Hem aile hem de evlat için hayli telaş verici bir durum olan diş ve destek doku yaralanmaları toplulukta çok yaygın görülen ve çocuklarda mektep öncesi periyotta 2. sıklıkla karşılaşılan yaralanma çeşididir. Bilhassa çocuklarda hayatın birinci yılında motor aktivasyonun arttığı lakin dengelenemediği periyotta görülmeye başlar. Üst ön kesici dişler travma nedeniyle en sık yaralanan dişlerdir. Kesici dişler estetik, konuşma ve fonksiyonel aktiviteler için değerli rol oynarlar. Süt dişlerinin yaralanma sıklığı 1 yaşından itibaren artmaya başlar ve travma olgularının birden fazla 4 yaşın altındaki çocuklarda görülür. Daima dişlerde travma nedeniyle yaralanmalar ise 8-10 yaş aralığında artış gösterir. Bu yaralanmaların nedenleri arasında bisiklet ve trafik kazaları, düşmeler, hengameler, fizikî şiddet, spor kazaları sayılabilir. Hafif çarpmalar sıklıkla dudak, yanak, dişetleri üzere yumuşak dokularda yaralanmalara neden olurken şiddetli çarpmalar dişlerde sallanmalara, dişin ağızda görülen kısmında ya da kökünde kırıklara, velev bazen dişin külliyen tarafından çıkmasına neden olabilmektedir.
Evladınız diş travmasına uğrarsa öncelikle sakin olup artık bilgilendireceğim bahislere dikkat etmeniz gerek. Mahsusen şiddetli yaralanmalar sonucunda sakin olmak ve soğukkanlı davranmak elbette güçlükle olur. Lakin evladın hem umumi sıhhati hem de diş sıhhati açısından ailenin ya da o an yanında olan insanların değerli rol oynadığı unutulmamalıdır. Öncelikle bilinmesi gereken en değerli nokta, travmanın boyutu ne olursa olsun kesinlikle diş doktorunuza ulaşarak malumat alışverişinde bulunmanız gerektiğidir. Dışarıdan bakıldığında çok değersiz üzere gözüken travmalar bile diş kaybına neden olabilir. Ekseriyetle aileler şayet düşme ya da yaralanma sonrasında çok kanamalı bir durum yoksa ve dişin dıştan görünüşünde de mesele yoksa bu durumu pek önemsemeyebilirler. Lakin dişlere gelen darbeler sonucu kırık meydana gelmese bile dişin sıhhati tehlikeye girebilir. Bu ortamdaki hudut ve damar sıkışmaları nedeniyle bir müddet sonra bu dişler canlılığını yitirebilirler. Bu yüzden rastgele bir travma anında kesinlikle diş doktorunuza gitmelisiniz.
Hastanın diş tabibine gitmesi gereken mühlet 2 saati geçmemelidir. Diş asla peçeteye sarmak üzere kuru bir ortamda saklanmamalıdır.Travma sonrasında diş tabibi gerekli görürse röntgen çektirebilir. Dişte münhasıran kök kırığı üzere gözle görülemeyecek zararların tespiti için radyografi büyük değer taşımaktadır. Röntgenden sonra kırık tamiri gerekli ise kanal tedavisi de yapılmalıdır.
Tabibe kazanın tam olarak ne devir, nerede ve nasıl gerçekleştiği hakkında malumat vermek gerekir. Ayrıyeten evladın umumi sıhhatinde bir meselesi (alerjik astım, epilepsi, hemofili, kalp illeti gibi) varsa doktor bu bahiste kesinlikle uyarılmalıdır. Birçok vakit travma sonrasında antibiyotik tasarrufu gerekebileceğinden evladın varsa alerji hikayesi de değer taşımaktadır. Ayrıyeten tetanoz aşısının olup olmadığı konusunda da tabip uyarılmalıdır. Evladın süt ya da mütemadi dişlenme periyodunda olmasına nazaran yapılacak olan süreç değişir, buna tabip karar verecektir.
