Fiiller hakkında bilgi verir misiniz?
FİİL (EYLEM)
*İş, oluş, hareket, kılış, durum bildiren kelimelerdir.
Gel, Otur, Kalk, Çık, Uyu, Döv
Not: Olumsuzluk eklerini alabilirler.
Gelme, Oturma, Kalkma, Çıkma, Uyuma, Dövme
Not:Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bir sözcüğün fiil olduğunu anlamak için, sözcüğün yalın haline “-mek,-mak” eklerini getirebiliriz. Gelebiliyorsa fiildir.
Not: Fiiller kip ve kişi eklerini alabildikleri gibi, hiç ek almadan da kip ve kişi bildirebilirler.
Gel-di-m. (“-di” Görülen geçmiş zaman eki. “-m” 1. tekil şahıs eki)
Gel. (Ek yoktur. Bu nedenle Emir kipi. 2. tekil şahsı bildirmektedir.)
Not: Fiil, tek başına bir cümle özelliği gösterebilir.
Kapat. (Bu bir kurallı cümledir.)
Not: Fiiller, anlam özelliklerine göre üçe ayrılır:
1)Kılış Fiilleri:
Bu tür fiiller, bir nesne ile gerçekleşir.
Yaz, Oku, Çiz, Diz, İç, Sil
2)Durum Fiilleri:
Bu tür fiiller, bir nesne ile gerçekleşmez.
Uyu, Ağla, Gül, Dur, Eğlen
3)Oluş Fiilleri:
Varlığın zaman içindeki değişimini bildiren fiillerdir.
Büyü (mek), Morar (mak), Çirkinleş (mek), Yeşer (mek), Piş (mek), Paslan (mak)
Not: Fiillerin çekimi kip ve kişi ekleri yardımıyla yapılır.
KİP EKLERİ
*Fiillere zaman yada dilek anlamı katan eklerdir.
A)HABER (BİLDİRME) KİPLERİ:
*Fiilin zamanını bildiren kip ekleridir.
1- Görülen Geçmiş Zaman: (-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)
*Bu ek, geçmişte yapılan bir işin, kişi tarafından görüldüğünü, bilindiğini ifade eder.
Kaç-tı-m , kaç-tı-n , kaç-tı
Kaç-tı-k , Kaç-tı-nız , Kaç-tı-lar
2- Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman: (-mış, -miş, -muş, -müş)
*Bu ek, geçmişte yapılan bir işin, başkasından duyulduğunu ifade eder.
Yaz-mış-ım , yaz-mış-sın , Yaz-mış
Yaz-mış-ız , yaz-mış-sınız , yaz-mış-lar
3- Şimdiki Zaman: (-yor, -mekte, -makta)
*Bu ekler fiilin şu anda yapıldığını ifade eder.
Geziyor, boyuyor, gelmekte, yağmakta
4- Gelecek Zaman: (-ecek, -acak)
*Bu ek fiilin gelecekte yapılacağını ifade eder.
Yatacak, Çıkacak, Sevecek
5- Geniş Zaman: (-r, -er, -ır)
*Bu ek fiilin her zaman yapıldığını yada yapılacağını ifade eder.
Kırar, Erir, Gözler, Görür
Not: Geniş zamanın olumsuzu “-mez, -maz” ekleriyle yapılabilir.
Burada diğerlerinden farklı olarak geniş zaman ekinin düştüğü görülür.
Gördü / Gömedi
Görür / Görmez
B) DİLEK (İSTEME) KİPLERİ:
*Fiilin zamanını bildirmeyen kip ekleridir. İsteme, şart, gereklilik veya emir anlamları içerirler.
1- İstek Kipi: (-e, -a)
*İsteme anlamı katar.
Çıkayım, Yiyesin, Kıralım
Not: En sık kullanımı “-eyim, -ayım, -elim, -alım” dır.
2- Şart (Koşul) Kipi: (-se, -sa)
*Şart anlamı katar.
Koşsak, Sevsen, Yaşasam
3- Gereklilik Kipi: (-meli, -malı)
*Gerekme ve ihtimal anlamı katar.
