S
SoruCevap
Guest
Hepimiz hayatımızda birtakım problemler yaşarız ve bu problemlerin üstesinden gelmek için gayret gösteririz. Fakat kimi vakitlerde birtakım sıkıntıları çözmek güç olabiliyor. Bilhassa depresif ve korkulu periyotlarda olumsuz düşünme eğiliminde olduğumuzu söyleyebiliriz. Pekala bu nasıl gerçekleşiyor? Bu yazımızda BDT kuramıyla ortaya koyulmuş ve meselelerimizi çözmemizde en büyük mahzur taşıyan olumsuz otomatik kanılar ve bilişsel çarpıtmaları ele alacağız.
Yaşadığımız olaylarda otomatik fikirler şuurlu olmaksızın ortaya çıkarlar. Çeşitli olaylar sonucu etkin hale gelen sabit inançlarımız otomatik niyetler üzerinde tetikleyici olur. Daha sonrasında ise bilişsel çarpıtmalara bağlı olan otomatik niyetlerimiz ortaya çıkar. Bir örnekle açıklayacak olursak; hazırlanmış olduğunuz KPSS imtihanı için girdiğiniz bir deneme imtihanından düşük bir puan aldığınızı düşünün. Bu olay sonucu "başarısızım" temel inancınız etkin olacaktır. Bu inanç doğrultusunda ise KPSS'yi kazanamayacağım, esasen LYS'de de istediğim olmamıştı biçiminde bilişsel çarpıtmalara bağlı olarak otomatik niyetleriniz ortaya çıkacaktır. Artık ne cins bilişsel çarpıtmalar olduğuna ayrıntılıca bakalım.
Bilişsel Çarpıtmalar
1- Ya daima ya hiç üslubu düşünme
Bu niyet yapısında hayat siyah ve beyaz üzere iki farklı uçta yaşanır. Grinin tonlarına yer verilmez. Örneğin; "Eğer beni sevmezse memnun bir insan olamam", Şayet nitekim yeterli psikolog olamazsam, bu işe hiç başlamamam gerek." Biçiminde niyetler ya daima ya hiç stili kanılara girmektedir.
2- Felaketleştirme
Geleceğe bir felaket beklentisi içerisinde bakılır. Bu berbat sonuç çok az bir olasılığa sahip olsa bile bunun farkına varılmaz. Kaygı ya da problemler çözülmezse dünyanın sonu gelecek formda yaklaşılır. Örneğin; "Sevgilimden ayrılırsam benim sonum olur.", "Bu işten çıkarsam yapamam.", Sunumu tamamlayamazsam her şey berbat olacak." Biçimindeki kanılar bu kanılara girmektedir.
3- Olumluyu göz arkası etme
Düzgün şeylerin yaşanmış olması kıymetli olarak görülmez. Muvaffakiyetler talihe ya da diğer sebeplere bağlanır. Örneğin; "Sınavların uygun geçmesi hocanın kolay sormasından.", İnsanların beni sevdiğini söylemesi kibarlıklarının bir göstergesi." üzere kanılar olumlu şeylerin göz gerisi edilmesine dahil olabilir.
4- Duygusal Akıl Yürütme
Olaya ait yapılan yorumlarda gerçek yerine var olan his durum altında akıl yürütmektir. "İlişkimiz çok makus zira ben berbat hissediyorum.", İşler tıkırında fakat kendimi düzgün hissetmiyorum." Halinde fikirler his durumun olaylara yapılan akıl yürütmelere olan tesirine örnek verilebilir.
5- Etiketleme
Kişinin kendisi ya da diğerleriyle ilgili genel bir sonuca ulaştığı değerlendirmeler yapmasıdır. "Bana olan borcunu geç ödedi, o çok cimri biri.", Yardıma muhtaçlığı vardı ve yardım etmedim, çok acımasız biriyim" üzere değerlendirmeler bu duruma örnek verilebilir.
6- Büyültme- Küçültme
Yaşanılan olaylarda olumsuz bilgilere daha fazla odaklanılır ve büyütülürken olumlu bilgiler küçültülerek görmezden gelinir. Örneğin; en yakın arkadaşım 3 gündür diğerleriyle buluşuyor ve beni çağırmıyor, artık beni istemiyor. Biçimindeki niyette son 3 gün yaşanılan olumsuz bir durum büyütülerek en yakın arkadaşıyla tahminen yıllarca yaşadığı olumlu anılar görmezden geliniyor.
7- Seçici Soyutlama
Yaşanılan durumla ilgili bilginin tek bir olumsuz tarafına odaklanılır öbür tüm faktörler görmezden gelinir. Örneğin çalıştığınız iş yerinde müdürünüz size sert davranıyor. Bu durumda onun size kızgın olduğunu ve başarısız olduğunuzu düşünmeniz seçici soyutlamaya girer. Müdürünüzün başka çalışanlara ne halde davrandığı dikkat dışında kalmaktadır.
