Dilbilimin inceleme alanı dildir Dilbilim insan dili denilen olgunun özelliklerini araştırır ve onun niteliğini ve işleyiş düzenini ortaya çıkarmayı amaçlar
Betimlemeli dilbilim, dillerin kendilerine özgü birim ve kurallarını inceler Her dilin sesbilimsel, sözdizimsel, biçimbilimsel ve anlambilimsel özelliklerini açıklar Türkçe, Fransızca, Farsça ve Japonca gibi dillerin gramer kitapları bu dillerin yapısal özelliklerini anlatır Dilbilgisi kitaplarındaki kurallar, o dilin anadili konuşucularının gramatik olarak benimsedikleri yapı kuralları betimler
Kuramsal dilbilim, dillerde görülen özellikleri, bir teori bağlamında izah etmeye çalışır ve bu dile özgü özellikleri evrensel ve kapsayıcı bir teori bağlamında ele alır Her dilin dilbilgisinde o dile özgü yapı ve kurallar olmasına karşın, bütün dillerdeki yapıların niteliğini belirleyen ilke ve değiştirgenler bulunmaktadır Kuramsal dilbilim bu evrensel ilke ve değiştirgenlerin özelliğini belirler ve dillerdeki bazı tür yapı ve kuralların niçin görülmediğini açıklamaya çalışır
Metin dilbilim, bir metni oluşturan öğelerin ve metindeki dilsel düzenleri çözümlenmeyi amaçlamaktadır Gerek sözlü gerek yazılı metinleri işlev ve iletişim değeri açısından ele alır ve bunları metni oluşturan öğelerin yapısal ve işlevsel düzenleri, metin tür ve alt türleri ve biçembilim ve sözbilim ilişkileri açısından inceler Metnin tek tek cümleleri değil, metnin tümüyle ilgilenen metin dilbilim, metni oluşturan bu öğeler arasındaki ilişkiyi ve bir bütün olan metnin yapısını ortaya çıkartmaya çalışır Cümleötesi bir anlayışla hareket eder, çünkü cümleler birbirinden bağımsız değildir Herhangi bir metni, dilsel olgu yapan öğeleri belirler Metnin yüzey ve derin anlamları üzerinde durur Metni oluşturan tutarlılığın peşindedir Tutarlılık, anlam ve mantık bağıdır Bir metni oluşturan bütünlük 1 Yapısal 2 Cümlelerarası 3 Metin oluşturucu anlamlama ilişkileriyle sağlanır
Gönderim türleri (Sözcelem kuramı): 1 Durumsal gönderim: Ali bugün gelmedi Hastaymış 2 Artgönderim: Ali bugün gelmedi O hastaymış 3 Öngönderim: O, bugün gelmedi Ali hastaymış
Eksiltme: Dört şekilde olur 1 Özneyi eksiltme: (Ben) Bundan on beş yıl önce üniversiteden mezun oldum 2 Tamlayanı eksiltme: Türkçenin dünya dilleri arasındaki yeri, (Türkçenin) konumu ve (Türkçenin) etki alanı üzerine çalışıyor 3 Nesne ve tümleç eksiltme: Yaşadığım bunca (beni) dertten kurtaran sensin Yaptıklarını hiçbir zaman unutmayacağım 4 Zarfa bağlı yüklem eksiltme: Dikkate değer çalışmalarıyla sık sık (başvurduğum tek kaynak oldu) ve hiç bırakmaksızın başvurduğum tek kaynak oldu
Değiştirme: Akşam eve gitmiş, sabaha kadar finallere çalışmış Öyle söylüyor
