Eski Toplumlarda yazı,Eski Toplumlarda Dil
Eski Toplumlarda Yazı Aracları
Sumerler MO 3500 yıllarında bilinen ve sembolun sesi belirlediği ilk yazıyı kullandılar Bu yazı Akadlar, Elamlılar, Babilliler, Asurlular, Hititler ve Urartuların elinden gecerek değişikliğe uğratıldı ve Fenikelilerde fonetik dil oldu Fenikeliler kendi alfabelerini civi yazısından yararlanarak geliştirdiler
Babillerde bulunan en eski yazıtlar, taş tabletlere kazınarak işlenmiş ve her biri bir sozcuk ya da duşunceyi temsil eden işaretlerdir (ideograms) Daha sonra en yaygın yazıt aracı olarak tablet şeklinde yapılan kil oldu Ardından ideogramlar civi yazısının hecesel işaretlerine donuştu Fakat simgesel işaretlerin bir kısmı varlıklarını surdurdu ve bunlardan alfabetik sesleri simgeleyen başka işaretler ortaya cıktı
Mısırlılar MO 3100 yıllarında hiyeroglifleri geliştirdiler ve alfabe tipine gecmediler Bilgi tekeli taş uzerine yazı ve hiyeroglifler merkezindeydi Mısırlılar MO 2500 sıralarında ana yazı aracı olarak taş ve ağac yerine papirus ve fırca kullanmaya başladılar Boylece yazıyla iletişim aracında uzay icinde “taşınabilirlilik kolaylığı sağlandı Papirus kutuphaneleri kuruldu Yazı sanatının bu gelişimiyle katiplik mesleği gelişti Hiyeroglif once gercek objeleri anlattı, ardından fikirler ve heceleri anlatmak icin kullanıldı Mısır yazısı mo iki binlerin ikinci yarısında 24 sessiz harfli alfabeden oluşan Fenike yazısının gelişmesine model oldu Bu alfabeden Sami oradan da Latin alfabesi oluştu Yunanlılar MO 200 yılında hayvan derisinden parşomeni geliştirdiler MS 150'de ilk kez, parşomen, yuvarlak rulo yapma yerine, kitap yapmak icin sayfalar icine katlandı Cin ’de, yazılı iletişim aracının geliştirilmesine tekstilden yapılan kağıt eklendi Tekstil parşomenden daha ucuz bir hammaddeydi ve bu da kağıt uretimi fiyatlarını duşurdu Sonradan, lambanın siyah isinden yapılan murekkep yazı bicimine yeni bir tarz kazandırdı Cinliler MS 105'de kağıt ve murekkep yapmaya başladılar MS 450'den sonra Asya'da blok basımkullanılmaya başlandı 868'de en eski blok basımlı kitap Diamond Sutradır Katipler ustalıklarını artırmaya başladılar 8 yuzyılda Bağdat ’ta ve 9 yuzyılda Mısırda İslam rejimi kağıt uretimini yaygınlaştırdı Onuncu yuzyılda kağıt uretimi hızla yayılmaya başladı Avrupa ’da ise, kilisenin egemenliğindeki orta cağlara ulaşıldığında, yazı ve bilim tumuyle kilisenin tekelinde ve kontrol undaydı
Yazıların iceriği ve bicimi
Yazının icadı “zamanı gelmiş olan bir fikir değil, fakat uretim koşullarının zorladığı bir yenilikbuluştur Yazının iceriği kacınılmaz olarak bu yeniliği arayan koşulların gereksinimini giderecek gorevi ve iceriği taşıyacaktır Eski imparatorlukların yazı sistemleri o zamanların kulturel ve mental dunyasını anlamada onemli rol oynadığı belirtilir, fakat yazının gercek onemi ekonomik, yonetim ve ticaret alanındaki anlamında yatar Tapınakların geniş kaynakları denetlemeleri gerekliydi; gelirler hesaplanmalıydı; genişleyen kaynak temeli icin tek bir kontrol sağlanmalıydı(Childe, 1967)
Eski İmparatorluklardan kullanılan metinler oldukca ceşitlilik gostermektedir Bunların coğunluğunu siyasal yonetim guclerinin belgeleri oluşturmaktadır Babil, Mezopotamya, Hitit ve Asur krallarının yasaları siyasal ve ekonomik ilişkileri, kolelik ve mulkiyet haklarını belirler ve duzenlerler Anadolu ve Mezopotamya uygarlıklarının yazıtlarındaki belgelerde memur raporları, satın alma senetleri, vasiyetler, mubadele senetleri, kral mektupları ve komşu uluslar arasındaki ilişiler, eski imparatorluk duzenlerinin toplumsal yapısı ve ilişkileri hakkında bilgi verirler Asurluların Harran envanteri adıyla anılan belge, hayvanlar, sulama aracları ve koleleri de iceren ve Asurluların somurge topraklarını kapsayan bir liste sunar (Diakov ve Kovalev, 1987) Hitit kroniklerinde olduğu gibi tarihsel metinler uluslararası egemenlik ilişkilerini oykulerler