Travma sonucunda evladın, lisan, dudak ya da yanak ortamı zarar gördü ise; etkilenen ortama buz uygulanarak bu kesimin şişmesi önlenebilir. Şayet kanama var ise gazlı bezle yahut berrak bir bezle ağırlık uygulanması ve o yerin nezih tutulması gerekmektedir. Kanama 15 dakika sonra hala devam ediyorsa evladın hastaneye götürülmesi iyi olacaktır.
Şayet travma sonucu dişin bir kısmı kırılmışsa; kırılan diş kesimi ak, akan su ile yıkanarak soğuk süt içinde (mümkün değilse pak su) diş doktoruna ulaştırılmalıdır. Uygun kaidelerde korunmuş diş kesimleri çoğunlukla kişisel materyaller sayesinde yapıştırılabilmektedir. Böylece diş kendi modülüyle estetik korunarak restore edilebilir. Kırık diş modülü bulunamadığı durumlarda da tabibe başvurarak kayıp diş dokusunun şahsi materyallerle tamamlanması gerekmektedir. Şahsi dolgu materyalleriyle kırık hattı görünür olmayacak halde estetik çalışmalar yapılabilir. Fakat kırık kesim bulunamadığında travmanın tesiriyle dudak, yanak üzere yumuşak dokulara saplanmış olabileceği ihtimali de unutulmamalı ve dikkatli muayene yapılmalıdır.
Şayet travma sonrası diş gömülmüşse; dişi acilen çekmemek ve tekrar sürebilmesi için vakit tanımak gerekmektedir. Bu süreçte sık ve sistemli diş doktoru denetimi kaidedir. Çoğunlukla diş resen tekrar sürecektir. Şayet diş tabiatıyla sürmezse duruma nazaran diş çekilebilir, cerrahi olarak çıkarılıp konumuna konulabilir yahut ortodontik (tel tedavisi) tedavi ile noktasına sürdürülebilir. Yapılan muayene ve röntgen değerlendirmeleri sonucu diş doktorunuz müsait tedavinin ne olabileceğine dair size yönlendirecektir.
Şayet travma sonucu diş mekanından çıkmamış gelgelelim sallanıyorsa; dişi daha çokça travmatize etmemek için asla sallamayınız. Doktorunuza en kısa müddette ulaştığınızda, sallanan dişi yanındaki vesair dişlere birtakım tekniklerle sabitleyerek diş liflerinin yenilenmesi sağlanır. Bu süreç 1-3 hafta arasında sürebilir. Bu vade içinde travmaya uğrayan diş zorlanmamalı, ısırma ve koparma hareketi yapılmamalı, yiyecekler küçük lokmalar halinde direk art dişlere götürülerek yenmelidir.
Şayet dişin tamamı alanından çıkmışsa; dişin kök kısmına dokunmadan (ağızda gördüğümüz kısmından) tutularak duru, akan su altında yıkanmalıdır. Düşen dişin, tabibe ulaştırılması için ülkü ortam organ nakli için kullanılan sıvılardır. Gelgelelim pratikte bu türlü bir solüsyonu bulmak mümkün olmadığı için en yeterli prtam soğuk süttür. Mümkünse dişe hiç zarar vermeden soğuk süte değilse arı suya koyup en kısa müddette diş doktoruna ulaştırmak gereklidir. Burada en kritik nokta ağızda fırlayan dişin saklandığı ortam ve geçen mühlet olduğu için dikkat edilmelidir. Diş asla kuru ve kirki ortamda saklanmamalı ve en kısa vadede tabibe ulaşılmalıdır. Dişin mahalline yerleştirilmesi için geçen vade uzadıkça ve bu sırada bekletildiği kaideler kötüleştikçe dişin kurtulma bahtı azalmaktadır. Dişi ulaştırdığınızda doktorunuz, düşen dişin süt ya da kalıcı olması, dişin içinden çıktığı çukurunun ve dişin travmadan etkilenme raddesine nazaran dişin tekrar mahalline yerleştirilp yerleştirilmeyeceğine karar verecektir. Dişi noktasına yerleştirme kararı alınırsa muvakkat olarak yandaki dişlere sabitlenir ve hareketsizz kalıp uygunlaşması sağlanır. Bu müddet içinde dişe çok kuvvet uygulamaktan kaçınılmalı, paklığına çok dikkat edilmeli ve kesinlikle diş doktoruna denetime gidilmelidir. Diş canlığını kaybederse ya da kökünde apse oluşumu gözlenirse kanal tedavisi yapılması gerekir.