Bağdaşıklık: 1 Aynı sözcüğü tekrarlama: Hükümetin enflasyonla mücadelesi sürüyor Bu yıl enflasyon inişe geçecek 2 Aynı kökten türemiş farklı sözcükleri kullanma: Ahmet, sınavı başardı Başarısı tüm aileyi sevindirdi 3 Eşanlamlı ve yakın anlamlı sözcükler kullanma: Baksana bir oğlan ağaca tırmanıyor Dikkat etmezse delikanlı düşecek 4 Üstterimaltanlamlılık ilişkisi içeren sözcükler kullanma: Bizim oğlan çok yaramaz Çocuğum sus, yapma dersin, anlamaz 5 Genel sözcükleri kullanma: Bir çocuk ağaca tırmanıyor Yaramaz, dikkatli olmazsa düşecek 6 Zıt sözcükleri kullanma: Modern dünyada bir alanda insan kalarak yükselmek çok kolaydır Oysa alçalmak hiç de öyle değildir 7 Parçabütün ilişkisi kurma: Sonbaharda her bir yaprak muhteşem bir müzik aletine dönüşür Ağaçlar ise bu müzik aletini çalar 8 Eşdizimli sözcükler kullanma: Zil çalınca öğrenciler telaşla içeriye girdiler Bu öğretim yılında öğrencilerin saygılı davranışları, öğretmenleri çok sevindirdi
Tutarlılık: Metni oluşturan cümleler arasında anlamsal ve mantıksal bağın bulunmasıdır
Söylem çözümlemesi; yazılı ve sözlü dilde tümcelerin, sözcelerin ya da işlevsel birimlerin daha büyük birimler oluşturmalarının, kısaca dil kullanımının incelenmesi işlemidir Söylem çözümlemesinin başlıca ilgi alanları olarak konuşmada sıra düzeni, konuşmacıların rolleri, konu, konu değiştirme gibi konuşma çözümlemesi, adadıl ilişkileri, kavramlar arasındaki ilişkileri kapsayan bağlaşıklık, bağdaşıklık ilişkileri, konuşanlar arasında uzaklık yakınlık, el yüz devinimlerini kapsayan iletişim ilkeleri ve selamlaşma, açıklama, özür dileme gibi değişik dilsel işlevlerin gerçekleşmesini araştırır
Artzamanlı dilbilim dillerin tarih içinde geçirdikleri değişiklikleri ele alır ve bir dilin daha önceki devreleri ile sonraki devreleri arasında dilde görülen yapısal değişiklikleri saptamayı amaçlar Artzamanlı dilbilimin bir başka araştırma alanı da dillerin hangi dil ailesine ait olduğunu belirlemek ve bu ailenin ortaya çıkmasına neden olan, o aileye bağlı tüm dillerin atası olan anadilin yapısını belirlemeye çalışmaktadır Bu yapıyı belirlemek için o dil ailesine ait olan dillerin karşılaştırmalı incelemesini yapar
Toplum dilbilim dilin toplum içinde kullanımını inceler Dil kullanımında konuşucuların yaşı, cinsiyeti, eğitim düzeyi ve birbirlerine yakınlık derecesi kullanılan dil yapısını belirler Toplum dilbilim etmenlerin niteliğini ve dil kullanımı üzerine etkisini araştırır Toplum dilbilim aynı zamanda bir dil topluluğunda yörelere bağlı olarak gösterdikleri farklılıkları inceler ve yöreler arasındaki dil farklılıklarının niteliğini saptamayı, bu farklılıkların dağılımını ve sınırlarını belirten dil atlası oluşturmayı amaçlar
Çocukların dil edinim süreçleri ruh dilbilimciler (psikolingüistler) tarafından araştırılmaktadır Ruh dilbilimciler, aynı zamanda, dil bozuklukları üzerine çalışmakta ve afazi, disleksi gibi çeşitli dil bozuklukları sergileyen konuşucuların dil özelliklerinin niteliğini araştırmaktadırlar Konuşan veya yazan ile davranışının altında yatan psikolojik süreç dilsel açıdan incelenir
Genel dilbilim, tekil olarak herhangi bir dil üzerinde çalışmaz, tüm dilleri nesne olarak alır ve onların genel kurallarını belirlemeye çalışır Bir bakıma insan dilinin soyut bir modelini çıkarır Dilin biyolojik kökeni ile dil ile dil kullanımının biyolojik esaslarını araştırır Ses bilgisi, ses bilimi, sözcük bilimi, yazı dili, dilbilgisi, anlambilim, dil felsefesi, sözdizimi, metin dilbilim gibi dilbilim alanlarını inceler