Yazının ilk gereksinim duyulduğu ve kullanıldığı alan ekonomik konum olduğu icin, bu alandaki icerik, malın huviyeti, mulkiyetin belirlenmesi, imza, mal listesi, malın sınıflandırılması, mubadelenin kaydı, hesap kaydı vb bicimleri icerir Yazının sonradan siyasaldini yonetimde kullanılmasıyla, ekonomik iceriğe siyasal yonetim iceriği de eklenmiştir Bu icerikleri Anadolu uygarlıklarından kalan yazıtlarda (orneğin tabletlerde) oldukca bol goruruz İcerik egemenliğin kendini ifadesidir ve egemenlik altındakinin sozu veya istemi yer almaz Egemenlik altındakilerin istemleri ve davranışları, bu yazıtlarda duzenlenir Orneğin Hammurabi (mo 17921750) yasaları Babil imparatorluğunun kolelik sistemini yasal bir cerceveye oturtmuştur Hammurabi yasalarında amac, orneğin egemen kalabilmek icin kolelikte koleliği adil gosteren adalet getirmekti (Erdoğan, 1997a) Anadolu ’nun eski uygarlıklarının “yazılı edebiyatı guc merkezinin kendini anlatımıdır Mısır'ın en eski egemenlik edebiyatı Piramit yazıtlarıydı Bunlar firavunların mezarlarının duvarlarındaydı Bu yazıtlarda firavunun tanrı olduğu tekrar tekrar iletilir Eski donemden sonraki edebiyatta yazıtların populerleştiği gorunur: Bu yazıtlarda gunun kotuluklerine karşı protestolar, sosyal adalet talepleri, romantik heyecanlar, kadın, şarap ve şarkılar işlenmiştir Elbette işleyenler Mısır halkı değil, “yazmayı bilen ve “boyle yazması istenenlerdir
İlk yazı tablolar ve listelerle grafik bicimindeydi ve temsil olarak konuşmanın değil kelimelerin temsiliydi Yazılarda efsaneler, halk oykuleri veya edebi bicimlere rastlanmaz; Babilon ’un tapınaklarında ve palaslarında bulunanlar idari ve ekonomik dokumanlardır (Goody, 1977) Sumer imparatorluğunda geliştirilen en ilk yazı ticari amaclı yazıdır: Taşınan mallara bağlanmış, malların huviyetini belirleyen ve kişisel muhuru taşıyan kil etiketler bu ilk yazı bicimlerini temsil eder Sonradan, kimlik belirlemede malları resimlerle temsil edilen listeler ve gonderenlerin yazılı imzaları kullanılmaya başlandı İsim ve maddelerin detaylarını taşıyan tabletler yevmiye defterlerinin, mizanların ve muhasebe defterlerinin gelişmesine onderlik etti Bu tur yazı sistemi kamu ekonomisi ve yonetimi ihtiyaclarından yukselen bir temele dayanır Dolayısıyla, ilk yazı bicimleri gelişen burokratik yapılarda ekonomik ve yonetim amaclarla kullanılmıştır
Yazılardaki listeler malların listesi olarak kalmadı; faturalar, hesaplar, tarihler, malın cinsi, iş adı ve calışanların ismi, muhurler olarak gelişti Siyasal yonetim alanında imparatorluklar arasındaki anlaşmaların, ust zumreler arasındaki mektuplar, imparatorluğun yonetimindeki olaylar, yasalar, boşanma kuralları, yeminler, serbest bırakma kontratı, tarihi olayları sıralayan yıllıklar, dini vahiyler, kronolojiler, savaş hikayeleri ve kontratlar biciminde gelişti Bu gelişme bugun “tarih dediğimiz kavramın başlangıcıdır Bunun yanında kelime listelerin, olayların listesinin uzantısı olarak ortaya cıkması kategorileştirme ve bilginin gelişmesine onderlik etti (Goody, 1977)
Eski imparatorluklardaki mulkiyet ilişkileri aynı zamanda kole ve mal sayımı ve toprak olcumu gibi gereksinmeler icin matematiğin gelişmesini de getirdi Zamanla yazı bilim, muhasebe, matematik ve astronomi icin zorunlu arac oldu Pozitivist bilimciler icin, yazı uygarlığın referans noktasıdır Elbette, bu evrenselleştirmeyi ve herkese mal etmeyi yapmadan once, nerede, hangi koşullarda, kimin ve ne icin gibi sorulara cevap verilmesi gerekir Babil ’lilerde hesapla “guneşin gunde 360 adım atıyor ile cemberin 360 ’derece olması belirlendi; Gunduz ve gece 12 saat olarak hesaplandı Haftanın yedi gun olarak saptanması mo bin ortalarında, gozle gorulen yedi buyuk yıldızın (guneş, ay ve beş gezegenin) yedi tanrı olarak anlamlandırılmasıyla cıktı Mısır uygarlığında yıl 365 gun, 12 ay ve geri kalan beş gun bayramlara ayrıldı
