına güvenen, sağlam, işbirlikçi, keyifli ve arkadaş canlısıdır.
Mahremiyet şuurunda çocuğa kazandırmaya çalışılanlararasında; dışarıda yaşayabileceği bir tehlike ya da berbat bir dokunuşa reaksiyon verebilmesi, yakında güvenebileceği biri varsa yanına gitmesi, hayır diyebilmesi, vücudunu koruyabilmesidir.
Mahremiyet şuuru kazandırılmamış çocuğun ömründe anne babanın yetiştirme sürecine baktığımızda küçüktür bir şey olmaz, anlamaz, büyüyünce hatırlamaz ve gibisi yaklaşımlar ağır basmaktadır. Çocuğu kalabalıkların içerisinde soyup giydiren, daha küçük diye uluorta altını değiştiren tutum tavırla yetişen çocuk, dışarıda ne kendini ne kendi mahremini ne de başkasının mahremini koruyabilir. Mahremiyet şuurundan uzak yetişen çocuk arkadaşlarıyla dışarıda oyun oynuyorken terlediğinde bir anda tişörtünü çıkarıp atabilir mesela. Zira bunu neden yapmaması gerektiğini o birinci toplumsal yapıda öğrenemedi. Çocuk öğrenmediğini hayatında uygulamaya geçiremez.
Mahrem bölgelerin nereler olduğu kültürden kültüre, geleneklere, inanca ve yaşantıya nazaran değişiklik göstermektedir.Mahremiyet şuuru kazandırmada dikkat edilmesi gerekenlerden bahsetmek gerekirse; öncelikle çocuğa mahrem bölgeleri tanıtılmalı ve bu bölgeleri müdafaası öğretilmelidir.
-Çocuğa mahrem bölgelerinin kendisine özel olduğu, kimsenin özel bölgelerine dokunamayacağı, dokunmak isteyen olursa reaksiyon göstermesi ve ailesine anlatması gerektiği, ayrıyeten kendisi müsaade vermeden kimsenin onu öpmesine müsaade vermemesi gerektiği öğretilmelidir. Bu şuurun oluşmaması ileride büyük sorunların kapısını aralayabilir.
-Küçüktür anlamaz, bir şey olmaz yaklaşımı büyük bir yanılgıdır. Bilakis çok şey olur. Bu tuzağa düşmemek gerekir. Çocuğun doğduğu birinci gün itibariyle onun mahremiyetine evvel ebeveynleri hürmet duymalıdır. Bir oburunun yanında giydirilmemeli, bezlememeli, altı değiştirilirken çok vakit geçirilmemelidir.
-Çocuğun gelişimi ve karakteri yaşa bağlı olarak değişim göstermektedir. Bu nedenle her ebeveyn çocuğunun gelişim özelliklerine ve karakterine nazaran öz bakım maharetleri çocuğa kazandırılmalıdır.
-Tuvalet eğitimi esnasında çocuğun kullandığı lazımlık ortalık yerde bulunmamalıdır.
-Tuvalet eğitimiyle başlayan süreçte çocuğa; muhtaçlıklarını giderdikten sonra paklığını nasıl yapacağı öğretilmeli, banyosunu yapabileceği konusunda cesaretlendirilmeli, yardım etmek için girilmesi gerektiği vakitlerde çocuğun iç çamaşırları üzerinde olmalı ve mahremiyetin ehemmiyeti hissettirilmelidir.
-Anne baba çocuğa öğretmeye çalıştıklarını kendi hayatlarında uygulamalıdır. Çocuk duyduklarıyla değil; gördükleriyle daha kolay öğrenir. Çocuk daima müşahedeler, her davranışı fotoğraf makinesi üzere çekip kaydeder. Bu yüzden ebeveynin davranışlarına, tutum ve tavırlarına çok dikkat etmeleri gerekir. Mesela çocuğun mahrem bölgelerini kapatarak konutta gezmesini öğretmeye çalışırken anne baba da meskende mahrem bölgelerini kapatarak gezmelidir. Çocuğa tuvalet kapısının kapalı tutulması gerektiği öğretilmeye çalışılırken ebeveynde tuvalet kapısını kapalı tutmalıdır.