Dilbilimin alanlarından biri de ikinci dil edinimidir İkinci dil edinim sürecinin niteliğini saptamaya çalışan bu alan, aynı zamanda ikinci dil edinimi ile anadili edinimi arasındaki benzerlik ve farkları belirlemeye çalışmaktadır Uygulamalı dilbilim, dil öğretiminde etkili olacak dil öğretim metodları üzerinde durmakta ve ikinci dil öğreniminde öğrenim sürecini ne gibi faktörlerin etkilediğini araştırmaktadır Dilbilimin diğer alanlarında edinilen bilgilerin tümünün uygulandığı alan uygulamalı dilbilimdir Dilbilimin bu alanı endüstride de kullanılır Bilgi organizasyonları, bilgi sunumu, bilgi üretimine yardımcı olan ve dil teknolojisine uygun çözümler üreten temel sorulara ilişkin destek verir Arama motorları, metin içi sözcük arama, uydurma diller (Esperanto, Europanto, Volapük), metni bölen çizelge, resim, diyagram ve formüller, resim dili ikinci dil ediniminin inceleme alanına girer
Lehçe dilbilim (diyalekt), belli bir anadilin coğrafi şartlara göre değişiminin kurallarını ve sistemini ortaya çıkaran bilim dalıdır Ayrıca şive dilbilim, dilin telaffuz ve seslendirme farklarını anlamaya çalışır Bir dili konuşanlar, ister istemez belli tarihsel dönemlerde ayrılmışlar ve başka milletlerle iletişim içerisine girmişlerdir İçinde yaşadıkları coğrafyalar da dilde birtakım değişikliklere yol açmıştır
Budun dilbilim, insanların etnik gruplara ayrılışını, bu grupların kökenini, oluşumunu, yeryüzüne yayılışını, aralarındaki bağıntıları ve bunların töre, dil ve kültür niteliklerini, genel yasalar çıkarmak amacıyla inceleyip karşılaştıran, geçmişte yaşamış ve halen yaşayan farklı kültürleri mukayeseli olarak inceleyen bilim dalıdır Bir bakıma budun dilbilim insanların kültür tarihini aydınlatır ve folklora yardımcı olur
Betimlemeli dilbilim, dillerin kendilerine özgü birim ve kurallarını inceler Her dilin sesbilimsel, sözdizimsel, biçimbilimsel ve anlambilimsel özelliklerini açıklar Türkçe, Fransızca, Farsça ve Japonca gibi dillerin gramer kitapları bu dillerin yapısal özelliklerini anlatır Dilbilgisi kitaplarındaki kurallar, o dilin anadili konuşucularının gramatik olarak benimsedikleri yapı kuralları betimler
Kuramsal dilbilim, dillerde görülen özellikleri, bir teori bağlamında izah etmeye çalışır ve bu dile özgü özellikleri evrensel ve kapsayıcı bir teori bağlamında ele alır Her dilin dilbilgisinde o dile özgü yapı ve kurallar olmasına karşın, bütün dillerdeki yapıların niteliğini belirleyen ilke ve değiştirgenler bulunmaktadır Kuramsal dilbilim bu evrensel ilke ve değiştirgenlerin özelliğini belirler ve dillerdeki bazı tür yapı ve kuralların niçin görülmediğini açıklamaya çalışır
Metin dilbilim, bir metni oluşturan öğelerin ve metindeki dilsel düzenleri çözümlenmeyi amaçlamaktadır Gerek sözlü gerek yazılı metinleri işlev ve iletişim değeri açısından ele alır ve bunları metni oluşturan öğelerin yapısal ve işlevsel düzenleri, metin tür ve alt türleri ve biçembilim ve sözbilim ilişkileri açısından inceler Metnin tek tek cümleleri değil, metnin tümüyle ilgilenen metin dilbilim, metni oluşturan bu öğeler arasındaki ilişkiyi ve bir bütün olan metnin yapısını ortaya çıkartmaya çalışır Cümleötesi bir anlayışla hareket eder, çünkü cümleler birbirinden bağımsız değildir Herhangi bir metni, dilsel olgu yapan öğeleri belirler Metnin yüzey ve derin anlamları üzerinde durur Metni oluşturan tutarlılığın peşindedir Tutarlılık, anlam ve mantık bağıdır Bir metni oluşturan bütünlük 1 Yapısal 2 Cümlelerarası 3 Metin oluşturucu anlamlama ilişkileriyle sağlanır