MO 3 ve 2 binlerde Sumer ve Babil edebi yapıtları siyasal ve ekonomik yazıtların yanında, ozellikle dini icerikli ve dolayısıyla insanın duşunce tarzını ve ideolojik bicimlenmesini sağlayan yazıt bicimleridir Yazıtlar buyuk coğunlukla dinsel torenler veya buyuyle ilgilidir Mitolojilerde de dinsel ilgi egemendir Resmi dinin mitolojisini sunan Sumer ve Babil edebiyat yapıtlarında bircok folklor (halk mitolojilerinin) motiflerine rastlanır Babillilerin ozdeyiş ve ahlak ilkeleri yapıtlarında da, dini yapıtlarda olduğu gibi, ozellikle dinden gecerek sağlanan boyunsunma iceriği hakimdir: “Kurban hayatı uzatır, dua gunahtan kurtarır (Diakov ve Kovalev, 1987:130) Mısır imparatorluklarının da yazılı metinleri oncelikle dinsel merkezlidir ve orneğin piramitlerin, yeraltı ve oyma taş gomutlerinin ic duvarlarına kazınmış buyusel metinler boyledir Bunun yanında guclu bireylerin oz yaşam anlatan din dışı yazıtlar da vardır Siyasal gundelikler (cronicles) ve yıllıklar Mısır ’ın ozellikle yeni imparatorluk doneminde siyasal bir tarih bicimine donuşen, firavunların seferlerini, fetihlerini ve buyuk başarılarını anlatırlar Mısırda Orta imparatorluk doneminde Harpcının Şarkısı ve Ruhuyla Yaşamaktan Yorgun Duşmuş Bir Adamın Diyaloğu gibi yapıtlar (Diakov ve Kovalev, 1987:182) ezilenin ağır yaşam koşulları altındaki karamsarlık ve duş kırıklıklarını dile getirirler
Hititlerde de yazıtlarda oncelikle yasal bicimlendirmeler ve diplomasi ve savaş hakkında ayrıntılı bilgiler veren siyasal gundelikler vardır Hitit taş kabartmalarında iletilenler Hitit yonetici sınıfını ve koleci devleti koruyan tanrıların resmedilişi yanında, savaş sahnelerini, hayvanları, cicekler, avcılar gibi gunluk yaşamla ilgili canlı anlatımlar da vardır Hitit edebiyatından kalıntıların kalmaması ve Hatuşaş kutuphanesinin buyuk bolumunun kaybolması yazı aracı olarak tahta tabletleri kullanmalarından kaynaklanmaktadır
Asur yazıtlarında da gene ic ve dış ilişkilerle ilgili yazıtlar egemendir Asur saraylarının alcakkabartmalarında savaş tutsaklarının koleliğe goturulmesi ve asillerin işkence edilmesi ve kralın av sahneleri anlatılır
Asurlular ulke icinde haberleşmeyi ve askeri harekatı guvenlik altına almak icin surekli posta bağlantıları kurmuşlar ve taş doşenmiş ulaşımiletişim yolları yaptırmışlardı Yazıtlar ve kabartma kalıntılar kralların barış ve savaş zamanındaki yaşam oykulerini (bahce ve havuzlarını, eşlerini, ailelerini, kollerini gosteren) anlatmaktadır
İlk metinleri Sumerce olan Gılgamış şiirsel destanı Sumer ’in Uruk kentinin oldukten sonra ucte ikisi tanrı olarak sunulan kralı Gılgamış´ın olum ve hayatın gizemini bulmaya calışan seruvenlerrini anlatır Destanda egemen dinsel acıklamalar ve ilişkilerle, buna Gılgamış´ın mucadeleci direnişi ve acıklama getirişi arayışı vardır
Yazıtlarla kalan iletilerden başka sanat yapıtları arasında kalanlar da, orneğin hayvan tasvirleri, kabartmalar ve heykellerdeki anlatımlar, eski imparatorlukların yaşam tarzı ve egemenlik ilişkilerini oykulerler
Yonetilenlerin okumayı oğrenme ve yazmayı oğrenmeme gereği
Raymond Williams ’ın (1974:131), endustriyel devrim sırasında İngiltere yonetici sınıflarının yaptığı hakkındaki yorumu, sadece o konuma ve zamana ozel değildir İletişimin kontrolu surecinde eski imparatorluklar da aynı politikayı gutmuşlerdir: Halkın yazıyı okuması egemen yonetimin kurallarının, direktiflerinin ve ideolojisinin anlaşılması icin oldukca faydalı gorevselliğe sahiptir MO 59 da Roma ’da her gun elle yazılmış Acta Diurna denilen dokumanlar meydanlara asılması, hic değilse halkın belli bir bolumunun bunları okuduğunu işaret eder Fakat gene de, “ilk imparatorluklarda okuma ne denli yaygındı ve kimler arasında yaygındı sorusu kesin cevabı olmayan bir araştırma sorusu olarak kalmaktadır Ayrıca kamu alanlarında olmasının anlamı, Anadolu ’da bir okuma bilenin okuyarak diğerlerinin dinlemesi biciminde miydi? Ve hatta Arapca duaları ezbere okuyanın okuması gibi miydi? Eski Anadolu medeniyetlerindeki yazıtlarda ceşitli dillerin kullanılmış olması, yonetim kadrosunda ceşitli dilleri temsil edenlerin olduğunu ve egemenlik altındaki farklı kavimlerin yonetiminde o kavimlerin dillerinin de kullanılması politikasının egemen olduğunu mu anlatır? Bu tur gereksinmeyi getiren koşullar neler olabilir?