Travmaya maruz kalan dişlerde, birinci anda bir hasar tespit edilmese de doktorunuzun önerdiği süreçlerde denetim edilmeli ve geç oluşacak zararlar denetim altında tutulmalıdır. Unutulmamalı ki bu travmalar diş kaybıyla sonuçlanabilir. Süt dişlerine gelen travmalarda akabinde gelen mütemadi dişlerinde etkilenebileceği bilinmeli ve kesinlikle denetim edilmelidir. Tabibin söylediği aralıklarla nizamlı olarak denetime gitmek ve tabibin ihtarlarına dikkat etmek gerekir. Örneğin travma gören dişi bir vade kullanmamak gerekebilir. Şayet ön keser nahiyesinde bir diş ise hiç ısırma hareketi yapılmamalı, yiyecekler küçük lokmalar halinde art dişlere götürülerek yenmelidir. Zira ısırma süreci dişe kuvvet uygular ve esasen yaralı olan diş üzerinde yeni bir travma tesiri yaratır. Evlatların bu mevzuya dikkat etmeyebilecekleri göz önüne alınarak ebevynlerin takip etmesi gerekebilir.
KISACA TRAVMA ANINDA;
Öncelikle sakinliğinizi koruyun.
Hengam kaybetmeden diş doktorunuzla muhabereye geçin.
Travma sonrasında gözle görülür bir sorun olmasa bile kesinlikle münasip bir devrinizde diş doktorunuza muayeneye gidin. Dışarıdan ayan olmayan fakat gömülen ya da alttaki kalıcı dişlere zarar veren travmalar uzun periyotta diş kayıplarına ve diş çarpıklıklarına yol açabilir.
Şayet diş sallanıyorsa; sallayıp daha çokça zarar vermeden çabucak diş doktorunuza başvurun.
Alanından çıkan ya da kırılan dişi köküne dokunmadan saf akan su ile yıkayıp süt içinde diş doktorunuza ulaştırın.
KAYNAK; Hinckfuss SE, Messer LB. An evidence-based assessment of the clinical guidelines for replanted avulsed teeth. Part II: prescription of systemic antibiotics. Dent Traumatol 2009
Andreasen JO, Bakland LK, Flores MT, Andreasen FM. Traumatic dental injuries: a manual, 3rd edn. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell; 2011
Flores MT, Andersson L, Andreasen JO, Bakland LK, Malmgren B, Barnett F et al. Guidelines for the management of traumatic dental injuries. 1. Fractures and luxations of permanent teeth. Dent Traumatol 2007
Evladınız diş travmasına uğrarsa öncelikle sakin olup artık bilgilendireceğim bahislere dikkat etmeniz gerek. Mahsusen şiddetli yaralanmalar sonucunda sakin olmak ve soğukkanlı davranmak elbette güçlükle olur. Lakin evladın hem umumi sıhhati hem de diş sıhhati açısından ailenin ya da o an yanında olan insanların değerli rol oynadığı unutulmamalıdır. Öncelikle bilinmesi gereken en değerli nokta, travmanın boyutu ne olursa olsun kesinlikle diş doktorunuza ulaşarak malumat alışverişinde bulunmanız gerektiğidir. Dışarıdan bakıldığında çok değersiz üzere gözüken travmalar bile diş kaybına neden olabilir. Ekseriyetle aileler şayet düşme ya da yaralanma sonrasında çok kanamalı bir durum yoksa ve dişin dıştan görünüşünde de mesele yoksa bu durumu pek önemsemeyebilirler. Lakin dişlere gelen darbeler sonucu kırık meydana gelmese bile dişin sıhhati tehlikeye girebilir. Bu ortamdaki hudut ve damar sıkışmaları nedeniyle bir müddet sonra bu dişler canlılığını yitirebilirler. Bu yüzden rastgele bir travma anında kesinlikle diş doktorunuza gitmelisiniz.