-Çocuğa HAYIR deme marifeti kazandırılmalı, oyuncak-kıyafet ve aksesuar seçimi yaşına ve cinsiyetine uygun olmalı, çocuğun ekran başında sınırsız ve denetimsiz vakit geçirmesine müsaade edilmemeli, çocuk için uygun olmayan sevgi sözcükleri ile çocuğa hitap edilmemeli, yanına gitmek dahi istemediği şahsa ebeveyni tarafından kendisini sevdirmesine zorlayan “git bakayım sevecek seni” vb. yaklaşımlardan uzak durulmaldır, meskenin adresi öğretilmeli ve aile fertlerinin numaraları ezberletilmelidir.
Ebeveynin mahremiyet eğitimi ya da şuurunu kazandırmada çocuğu sürece dâhil etmesi gerekir. Örnek vermek gerekirse; ailece televizyonda bir dizi/film izliyorken uygunsuz bir sahne ile karşı karşıya kalındığını düşünelim. O anda ebeveynin apansız kanalı değiştirmesi çocukta merak uyandıracaktır. Her birimizin elinin altında ekran ve internet olduğunu unutmayalım. İstediğimiz rastgele bir mevzu özelinde neredeyse tüm detaylara yazılı ve görsel biçimde ulaşabiliyoruz. Merakı uyanan çocuk bir de okuma yazma biliyorsa kapattığımız kanaldaki yayınla alakalı merakını gidermek için odasına gidecek ve kapatılan sahneyi tahminen daha fazlasını izleyecektir.
Kanalı kapatmak yerine, o sahneye çocukla birlikteyken denk gelindiyse; anne ya da baba o sahnenin, o sahnede yaşanan durumun güzel olmadığıyla alakalı yansısını belirli etmeli fakat bunu direkt çocuğa söylememeli, bunun yanlış olduğuyla alakalı yorumunu genele anlatır üzere anlatmalıdır. O sahnede yaşananların yanlış olduğu, mahremiyete uygun olmadığı lisana getirilmeli sonra kanal değiştirilmelidir.
Bir anda kanal kapatıldığında çocukta merak uyanır ve çocuk merakını yalnız kaldığı anda inançsız ortamda gidermeye çalışır. Çocuğu geliştiren elbette merak duygusudur. Dikkat edilmesi gereken geliştirici olan bu hissin çocuğu yanlışa sevk etmesine müsaade vermemektir. Çocuk anne babadan öğrenmediği doğruyu dışarıda yanlış kaynaklardan öğrenecektir.
Ebeveyn çocuğu ekranın sınırsızlığından muhafazalı ve çocuğa denetimli ekran kullanımı ile rol model olmalıdır. Elimdeki telefonlar bize dünyaları sunarken, çocuklarımızı bizden uzaklaştırmamalıdır. Bu nedenle gerek kendimize gerekse çocuklarımıza karşı sorumluluklarımızı hatırlamalı, ekranlara gömdüğümüz başımızı kaldırmalıyız.
Çocukluk devri bizim kişiliğimizi şekillendirir ancak hayatımız çocukluk devrinden ibaret değil. Hiç birimiz çocukluğumuzdan ibaret değiliz. Her aksilikte günah keçisi çocukluk devri yaşantıları ve aile olmamalı, fatura çocukluğa ya da anne babaya kesilmemelidir. İnsan zihninin 5-6 yaşlarındaki haline takılıp kalasına müsaade vermemelidir. Allah akıl, idrak, vakit vermiş… Hayat seyahatinde yaşlanıyoruz ve öğreniyoruz.
Bir çocuğun gülme, konuşma, yemek yeme ya da oyun oynama biçimine baktığımız vakit ailesinden izlere rastlarız. Çocuğun tavır ve davranışları gerçek okuyanlara, çocuğun yetiştirilmesi hakkında bilgiler verir. Bu noktada anne babanın hal tavır ve kişilik yapıları devreye girer.