Gönderim türleri (Sözcelem kuramı): 1 Durumsal gönderim: Ali bugün gelmedi Hastaymış 2 Artgönderim: Ali bugün gelmedi O hastaymış 3 Öngönderim: O, bugün gelmedi Ali hastaymış
Eksiltme: Dört şekilde olur 1 Özneyi eksiltme: (Ben) Bundan on beş yıl önce üniversiteden mezun oldum 2 Tamlayanı eksiltme: Türkçenin dünya dilleri arasındaki yeri, (Türkçenin) konumu ve (Türkçenin) etki alanı üzerine çalışıyor 3 Nesne ve tümleç eksiltme: Yaşadığım bunca (beni) dertten kurtaran sensin Yaptıklarını hiçbir zaman unutmayacağım 4 Zarfa bağlı yüklem eksiltme: Dikkate değer çalışmalarıyla sık sık (başvurduğum tek kaynak oldu) ve hiç bırakmaksızın başvurduğum tek kaynak oldu
Değiştirme: Akşam eve gitmiş, sabaha kadar finallere çalışmış Öyle söylüyor
Bağdaşıklık: 1 Aynı sözcüğü tekrarlama: Hükümetin enflasyonla mücadelesi sürüyor Bu yıl enflasyon inişe geçecek 2 Aynı kökten türemiş farklı sözcükleri kullanma: Ahmet, sınavı başardı Başarısı tüm aileyi sevindirdi 3 Eşanlamlı ve yakın anlamlı sözcükler kullanma: Baksana bir oğlan ağaca tırmanıyor Dikkat etmezse delikanlı düşecek 4 Üstterimaltanlamlılık ilişkisi içeren sözcükler kullanma: Bizim oğlan çok yaramaz Çocuğum sus, yapma dersin, anlamaz 5 Genel sözcükleri kullanma: Bir çocuk ağaca tırmanıyor Yaramaz, dikkatli olmazsa düşecek 6 Zıt sözcükleri kullanma: Modern dünyada bir alanda insan kalarak yükselmek çok kolaydır Oysa alçalmak hiç de öyle değildir 7 Parçabütün ilişkisi kurma: Sonbaharda her bir yaprak muhteşem bir müzik aletine dönüşür Ağaçlar ise bu müzik aletini çalar 8 Eşdizimli sözcükler kullanma: Zil çalınca öğrenciler telaşla içeriye girdiler Bu öğretim yılında öğrencilerin saygılı davranışları, öğretmenleri çok sevindirdi
Tutarlılık: Metni oluşturan cümleler arasında anlamsal ve mantıksal bağın bulunmasıdır
Söylem çözümlemesi; yazılı ve sözlü dilde tümcelerin, sözcelerin ya da işlevsel birimlerin daha büyük birimler oluşturmalarının, kısaca dil kullanımının incelenmesi işlemidir Söylem çözümlemesinin başlıca ilgi alanları olarak konuşmada sıra düzeni, konuşmacıların rolleri, konu, konu değiştirme gibi konuşma çözümlemesi, adadıl ilişkileri, kavramlar arasındaki ilişkileri kapsayan bağlaşıklık, bağdaşıklık ilişkileri, konuşanlar arasında uzaklık yakınlık, el yüz devinimlerini kapsayan iletişim ilkeleri ve selamlaşma, açıklama, özür dileme gibi değişik dilsel işlevlerin gerçekleşmesini araştırır
Artzamanlı dilbilim dillerin tarih içinde geçirdikleri değişiklikleri ele alır ve bir dilin daha önceki devreleri ile sonraki devreleri arasında dilde görülen yapısal değişiklikleri saptamayı amaçlar Artzamanlı dilbilimin bir başka araştırma alanı da dillerin hangi dil ailesine ait olduğunu belirlemek ve bu ailenin ortaya çıkmasına neden olan, o aileye bağlı tüm dillerin atası olan anadilin yapısını belirlemeye çalışmaktadır Bu yapıyı belirlemek için o dil ailesine ait olan dillerin karşılaştırmalı incelemesini yapar