Halkın yazmayı oğrenmesine ihtiyac yoktur, cunku halkın yazıyla iletişeceği hicbir emir, vereceği ders veya talimat, gondereceği ve hesabını tutacağı malı yoktur Oğrenmeleri de yonetici gucler icin gorevsel değildir Ayrıca yazmayı oğrenme, yazının kendi bicimi nedeniyle de oldukca zordu: “Hiyeroglif, civi yazısı, Hint yazısı ve Cin ’de geliştirilen yazının oğrenimi, yıllarca suren deneyimi gerektiriyordu Yazı ustaları bu yuzden toplumda ayrıcalıklı bir statu kazanmıştı (Alemdar, 1981:16) Ancak Fenike alfabesiyle oğrenme cok daha kolaylaştı Cok sonra kağıdın cıkması ve yaygınlaşması ve orgun eğitimin gelmesiyle okuma ve yazma da ulaşılabilir oldu Fakat okuma veya yazmaya herhangi bir nedenle gereksinme duyulmadıkca, aracın var ve kolayca erişilebilir olması anlamını yitirir Bunun en belirgin gostergesi 20 Yuzyılın Anadolu ’sudur Hele, televizyonun yaygınlaşmasıyla, yazı okumaya dayanan egemen cehalete yeni ve onemli bir ekleme yapılmıştır: Cehaletin yazıyla desteklenip yaygınlaştırılmasının yerini, goruntulu cahilleştirme ve yonetme almıştır
Yazma, aracı ve sureciyle, yazan ve yazdıranla, egemenliğin mulkiyetinde olduğu icin, orneğin, Anadolu ’nun eski medeniyetlerinin on binlerce yazılı tabletleri arasında, halkın yazıtları yoktur; hepsi de imparatorluğun yonetimi ve duzenlenişiyle ilgili yazıtlardır Mezopotamya ’da, Mısırda, Roma ’da ve Yunanistan ’daki eski imparatorlukların yazılı kulturel kalıntılarının sahipleri ve iceriklerinin hicbiri ne halkın, ne de halk tarafından kendi icin uretilmiştir Yazılı iletişim, imparatorluklar icinde ve imparatorluklar arasındaki siyasal ve ekonomik egemenlik ve kolelik ilişkilerinin duzenlenişinin ve yurutuluşunun kaydı ve iletisidir Yazılı iletişimin aracı, amacı, konusu, kullanılışı ve sonucu imparatorluğun mulkiyet yapısını ve mulkiyet ilişkilerinin ozelliklerini anlatır
Egemen medyanın ozellikleri, oncedenvarolan orgutsel yapıyla beraberlikte bilgiyi kolaylaştırır Bu kolaylaştırma, medyanın ozel cıkarlara hizmet edecek ve genelin ulaşmasını engelleyecek bir şekilde konumlandırılmasıyerleştirilmesiyle, yerleştirildiği konumdaki guc yapısı icin calışır Bu guc yapısındaki egemen sınıfların dışındakiler icin yazı, aydınlanma iletişim aracı değil, egemenlik, yonetim ve sosyal kontrol aracları olarak tecrubelenmiştir Civi yazısını kil tabletlere birleştiren Babil teokrasisinde; Papirusu kullanan eski Mısır imparatorluğu, Roma ve eski Yunan imparatorluklarında iletişim medyasını duzenlenişi ve fonksiyonu bu şekilde olmuştur
Nasıl ki jestler dilin gelişmesine yol actıysa; fonetik alfabe de kapalı işaretlerresimler sistemine devam olarak gelişti İmparatorlukta devlet kurumsallaşma ve orgutlenmesi kompleksleştikce, iletişim araclarındaki (means of communication) uygun değişmeleri gerektirdi Papirus ’un fonetik alfabeyle kullanılması geniş bolgelerin ve toprakların kontrolda oldukca fazla etkiliydi Papirus ’un kullanımı, askeri gruplarla toprakların kontroluna yardım etmiştir Innis ’e gore (1951) İslamın yayılması, Mısırdan papirusun ihracatını azalttı ve 719 ’da ortadan kalktı ve yerini Orta Cağlarda bilgi tekelini Kiliseye veren parşomen aldı Fakat belirleyici olan papirus değil, papirusun yer aldığı uretim bicimi olmuştur
Alıntı
Eski Toplumlarda Yazı Aracları
Sumerler MO 3500 yıllarında bilinen ve sembolun sesi belirlediği ilk yazıyı kullandılar Bu yazı Akadlar, Elamlılar, Babilliler, Asurlular, Hititler ve Urartuların elinden gecerek değişikliğe uğratıldı ve Fenikelilerde fonetik dil oldu Fenikeliler kendi alfabelerini civi yazısından yararlanarak geliştirdiler
Babillerde bulunan en eski yazıtlar, taş tabletlere kazınarak işlenmiş ve her biri bir sozcuk ya da duşunceyi temsil eden işaretlerdir (ideograms) Daha sonra en yaygın yazıt aracı olarak tablet şeklinde yapılan kil oldu Ardından ideogramlar civi yazısının hecesel işaretlerine donuştu Fakat simgesel işaretlerin bir kısmı varlıklarını surdurdu ve bunlardan alfabetik sesleri simgeleyen başka işaretler ortaya cıktı