Çocuklarımız bize emanettir. Emanetlerimizi en düzgün formda topluma kazandırmak için gayret göstermeliyiz. Ebeveynin çocuk yetiştirmedeki istikrarlı davranışları aile içi irtibat ve münasebetleri güçlendirir. Bunun yanında çocuğun özgüven maharetlerini geliştirir. Tekrar ebeveyn tavır ve davranışları mahremiyet şuurunun gelişimini dayanaklar.
Çocuğa mahremiyet şuuru kazandırılmadıysa; çocuk kendisinin ve karşısındakinin sonlarını koruyamayacak, özgüven gelişiminde sağlıklı yol alamayacak, kendini dışarıdaki tehdit ve tehlikelere karşı açık hale getirecek, duygusal, fizikî ve ruhsal ihmal ve istismar karşısında kendini ve başkasını savunamayacaktır. Ebeveyn tutum ve tavırları, çocuğun mahremiyet şuuru kazanmasında ve özgüven gelişiminde çok değerlidir. Unutulmamalıdır ki; özgüven eksikliği olan çocuk, dışarıdaki arka niyetli bireylerin en kolay avı olacaktır. Bu yüzden çocuklarımızın özgüvenlerinin gelişmesi konusuna bilhassa dikkat etmeli, onları desteklemeliyiz.
Çocuğun kişilik gelişiminde, toplumsal gelişiminde, akademik muvaffakiyetinde, özgüven gelişiminde ve tüm bedelleri kazanmasında ebeveyn hal ve tavırları değerlidir.
Demokratik anne baba tavırları: Çocuğun yaşı kaç olursa olsun onun kararlarına hürmet duyulur, onun fikri önemsenir, çocuğun temel muhtaçlıkları karşılanır ve sevgi gösterilir. Çocuğun başarısı ödüllendirilirken başarısızlığı cezalandırılmaz ve ailenin katı kurallar yoktur. Bu sayede çocuk kendini rahatça tabir edebilir.
Çok kollayıcı ebeveyn tavırları: Ebeveynin “aman düşecek, aman bir şey olacak, aman canı acıyacak” vb. hal, tavır ve yaklaşımları ile karşılaşırız. Ziyan görmesin diye daima denetim altında tutulan ve kısıtlanma ile karşılaşan çocuğun kendini tanımasına fırsat verilmediği için; çocuk tek başına hareket edemez, özgüveni gelişmez, kendi kararlarını alamaz ve kendini gerçekleştiremez. Çocuk ailenin dışına çıktığında, ailesinin onu koruduğu kadar kendisini koruyacak birileri ile karşılaşamayacak ve dışarıdan gelebilecek her türlü tehlikeye açık hale gelecektir.
Cezalandırıcı, otoriter anne baba tavırları: Çocuk daima korkar, iyi-kötü davranış ayrımı yapamaz. Daima bir baskı hali vardır, çocuğun kişiliği hiçe sayılır, söylenenleri yapmadığında fizikî şiddet görür. Bu hal ve tavırlar ile yetişen çocuğun kendine inancı gelişmez.
Kararsız- tutarsız anne baba tavırları: Anne-baba kendi ortalarında kararsızdırlar. Annenin evet dediğine baba hayır, babanın evet dediğine anne hayır der. Çocuk her durumda farklı bir karşılık duyar ve bu tutarsız haller çocuğun kişilik gelişimine olumlu katkı sağlamaz.