8- Zihin okuma
Karşımızdaki bireylerin zihninden geçenleri okuyup üstelik bunun doğruluğuna inanıp davranışlarımızı buna nazaran şekillendirmemizdir. Örneğin, "Patronumu sinirlendirdim, benim kolay bir insan olduğumu düşünüyor, bunu düzeltmek için elimden geleni yapmam gerek." Biçiminde düşünmek karşıdakinin zihnini okuyarak ona nazaran davranmaktır.
9- Çok genelleme
Yaşanılan tek bir olaya dayanarak ekseriyetle olumsuz bir sonuç çıkarma eğilimidir. Çok genelleme yapan kişi sıklıkla asla, her vakit, hiç kimse üzere sözleri çarçabuk kullanır. Örneğin bir ödev yaptığımızda yapılan noktalama yanlışlarının ödevden sıfır almamıza neden olacak fecî bir yanılgı olduğuna inanıyorsak çok genelleme yapıyoruzdur. Ya da elime aldığım her şeyi berbat ederim hiçbir işi yanlışsız yapamam biçiminde kanıya sahipsek anlaşıldığı üzere çok genelleme yapıyoruzdur.
10- Şahsileştirme
Alternatif açıklamaları dikkate almadan yaşanılan durumu kendi üzerimize alıyor olmamız ferdileştirme yaptığımız manasına gelir. Daha evvelki sert davranan müdür örneğinde, müdür yeni bir kural koyduğu taktirde bu kuralı bizim için koyduğuna inanmamız yaşanılan durumu kişiselleştirdiğimizi gösterir.
11- Meli- Malı'lar
Ömrün kesin kuralları olduğu ve bu kuralların yerine getirilmediğinde felaketlere neden olabileceği inancıdır. Örneğin; "Çok yeterli yapmalıyım, yapamazsam başarısızım demektir.". Bu ve bunun üzere meli malı içeren fikirler bir müddet sonra o işlere karşı öfke meydana getirir. Şayet davranışlarımız meli-malı standartlarının altına düşerse utanç ve suçluluk yaşamamıza neden olur.
Üstte görüldüğü üzere bizim meselelerle başa çıkma düzeneğimizi etkileyen ve şuurumuzun dışında gerçekleşen fikir kalıpları mevcuttur. Bu fikir kalıplarının farkında olmaya çalışmak yaşanan meselelerin tahlilinde değerli rol oynayacaktır. Fakat unutulmamalıdır ki bu kanıların yakalanması çok sıkıntı bir süreç olup uzun vakit alabilir.
Yaşadığımız olaylarda otomatik fikirler şuurlu olmaksızın ortaya çıkarlar. Çeşitli olaylar sonucu etkin hale gelen sabit inançlarımız otomatik niyetler üzerinde tetikleyici olur. Daha sonrasında ise bilişsel çarpıtmalara bağlı olan otomatik niyetlerimiz ortaya çıkar. Bir örnekle açıklayacak olursak; hazırlanmış olduğunuz KPSS imtihanı için girdiğiniz bir deneme imtihanından düşük bir puan aldığınızı düşünün. Bu olay sonucu "başarısızım" temel inancınız etkin olacaktır. Bu inanç doğrultusunda ise KPSS'yi kazanamayacağım, esasen LYS'de de istediğim olmamıştı biçiminde bilişsel çarpıtmalara bağlı olarak otomatik niyetleriniz ortaya çıkacaktır. Artık ne cins bilişsel çarpıtmalar olduğuna ayrıntılıca bakalım.
Bilişsel Çarpıtmalar
1- Ya daima ya hiç üslubu düşünme
Bu niyet yapısında hayat siyah ve beyaz üzere iki farklı uçta yaşanır. Grinin tonlarına yer verilmez. Örneğin; "Eğer beni sevmezse memnun bir insan olamam", Şayet nitekim yeterli psikolog olamazsam, bu işe hiç başlamamam gerek." Biçiminde niyetler ya daima ya hiç stili kanılara girmektedir.
2- Felaketleştirme
Geleceğe bir felaket beklentisi içerisinde bakılır. Bu berbat sonuç çok az bir olasılığa sahip olsa bile bunun farkına varılmaz. Kaygı ya da problemler çözülmezse dünyanın sonu gelecek formda yaklaşılır. Örneğin; "Sevgilimden ayrılırsam benim sonum olur.", "Bu işten çıkarsam yapamam.", Sunumu tamamlayamazsam her şey berbat olacak." Biçimindeki kanılar bu kanılara girmektedir.