Mısırlılar MO 3100 yıllarında hiyeroglifleri geliştirdiler ve alfabe tipine gecmediler Bilgi tekeli taş uzerine yazı ve hiyeroglifler merkezindeydi Mısırlılar MO 2500 sıralarında ana yazı aracı olarak taş ve ağac yerine papirus ve fırca kullanmaya başladılar Boylece yazıyla iletişim aracında uzay icinde “taşınabilirlilik kolaylığı sağlandı Papirus kutuphaneleri kuruldu Yazı sanatının bu gelişimiyle katiplik mesleği gelişti Hiyeroglif once gercek objeleri anlattı, ardından fikirler ve heceleri anlatmak icin kullanıldı Mısır yazısı mo iki binlerin ikinci yarısında 24 sessiz harfli alfabeden oluşan Fenike yazısının gelişmesine model oldu Bu alfabeden Sami oradan da Latin alfabesi oluştu Yunanlılar MO 200 yılında hayvan derisinden parşomeni geliştirdiler MS 150'de ilk kez, parşomen, yuvarlak rulo yapma yerine, kitap yapmak icin sayfalar icine katlandı Cin ’de, yazılı iletişim aracının geliştirilmesine tekstilden yapılan kağıt eklendi Tekstil parşomenden daha ucuz bir hammaddeydi ve bu da kağıt uretimi fiyatlarını duşurdu Sonradan, lambanın siyah isinden yapılan murekkep yazı bicimine yeni bir tarz kazandırdı Cinliler MS 105'de kağıt ve murekkep yapmaya başladılar MS 450'den sonra Asya'da blok basımkullanılmaya başlandı 868'de en eski blok basımlı kitap Diamond Sutradır Katipler ustalıklarını artırmaya başladılar 8 yuzyılda Bağdat ’ta ve 9 yuzyılda Mısırda İslam rejimi kağıt uretimini yaygınlaştırdı Onuncu yuzyılda kağıt uretimi hızla yayılmaya başladı Avrupa ’da ise, kilisenin egemenliğindeki orta cağlara ulaşıldığında, yazı ve bilim tumuyle kilisenin tekelinde ve kontrol undaydı
Yazıların iceriği ve bicimi
Yazının icadı “zamanı gelmiş olan bir fikir değil, fakat uretim koşullarının zorladığı bir yenilikbuluştur Yazının iceriği kacınılmaz olarak bu yeniliği arayan koşulların gereksinimini giderecek gorevi ve iceriği taşıyacaktır Eski imparatorlukların yazı sistemleri o zamanların kulturel ve mental dunyasını anlamada onemli rol oynadığı belirtilir, fakat yazının gercek onemi ekonomik, yonetim ve ticaret alanındaki anlamında yatar Tapınakların geniş kaynakları denetlemeleri gerekliydi; gelirler hesaplanmalıydı; genişleyen kaynak temeli icin tek bir kontrol sağlanmalıydı(Childe, 1967)
Eski İmparatorluklardan kullanılan metinler oldukca ceşitlilik gostermektedir Bunların coğunluğunu siyasal yonetim guclerinin belgeleri oluşturmaktadır Babil, Mezopotamya, Hitit ve Asur krallarının yasaları siyasal ve ekonomik ilişkileri, kolelik ve mulkiyet haklarını belirler ve duzenlerler Anadolu ve Mezopotamya uygarlıklarının yazıtlarındaki belgelerde memur raporları, satın alma senetleri, vasiyetler, mubadele senetleri, kral mektupları ve komşu uluslar arasındaki ilişiler, eski imparatorluk duzenlerinin toplumsal yapısı ve ilişkileri hakkında bilgi verirler Asurluların Harran envanteri adıyla anılan belge, hayvanlar, sulama aracları ve koleleri de iceren ve Asurluların somurge topraklarını kapsayan bir liste sunar (Diakov ve Kovalev, 1987) Hitit kroniklerinde olduğu gibi tarihsel metinler uluslararası egemenlik ilişkilerini oykulerler