Çocuk merkezli ebeveyn tavırları: Çocuğun dediği neredeyse buyruk üzeredir, her dediği yapılır. Konuttaki dünya çocuğun etrafında döndürülür, çocuk her şey benim sayemde üzere bir algıyla büyürse o konuttan çıktığında, yani okul hayatının başlangıcıyla konuttan uzaklaşmaya başladığında da dünyanın kendi etrafında dönmesini isteyecek, arkadaşları üzerinde hâkimiyet ve otorite kurmaya çalışacaktır. Hâkimiyet ve otorite kurmaya çalışırken; hudut şuuru ve toplumsal mahremiyet şuuru kazanamadığı için ahenk sorunları nedeniyle akranlarıyla zorluk yaşayacak, paylaşmayı bilmediği için de ilgi kuramayacak ve yalnızlaşacaktır.
Destekleyici tavır: Olmasını istediğimiz, hoşgörülü ebeveyn usulüdür. Destekleyici tavır ile büyüyen çocuk; mahremiyet- merhamet- adalet ve gibisi faziletleri hayatına işleyebilmiş ve bu maharetlerini kazanmış, kendine ve etrafına güvenen, sağlam, işbirlikçi, keyifli ve arkadaş canlısıdır.
Mahremiyet şuurunda çocuğa kazandırmaya çalışılanlararasında; dışarıda yaşayabileceği bir tehlike ya da berbat bir dokunuşa reaksiyon verebilmesi, yakında güvenebileceği biri varsa yanına gitmesi, hayır diyebilmesi, vücudunu koruyabilmesidir.
Mahremiyet şuuru kazandırılmamış çocuğun ömründe anne babanın yetiştirme sürecine baktığımızda küçüktür bir şey olmaz, anlamaz, büyüyünce hatırlamaz ve gibisi yaklaşımlar ağır basmaktadır. Çocuğu kalabalıkların içerisinde soyup giydiren, daha küçük diye uluorta altını değiştiren tutum tavırla yetişen çocuk, dışarıda ne kendini ne kendi mahremini ne de başkasının mahremini koruyabilir. Mahremiyet şuurundan uzak yetişen çocuk arkadaşlarıyla dışarıda oyun oynuyorken terlediğinde bir anda tişörtünü çıkarıp atabilir mesela. Zira bunu neden yapmaması gerektiğini o birinci toplumsal yapıda öğrenemedi. Çocuk öğrenmediğini hayatında uygulamaya geçiremez.
Mahrem bölgelerin nereler olduğu kültürden kültüre, geleneklere, inanca ve yaşantıya nazaran değişiklik göstermektedir.Mahremiyet şuuru kazandırmada dikkat edilmesi gerekenlerden bahsetmek gerekirse; öncelikle çocuğa mahrem bölgeleri tanıtılmalı ve bu bölgeleri müdafaası öğretilmelidir.
-Çocuğa mahrem bölgelerinin kendisine özel olduğu, kimsenin özel bölgelerine dokunamayacağı, dokunmak isteyen olursa reaksiyon göstermesi ve ailesine anlatması gerektiği, ayrıyeten kendisi müsaade vermeden kimsenin onu öpmesine müsaade vermemesi gerektiği öğretilmelidir. Bu şuurun oluşmaması ileride büyük sorunların kapısını aralayabilir.
-Küçüktür anlamaz, bir şey olmaz yaklaşımı büyük bir yanılgıdır. Bilakis çok şey olur. Bu tuzağa düşmemek gerekir. Çocuğun doğduğu birinci gün itibariyle onun mahremiyetine evvel ebeveynleri hürmet duymalıdır. Bir oburunun yanında giydirilmemeli, bezlememeli, altı değiştirilirken çok vakit geçirilmemelidir.
-Çocuğun gelişimi ve karakteri yaşa bağlı olarak değişim göstermektedir. Bu nedenle her ebeveyn çocuğunun gelişim özelliklerine ve karakterine nazaran öz bakım maharetleri çocuğa kazandırılmalıdır.
-Tuvalet eğitimi esnasında çocuğun kullandığı lazımlık ortalık yerde bulunmamalıdır.