Hastanın diş tabibine gitmesi gereken mühlet 2 saati geçmemelidir. Diş asla peçeteye sarmak üzere kuru bir ortamda saklanmamalıdır.Travma sonrasında diş tabibi gerekli görürse röntgen çektirebilir. Dişte münhasıran kök kırığı üzere gözle görülemeyecek zararların tespiti için radyografi büyük değer taşımaktadır. Röntgenden sonra kırık tamiri gerekli ise kanal tedavisi de yapılmalıdır.
Tabibe kazanın tam olarak ne devir, nerede ve nasıl gerçekleştiği hakkında malumat vermek gerekir. Ayrıyeten evladın umumi sıhhatinde bir meselesi (alerjik astım, epilepsi, hemofili, kalp illeti gibi) varsa doktor bu bahiste kesinlikle uyarılmalıdır. Birçok vakit travma sonrasında antibiyotik tasarrufu gerekebileceğinden evladın varsa alerji hikayesi de değer taşımaktadır. Ayrıyeten tetanoz aşısının olup olmadığı konusunda da tabip uyarılmalıdır. Evladın süt ya da mütemadi dişlenme periyodunda olmasına nazaran yapılacak olan süreç değişir, buna tabip karar verecektir.
Travma sonucunda evladın, lisan, dudak ya da yanak ortamı zarar gördü ise; etkilenen ortama buz uygulanarak bu kesimin şişmesi önlenebilir. Şayet kanama var ise gazlı bezle yahut berrak bir bezle ağırlık uygulanması ve o yerin nezih tutulması gerekmektedir. Kanama 15 dakika sonra hala devam ediyorsa evladın hastaneye götürülmesi iyi olacaktır.
Şayet travma sonucu dişin bir kısmı kırılmışsa; kırılan diş kesimi ak, akan su ile yıkanarak soğuk süt içinde (mümkün değilse pak su) diş doktoruna ulaştırılmalıdır. Uygun kaidelerde korunmuş diş kesimleri çoğunlukla kişisel materyaller sayesinde yapıştırılabilmektedir. Böylece diş kendi modülüyle estetik korunarak restore edilebilir. Kırık diş modülü bulunamadığı durumlarda da tabibe başvurarak kayıp diş dokusunun şahsi materyallerle tamamlanması gerekmektedir. Şahsi dolgu materyalleriyle kırık hattı görünür olmayacak halde estetik çalışmalar yapılabilir. Fakat kırık kesim bulunamadığında travmanın tesiriyle dudak, yanak üzere yumuşak dokulara saplanmış olabileceği ihtimali de unutulmamalı ve dikkatli muayene yapılmalıdır.
Şayet travma sonrası diş gömülmüşse; dişi acilen çekmemek ve tekrar sürebilmesi için vakit tanımak gerekmektedir. Bu süreçte sık ve sistemli diş doktoru denetimi kaidedir. Çoğunlukla diş resen tekrar sürecektir. Şayet diş tabiatıyla sürmezse duruma nazaran diş çekilebilir, cerrahi olarak çıkarılıp konumuna konulabilir yahut ortodontik (tel tedavisi) tedavi ile noktasına sürdürülebilir. Yapılan muayene ve röntgen değerlendirmeleri sonucu diş doktorunuz müsait tedavinin ne olabileceğine dair size yönlendirecektir.
Şayet travma sonucu diş mekanından çıkmamış gelgelelim sallanıyorsa; dişi daha çokça travmatize etmemek için asla sallamayınız. Doktorunuza en kısa müddette ulaştığınızda, sallanan dişi yanındaki vesair dişlere birtakım tekniklerle sabitleyerek diş liflerinin yenilenmesi sağlanır. Bu süreç 1-3 hafta arasında sürebilir. Bu vade içinde travmaya uğrayan diş zorlanmamalı, ısırma ve koparma hareketi yapılmamalı, yiyecekler küçük lokmalar halinde direk art dişlere götürülerek yenmelidir.