Yazının ilk gereksinim duyulduğu ve kullanıldığı alan ekonomik konum olduğu icin, bu alandaki icerik, malın huviyeti, mulkiyetin belirlenmesi, imza, mal listesi, malın sınıflandırılması, mubadelenin kaydı, hesap kaydı vb bicimleri icerir Yazının sonradan siyasaldini yonetimde kullanılmasıyla, ekonomik iceriğe siyasal yonetim iceriği de eklenmiştir Bu icerikleri Anadolu uygarlıklarından kalan yazıtlarda (orneğin tabletlerde) oldukca bol goruruz İcerik egemenliğin kendini ifadesidir ve egemenlik altındakinin sozu veya istemi yer almaz Egemenlik altındakilerin istemleri ve davranışları, bu yazıtlarda duzenlenir Orneğin Hammurabi (mo 17921750) yasaları Babil imparatorluğunun kolelik sistemini yasal bir cerceveye oturtmuştur Hammurabi yasalarında amac, orneğin egemen kalabilmek icin kolelikte koleliği adil gosteren adalet getirmekti (Erdoğan, 1997a) Anadolu ’nun eski uygarlıklarının “yazılı edebiyatı guc merkezinin kendini anlatımıdır Mısır'ın en eski egemenlik edebiyatı Piramit yazıtlarıydı Bunlar firavunların mezarlarının duvarlarındaydı Bu yazıtlarda firavunun tanrı olduğu tekrar tekrar iletilir Eski donemden sonraki edebiyatta yazıtların populerleştiği gorunur: Bu yazıtlarda gunun kotuluklerine karşı protestolar, sosyal adalet talepleri, romantik heyecanlar, kadın, şarap ve şarkılar işlenmiştir Elbette işleyenler Mısır halkı değil, “yazmayı bilen ve “boyle yazması istenenlerdir
İlk yazı tablolar ve listelerle grafik bicimindeydi ve temsil olarak konuşmanın değil kelimelerin temsiliydi Yazılarda efsaneler, halk oykuleri veya edebi bicimlere rastlanmaz; Babilon ’un tapınaklarında ve palaslarında bulunanlar idari ve ekonomik dokumanlardır (Goody, 1977) Sumer imparatorluğunda geliştirilen en ilk yazı ticari amaclı yazıdır: Taşınan mallara bağlanmış, malların huviyetini belirleyen ve kişisel muhuru taşıyan kil etiketler bu ilk yazı bicimlerini temsil eder Sonradan, kimlik belirlemede malları resimlerle temsil edilen listeler ve gonderenlerin yazılı imzaları kullanılmaya başlandı İsim ve maddelerin detaylarını taşıyan tabletler yevmiye defterlerinin, mizanların ve muhasebe defterlerinin gelişmesine onderlik etti Bu tur yazı sistemi kamu ekonomisi ve yonetimi ihtiyaclarından yukselen bir temele dayanır Dolayısıyla, ilk yazı bicimleri gelişen burokratik yapılarda ekonomik ve yonetim amaclarla kullanılmıştır
Yazılardaki listeler malların listesi olarak kalmadı; faturalar, hesaplar, tarihler, malın cinsi, iş adı ve calışanların ismi, muhurler olarak gelişti Siyasal yonetim alanında imparatorluklar arasındaki anlaşmaların, ust zumreler arasındaki mektuplar, imparatorluğun yonetimindeki olaylar, yasalar, boşanma kuralları, yeminler, serbest bırakma kontratı, tarihi olayları sıralayan yıllıklar, dini vahiyler, kronolojiler, savaş hikayeleri ve kontratlar biciminde gelişti Bu gelişme bugun “tarih dediğimiz kavramın başlangıcıdır Bunun yanında kelime listelerin, olayların listesinin uzantısı olarak ortaya cıkması kategorileştirme ve bilginin gelişmesine onderlik etti (Goody, 1977)
Eski imparatorluklardaki mulkiyet ilişkileri aynı zamanda kole ve mal sayımı ve toprak olcumu gibi gereksinmeler icin matematiğin gelişmesini de getirdi Zamanla yazı bilim, muhasebe, matematik ve astronomi icin zorunlu arac oldu Pozitivist bilimciler icin, yazı uygarlığın referans noktasıdır Elbette, bu evrenselleştirmeyi ve herkese mal etmeyi yapmadan once, nerede, hangi koşullarda, kimin ve ne icin gibi sorulara cevap verilmesi gerekir Babil ’lilerde hesapla “guneşin gunde 360 adım atıyor ile cemberin 360 ’derece olması belirlendi; Gunduz ve gece 12 saat olarak hesaplandı Haftanın yedi gun olarak saptanması mo bin ortalarında, gozle gorulen yedi buyuk yıldızın (guneş, ay ve beş gezegenin) yedi tanrı olarak anlamlandırılmasıyla cıktı Mısır uygarlığında yıl 365 gun, 12 ay ve geri kalan beş gun bayramlara ayrıldı