-Tuvalet eğitimiyle başlayan süreçte çocuğa; muhtaçlıklarını giderdikten sonra paklığını nasıl yapacağı öğretilmeli, banyosunu yapabileceği konusunda cesaretlendirilmeli, yardım etmek için girilmesi gerektiği vakitlerde çocuğun iç çamaşırları üzerinde olmalı ve mahremiyetin ehemmiyeti hissettirilmelidir.
-Anne baba çocuğa öğretmeye çalıştıklarını kendi hayatlarında uygulamalıdır. Çocuk duyduklarıyla değil; gördükleriyle daha kolay öğrenir. Çocuk daima müşahedeler, her davranışı fotoğraf makinesi üzere çekip kaydeder. Bu yüzden ebeveynin davranışlarına, tutum ve tavırlarına çok dikkat etmeleri gerekir. Mesela çocuğun mahrem bölgelerini kapatarak konutta gezmesini öğretmeye çalışırken anne baba da meskende mahrem bölgelerini kapatarak gezmelidir. Çocuğa tuvalet kapısının kapalı tutulması gerektiği öğretilmeye çalışılırken ebeveynde tuvalet kapısını kapalı tutmalıdır.
-Çocuğa HAYIR deme marifeti kazandırılmalı, oyuncak-kıyafet ve aksesuar seçimi yaşına ve cinsiyetine uygun olmalı, çocuğun ekran başında sınırsız ve denetimsiz vakit geçirmesine müsaade edilmemeli, çocuk için uygun olmayan sevgi sözcükleri ile çocuğa hitap edilmemeli, yanına gitmek dahi istemediği şahsa ebeveyni tarafından kendisini sevdirmesine zorlayan “git bakayım sevecek seni” vb. yaklaşımlardan uzak durulmaldır, meskenin adresi öğretilmeli ve aile fertlerinin numaraları ezberletilmelidir.
Ebeveynin mahremiyet eğitimi ya da şuurunu kazandırmada çocuğu sürece dâhil etmesi gerekir. Örnek vermek gerekirse; ailece televizyonda bir dizi/film izliyorken uygunsuz bir sahne ile karşı karşıya kalındığını düşünelim. O anda ebeveynin apansız kanalı değiştirmesi çocukta merak uyandıracaktır. Her birimizin elinin altında ekran ve internet olduğunu unutmayalım. İstediğimiz rastgele bir mevzu özelinde neredeyse tüm detaylara yazılı ve görsel biçimde ulaşabiliyoruz. Merakı uyanan çocuk bir de okuma yazma biliyorsa kapattığımız kanaldaki yayınla alakalı merakını gidermek için odasına gidecek ve kapatılan sahneyi tahminen daha fazlasını izleyecektir.
Kanalı kapatmak yerine, o sahneye çocukla birlikteyken denk gelindiyse; anne ya da baba o sahnenin, o sahnede yaşanan durumun güzel olmadığıyla alakalı yansısını belirli etmeli fakat bunu direkt çocuğa söylememeli, bunun yanlış olduğuyla alakalı yorumunu genele anlatır üzere anlatmalıdır. O sahnede yaşananların yanlış olduğu, mahremiyete uygun olmadığı lisana getirilmeli sonra kanal değiştirilmelidir.
Bir anda kanal kapatıldığında çocukta merak uyanır ve çocuk merakını yalnız kaldığı anda inançsız ortamda gidermeye çalışır. Çocuğu geliştiren elbette merak duygusudur. Dikkat edilmesi gereken geliştirici olan bu hissin çocuğu yanlışa sevk etmesine müsaade vermemektir. Çocuk anne babadan öğrenmediği doğruyu dışarıda yanlış kaynaklardan öğrenecektir.
Ebeveyn çocuğu ekranın sınırsızlığından muhafazalı ve çocuğa denetimli ekran kullanımı ile rol model olmalıdır. Elimdeki telefonlar bize dünyaları sunarken, çocuklarımızı bizden uzaklaştırmamalıdır. Bu nedenle gerek kendimize gerekse çocuklarımıza karşı sorumluluklarımızı hatırlamalı, ekranlara gömdüğümüz başımızı kaldırmalıyız.