Şayet dişin tamamı alanından çıkmışsa; dişin kök kısmına dokunmadan (ağızda gördüğümüz kısmından) tutularak duru, akan su altında yıkanmalıdır. Düşen dişin, tabibe ulaştırılması için ülkü ortam organ nakli için kullanılan sıvılardır. Gelgelelim pratikte bu türlü bir solüsyonu bulmak mümkün olmadığı için en yeterli prtam soğuk süttür. Mümkünse dişe hiç zarar vermeden soğuk süte değilse arı suya koyup en kısa müddette diş doktoruna ulaştırmak gereklidir. Burada en kritik nokta ağızda fırlayan dişin saklandığı ortam ve geçen mühlet olduğu için dikkat edilmelidir. Diş asla kuru ve kirki ortamda saklanmamalı ve en kısa vadede tabibe ulaşılmalıdır. Dişin mahalline yerleştirilmesi için geçen vade uzadıkça ve bu sırada bekletildiği kaideler kötüleştikçe dişin kurtulma bahtı azalmaktadır. Dişi ulaştırdığınızda doktorunuz, düşen dişin süt ya da kalıcı olması, dişin içinden çıktığı çukurunun ve dişin travmadan etkilenme raddesine nazaran dişin tekrar mahalline yerleştirilp yerleştirilmeyeceğine karar verecektir. Dişi noktasına yerleştirme kararı alınırsa muvakkat olarak yandaki dişlere sabitlenir ve hareketsizz kalıp uygunlaşması sağlanır. Bu müddet içinde dişe çok kuvvet uygulamaktan kaçınılmalı, paklığına çok dikkat edilmeli ve kesinlikle diş doktoruna denetime gidilmelidir. Diş canlığını kaybederse ya da kökünde apse oluşumu gözlenirse kanal tedavisi yapılması gerekir.
Travmaya maruz kalan dişlerde, birinci anda bir hasar tespit edilmese de doktorunuzun önerdiği süreçlerde denetim edilmeli ve geç oluşacak zararlar denetim altında tutulmalıdır. Unutulmamalı ki bu travmalar diş kaybıyla sonuçlanabilir. Süt dişlerine gelen travmalarda akabinde gelen mütemadi dişlerinde etkilenebileceği bilinmeli ve kesinlikle denetim edilmelidir. Tabibin söylediği aralıklarla nizamlı olarak denetime gitmek ve tabibin ihtarlarına dikkat etmek gerekir. Örneğin travma gören dişi bir vade kullanmamak gerekebilir. Şayet ön keser nahiyesinde bir diş ise hiç ısırma hareketi yapılmamalı, yiyecekler küçük lokmalar halinde art dişlere götürülerek yenmelidir. Zira ısırma süreci dişe kuvvet uygular ve esasen yaralı olan diş üzerinde yeni bir travma tesiri yaratır. Evlatların bu mevzuya dikkat etmeyebilecekleri göz önüne alınarak ebevynlerin takip etmesi gerekebilir.
KISACA TRAVMA ANINDA;
Öncelikle sakinliğinizi koruyun.
Hengam kaybetmeden diş doktorunuzla muhabereye geçin.
Travma sonrasında gözle görülür bir sorun olmasa bile kesinlikle münasip bir devrinizde diş doktorunuza muayeneye gidin. Dışarıdan ayan olmayan fakat gömülen ya da alttaki kalıcı dişlere zarar veren travmalar uzun periyotta diş kayıplarına ve diş çarpıklıklarına yol açabilir.
Şayet diş sallanıyorsa; sallayıp daha çokça zarar vermeden çabucak diş doktorunuza başvurun.
Alanından çıkan ya da kırılan dişi köküne dokunmadan saf akan su ile yıkayıp süt içinde diş doktorunuza ulaştırın.
KAYNAK; Hinckfuss SE, Messer LB. An evidence-based assessment of the clinical guidelines for replanted avulsed teeth. Part II: prescription of systemic antibiotics. Dent Traumatol 2009
Andreasen JO, Bakland LK, Flores MT, Andreasen FM. Traumatic dental injuries: a manual, 3rd edn. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell; 2011
Flores MT, Andersson L, Andreasen JO, Bakland LK, Malmgren B, Barnett F et al. Guidelines for the management of traumatic dental injuries. 1. Fractures and luxations of permanent teeth. Dent Traumatol 2007