MO 3 ve 2 binlerde Sumer ve Babil edebi yapıtları siyasal ve ekonomik yazıtların yanında, ozellikle dini icerikli ve dolayısıyla insanın duşunce tarzını ve ideolojik bicimlenmesini sağlayan yazıt bicimleridir Yazıtlar buyuk coğunlukla dinsel torenler veya buyuyle ilgilidir Mitolojilerde de dinsel ilgi egemendir Resmi dinin mitolojisini sunan Sumer ve Babil edebiyat yapıtlarında bircok folklor (halk mitolojilerinin) motiflerine rastlanır Babillilerin ozdeyiş ve ahlak ilkeleri yapıtlarında da, dini yapıtlarda olduğu gibi, ozellikle dinden gecerek sağlanan boyunsunma iceriği hakimdir: “Kurban hayatı uzatır, dua gunahtan kurtarır (Diakov ve Kovalev, 1987:130) Mısır imparatorluklarının da yazılı metinleri oncelikle dinsel merkezlidir ve orneğin piramitlerin, yeraltı ve oyma taş gomutlerinin ic duvarlarına kazınmış buyusel metinler boyledir Bunun yanında guclu bireylerin oz yaşam anlatan din dışı yazıtlar da vardır Siyasal gundelikler (cronicles) ve yıllıklar Mısır ’ın ozellikle yeni imparatorluk doneminde siyasal bir tarih bicimine donuşen, firavunların seferlerini, fetihlerini ve buyuk başarılarını anlatırlar Mısırda Orta imparatorluk doneminde Harpcının Şarkısı ve Ruhuyla Yaşamaktan Yorgun Duşmuş Bir Adamın Diyaloğu gibi yapıtlar (Diakov ve Kovalev, 1987:182) ezilenin ağır yaşam koşulları altındaki karamsarlık ve duş kırıklıklarını dile getirirler
Hititlerde de yazıtlarda oncelikle yasal bicimlendirmeler ve diplomasi ve savaş hakkında ayrıntılı bilgiler veren siyasal gundelikler vardır Hitit taş kabartmalarında iletilenler Hitit yonetici sınıfını ve koleci devleti koruyan tanrıların resmedilişi yanında, savaş sahnelerini, hayvanları, cicekler, avcılar gibi gunluk yaşamla ilgili canlı anlatımlar da vardır Hitit edebiyatından kalıntıların kalmaması ve Hatuşaş kutuphanesinin buyuk bolumunun kaybolması yazı aracı olarak tahta tabletleri kullanmalarından kaynaklanmaktadır
Asur yazıtlarında da gene ic ve dış ilişkilerle ilgili yazıtlar egemendir Asur saraylarının alcakkabartmalarında savaş tutsaklarının koleliğe goturulmesi ve asillerin işkence edilmesi ve kralın av sahneleri anlatılır
Asurlular ulke icinde haberleşmeyi ve askeri harekatı guvenlik altına almak icin surekli posta bağlantıları kurmuşlar ve taş doşenmiş ulaşımiletişim yolları yaptırmışlardı Yazıtlar ve kabartma kalıntılar kralların barış ve savaş zamanındaki yaşam oykulerini (bahce ve havuzlarını, eşlerini, ailelerini, kollerini gosteren) anlatmaktadır
İlk metinleri Sumerce olan Gılgamış şiirsel destanı Sumer ’in Uruk kentinin oldukten sonra ucte ikisi tanrı olarak sunulan kralı Gılgamış´ın olum ve hayatın gizemini bulmaya calışan seruvenlerrini anlatır Destanda egemen dinsel acıklamalar ve ilişkilerle, buna Gılgamış´ın mucadeleci direnişi ve acıklama getirişi arayışı vardır
Yazıtlarla kalan iletilerden başka sanat yapıtları arasında kalanlar da, orneğin hayvan tasvirleri, kabartmalar ve heykellerdeki anlatımlar, eski imparatorlukların yaşam tarzı ve egemenlik ilişkilerini oykulerler
Yonetilenlerin okumayı oğrenme ve yazmayı oğrenmeme gereği
Raymond Williams ’ın (1974:131), endustriyel devrim sırasında İngiltere yonetici sınıflarının yaptığı hakkındaki yorumu, sadece o konuma ve zamana ozel değildir İletişimin kontrolu surecinde eski imparatorluklar da aynı politikayı gutmuşlerdir: Halkın yazıyı okuması egemen yonetimin kurallarının, direktiflerinin ve ideolojisinin anlaşılması icin oldukca faydalı gorevselliğe sahiptir MO 59 da Roma ’da her gun elle yazılmış Acta Diurna denilen dokumanlar meydanlara asılması, hic değilse halkın belli bir bolumunun bunları okuduğunu işaret eder Fakat gene de, “ilk imparatorluklarda okuma ne denli yaygındı ve kimler arasında yaygındı sorusu kesin cevabı olmayan bir araştırma sorusu olarak kalmaktadır Ayrıca kamu alanlarında olmasının anlamı, Anadolu ’da bir okuma bilenin okuyarak diğerlerinin dinlemesi biciminde miydi? Ve hatta Arapca duaları ezbere okuyanın okuması gibi miydi? Eski Anadolu medeniyetlerindeki yazıtlarda ceşitli dillerin kullanılmış olması, yonetim kadrosunda ceşitli dilleri temsil edenlerin olduğunu ve egemenlik altındaki farklı kavimlerin yonetiminde o kavimlerin dillerinin de kullanılması politikasının egemen olduğunu mu anlatır? Bu tur gereksinmeyi getiren koşullar neler olabilir?