3- Olumluyu göz arkası etme
Düzgün şeylerin yaşanmış olması kıymetli olarak görülmez. Muvaffakiyetler talihe ya da diğer sebeplere bağlanır. Örneğin; "Sınavların uygun geçmesi hocanın kolay sormasından.", İnsanların beni sevdiğini söylemesi kibarlıklarının bir göstergesi." üzere kanılar olumlu şeylerin göz gerisi edilmesine dahil olabilir.
4- Duygusal Akıl Yürütme
Olaya ait yapılan yorumlarda gerçek yerine var olan his durum altında akıl yürütmektir. "İlişkimiz çok makus zira ben berbat hissediyorum.", İşler tıkırında fakat kendimi düzgün hissetmiyorum." Halinde fikirler his durumun olaylara yapılan akıl yürütmelere olan tesirine örnek verilebilir.
5- Etiketleme
Kişinin kendisi ya da diğerleriyle ilgili genel bir sonuca ulaştığı değerlendirmeler yapmasıdır. "Bana olan borcunu geç ödedi, o çok cimri biri.", Yardıma muhtaçlığı vardı ve yardım etmedim, çok acımasız biriyim" üzere değerlendirmeler bu duruma örnek verilebilir.
6- Büyültme- Küçültme
Yaşanılan olaylarda olumsuz bilgilere daha fazla odaklanılır ve büyütülürken olumlu bilgiler küçültülerek görmezden gelinir. Örneğin; en yakın arkadaşım 3 gündür diğerleriyle buluşuyor ve beni çağırmıyor, artık beni istemiyor. Biçimindeki niyette son 3 gün yaşanılan olumsuz bir durum büyütülerek en yakın arkadaşıyla tahminen yıllarca yaşadığı olumlu anılar görmezden geliniyor.
7- Seçici Soyutlama
Yaşanılan durumla ilgili bilginin tek bir olumsuz tarafına odaklanılır öbür tüm faktörler görmezden gelinir. Örneğin çalıştığınız iş yerinde müdürünüz size sert davranıyor. Bu durumda onun size kızgın olduğunu ve başarısız olduğunuzu düşünmeniz seçici soyutlamaya girer. Müdürünüzün başka çalışanlara ne halde davrandığı dikkat dışında kalmaktadır.
8- Zihin okuma
Karşımızdaki bireylerin zihninden geçenleri okuyup üstelik bunun doğruluğuna inanıp davranışlarımızı buna nazaran şekillendirmemizdir. Örneğin, "Patronumu sinirlendirdim, benim kolay bir insan olduğumu düşünüyor, bunu düzeltmek için elimden geleni yapmam gerek." Biçiminde düşünmek karşıdakinin zihnini okuyarak ona nazaran davranmaktır.
9- Çok genelleme
Yaşanılan tek bir olaya dayanarak ekseriyetle olumsuz bir sonuç çıkarma eğilimidir. Çok genelleme yapan kişi sıklıkla asla, her vakit, hiç kimse üzere sözleri çarçabuk kullanır. Örneğin bir ödev yaptığımızda yapılan noktalama yanlışlarının ödevden sıfır almamıza neden olacak fecî bir yanılgı olduğuna inanıyorsak çok genelleme yapıyoruzdur. Ya da elime aldığım her şeyi berbat ederim hiçbir işi yanlışsız yapamam biçiminde kanıya sahipsek anlaşıldığı üzere çok genelleme yapıyoruzdur.
10- Şahsileştirme
Alternatif açıklamaları dikkate almadan yaşanılan durumu kendi üzerimize alıyor olmamız ferdileştirme yaptığımız manasına gelir. Daha evvelki sert davranan müdür örneğinde, müdür yeni bir kural koyduğu taktirde bu kuralı bizim için koyduğuna inanmamız yaşanılan durumu kişiselleştirdiğimizi gösterir.
11- Meli- Malı'lar
Ömrün kesin kuralları olduğu ve bu kuralların yerine getirilmediğinde felaketlere neden olabileceği inancıdır. Örneğin; "Çok yeterli yapmalıyım, yapamazsam başarısızım demektir.". Bu ve bunun üzere meli malı içeren fikirler bir müddet sonra o işlere karşı öfke meydana getirir. Şayet davranışlarımız meli-malı standartlarının altına düşerse utanç ve suçluluk yaşamamıza neden olur.
Üstte görüldüğü üzere bizim meselelerle başa çıkma düzeneğimizi etkileyen ve şuurumuzun dışında gerçekleşen fikir kalıpları mevcuttur. Bu fikir kalıplarının farkında olmaya çalışmak yaşanan meselelerin tahlilinde değerli rol oynayacaktır. Fakat unutulmamalıdır ki bu kanıların yakalanması çok sıkıntı bir süreç olup uzun vakit alabilir.