Toplum dilbilim dilin toplum içinde kullanımını inceler Dil kullanımında konuşucuların yaşı, cinsiyeti, eğitim düzeyi ve birbirlerine yakınlık derecesi kullanılan dil yapısını belirler Toplum dilbilim etmenlerin niteliğini ve dil kullanımı üzerine etkisini araştırır Toplum dilbilim aynı zamanda bir dil topluluğunda yörelere bağlı olarak gösterdikleri farklılıkları inceler ve yöreler arasındaki dil farklılıklarının niteliğini saptamayı, bu farklılıkların dağılımını ve sınırlarını belirten dil atlası oluşturmayı amaçlar
Çocukların dil edinim süreçleri ruh dilbilimciler (psikolingüistler) tarafından araştırılmaktadır Ruh dilbilimciler, aynı zamanda, dil bozuklukları üzerine çalışmakta ve afazi, disleksi gibi çeşitli dil bozuklukları sergileyen konuşucuların dil özelliklerinin niteliğini araştırmaktadırlar Konuşan veya yazan ile davranışının altında yatan psikolojik süreç dilsel açıdan incelenir
Genel dilbilim, tekil olarak herhangi bir dil üzerinde çalışmaz, tüm dilleri nesne olarak alır ve onların genel kurallarını belirlemeye çalışır Bir bakıma insan dilinin soyut bir modelini çıkarır Dilin biyolojik kökeni ile dil ile dil kullanımının biyolojik esaslarını araştırır Ses bilgisi, ses bilimi, sözcük bilimi, yazı dili, dilbilgisi, anlambilim, dil felsefesi, sözdizimi, metin dilbilim gibi dilbilim alanlarını inceler
Dilbilimin alanlarından biri de ikinci dil edinimidir İkinci dil edinim sürecinin niteliğini saptamaya çalışan bu alan, aynı zamanda ikinci dil edinimi ile anadili edinimi arasındaki benzerlik ve farkları belirlemeye çalışmaktadır Uygulamalı dilbilim, dil öğretiminde etkili olacak dil öğretim metodları üzerinde durmakta ve ikinci dil öğreniminde öğrenim sürecini ne gibi faktörlerin etkilediğini araştırmaktadır Dilbilimin diğer alanlarında edinilen bilgilerin tümünün uygulandığı alan uygulamalı dilbilimdir Dilbilimin bu alanı endüstride de kullanılır Bilgi organizasyonları, bilgi sunumu, bilgi üretimine yardımcı olan ve dil teknolojisine uygun çözümler üreten temel sorulara ilişkin destek verir Arama motorları, metin içi sözcük arama, uydurma diller (Esperanto, Europanto, Volapük), metni bölen çizelge, resim, diyagram ve formüller, resim dili ikinci dil ediniminin inceleme alanına girer
Lehçe dilbilim (diyalekt), belli bir anadilin coğrafi şartlara göre değişiminin kurallarını ve sistemini ortaya çıkaran bilim dalıdır Ayrıca şive dilbilim, dilin telaffuz ve seslendirme farklarını anlamaya çalışır Bir dili konuşanlar, ister istemez belli tarihsel dönemlerde ayrılmışlar ve başka milletlerle iletişim içerisine girmişlerdir İçinde yaşadıkları coğrafyalar da dilde birtakım değişikliklere yol açmıştır
Budun dilbilim, insanların etnik gruplara ayrılışını, bu grupların kökenini, oluşumunu, yeryüzüne yayılışını, aralarındaki bağıntıları ve bunların töre, dil ve kültür niteliklerini, genel yasalar çıkarmak amacıyla inceleyip karşılaştıran, geçmişte yaşamış ve halen yaşayan farklı kültürleri mukayeseli olarak inceleyen bilim dalıdır Bir bakıma budun dilbilim insanların kültür tarihini aydınlatır ve folklora yardımcı olur