Halkın yazmayı oğrenmesine ihtiyac yoktur, cunku halkın yazıyla iletişeceği hicbir emir, vereceği ders veya talimat, gondereceği ve hesabını tutacağı malı yoktur Oğrenmeleri de yonetici gucler icin gorevsel değildir Ayrıca yazmayı oğrenme, yazının kendi bicimi nedeniyle de oldukca zordu: “Hiyeroglif, civi yazısı, Hint yazısı ve Cin ’de geliştirilen yazının oğrenimi, yıllarca suren deneyimi gerektiriyordu Yazı ustaları bu yuzden toplumda ayrıcalıklı bir statu kazanmıştı (Alemdar, 1981:16) Ancak Fenike alfabesiyle oğrenme cok daha kolaylaştı Cok sonra kağıdın cıkması ve yaygınlaşması ve orgun eğitimin gelmesiyle okuma ve yazma da ulaşılabilir oldu Fakat okuma veya yazmaya herhangi bir nedenle gereksinme duyulmadıkca, aracın var ve kolayca erişilebilir olması anlamını yitirir Bunun en belirgin gostergesi 20 Yuzyılın Anadolu ’sudur Hele, televizyonun yaygınlaşmasıyla, yazı okumaya dayanan egemen cehalete yeni ve onemli bir ekleme yapılmıştır: Cehaletin yazıyla desteklenip yaygınlaştırılmasının yerini, goruntulu cahilleştirme ve yonetme almıştır
Yazma, aracı ve sureciyle, yazan ve yazdıranla, egemenliğin mulkiyetinde olduğu icin, orneğin, Anadolu ’nun eski medeniyetlerinin on binlerce yazılı tabletleri arasında, halkın yazıtları yoktur; hepsi de imparatorluğun yonetimi ve duzenlenişiyle ilgili yazıtlardır Mezopotamya ’da, Mısırda, Roma ’da ve Yunanistan ’daki eski imparatorlukların yazılı kulturel kalıntılarının sahipleri ve iceriklerinin hicbiri ne halkın, ne de halk tarafından kendi icin uretilmiştir Yazılı iletişim, imparatorluklar icinde ve imparatorluklar arasındaki siyasal ve ekonomik egemenlik ve kolelik ilişkilerinin duzenlenişinin ve yurutuluşunun kaydı ve iletisidir Yazılı iletişimin aracı, amacı, konusu, kullanılışı ve sonucu imparatorluğun mulkiyet yapısını ve mulkiyet ilişkilerinin ozelliklerini anlatır
Egemen medyanın ozellikleri, oncedenvarolan orgutsel yapıyla beraberlikte bilgiyi kolaylaştırır Bu kolaylaştırma, medyanın ozel cıkarlara hizmet edecek ve genelin ulaşmasını engelleyecek bir şekilde konumlandırılmasıyerleştirilmesiyle, yerleştirildiği konumdaki guc yapısı icin calışır Bu guc yapısındaki egemen sınıfların dışındakiler icin yazı, aydınlanma iletişim aracı değil, egemenlik, yonetim ve sosyal kontrol aracları olarak tecrubelenmiştir Civi yazısını kil tabletlere birleştiren Babil teokrasisinde; Papirusu kullanan eski Mısır imparatorluğu, Roma ve eski Yunan imparatorluklarında iletişim medyasını duzenlenişi ve fonksiyonu bu şekilde olmuştur
Nasıl ki jestler dilin gelişmesine yol actıysa; fonetik alfabe de kapalı işaretlerresimler sistemine devam olarak gelişti İmparatorlukta devlet kurumsallaşma ve orgutlenmesi kompleksleştikce, iletişim araclarındaki (means of communication) uygun değişmeleri gerektirdi Papirus ’un fonetik alfabeyle kullanılması geniş bolgelerin ve toprakların kontrolda oldukca fazla etkiliydi Papirus ’un kullanımı, askeri gruplarla toprakların kontroluna yardım etmiştir Innis ’e gore (1951) İslamın yayılması, Mısırdan papirusun ihracatını azalttı ve 719 ’da ortadan kalktı ve yerini Orta Cağlarda bilgi tekelini Kiliseye veren parşomen aldı Fakat belirleyici olan papirus değil, papirusun yer aldığı uretim bicimi olmuştur
Alıntı