Düşünmeliyiz, Yürümelisiniz, Olmalı
4- Emir Kipi: (Sabit eki yok)
*Emretme anlamı katar.
*Emir kipinde fiil, şahıslara göre ek alır.
* 1. Tekil ve 1. Çoğul kişilerin emir çekimi yoktur.
1. T: -............................1. Ç: -
2. T: Gel..........................2. Ç: Gel-in
3. T: Gel-sin.....................3. Ç: Gel-sinler
BASİT ZAMANLI FİİLLER: (Basit Çekimli Fiiller)
*Tek bir kip eki alan fiillerdir.
Fiil + Kip Eki + Şahıs Eki
Sür+dü+m Görülen Geçmiş Zaman
Bak+mış+sın Öğrenilen Geçmiş Zaman
BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: (Bileşik Çekimli Fiiller)
*Birden fazla kip eki alan fiillerdir.
Fiil + 1. Kip Eki + 2. Kip Eki (-di, -miş, -se) + Şahıs Eki
Not: 2. Kip eki aslında ek-fiildir. Ve bu ekler sabittir.
Git+miş+ti+n
Gid+ecek+miş+iz
Git+miş+se+niz
Bileşik zamanlı Fiiller Üçe Ayrılır:
1- Hikaye Bileşik Zaman: (-di)
Fiil+Kip eki+(-di)+Şahıs eki
Baksaydık, Okumalıydın, Oturacaktım
2- Rivayet Bileşik Zaman: (-miş)
Fiil+Kip eki+(-miş)+Şahıs eki
Arıyormuş, Çıkaymışsın, Silecekmişiz
3- Şart Bileşik Zaman: (-se)
Fiil+Kip Eki+(-se)+Şahıs Eki
Gelmişseniz, Yatmalıysan, Boyadıysak
Not: Emir kipinin bileşik zamanı yoktur.
Not: Katmerli bileşik zaman:
Gel+iyor+du+y+sa+m
Yap+acak+mış+sa
FİİLERDE ANLAM-ZAMAN KAYMASI:
*Kip eklerinin görevi dışında, başka bir kip ekinin yerine kullanılmasıyla oluşur.
*Bileşik zamanlı fiillerde anlam-zaman kayması olmaz.
*Dua ve dileklerde genelde görülür.
Yarın maça gidiyor muyuz? (aslında “gidecek miyiz?” olmalı… )
Bu yıl ÖSS haziran ayında yapılıyor. ( “yapılacak.” )
Akşamları erken yatıyorum. ( “yatarım.” )
Küçük yaştayken futbol oynamaya başlıyor. ( “başlamış.” )
Hoca bir gün ağaca çıkar. ( “çıkmış.” )
Her şey gönlünüzce olsun. ( “ola.” )
FİİL (EYLEM)
*İş, oluş, hareket, kılış, durum bildiren kelimelerdir.
Gel, Otur, Kalk, Çık, Uyu, Döv
Not: Olumsuzluk eklerini alabilirler.
Gelme, Oturma, Kalkma, Çıkma, Uyuma, Dövme
Not:Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bir sözcüğün fiil olduğunu anlamak için, sözcüğün yalın haline “-mek,-mak” eklerini getirebiliriz. Gelebiliyorsa fiildir.
Not: Fiiller kip ve kişi eklerini alabildikleri gibi, hiç ek almadan da kip ve kişi bildirebilirler.
Gel-di-m. (“-di” Görülen geçmiş zaman eki. “-m” 1. tekil şahıs eki)
Gel. (Ek yoktur. Bu nedenle Emir kipi. 2. tekil şahsı bildirmektedir.)
Not: Fiil, tek başına bir cümle özelliği gösterebilir.
Kapat. (Bu bir kurallı cümledir.)
Not: Fiiller, anlam özelliklerine göre üçe ayrılır:
1)Kılış Fiilleri:
Bu tür fiiller, bir nesne ile gerçekleşir.
Yaz, Oku, Çiz, Diz, İç, Sil
2)Durum Fiilleri:
Bu tür fiiller, bir nesne ile gerçekleşmez.
Uyu, Ağla, Gül, Dur, Eğlen
3)Oluş Fiilleri:
Varlığın zaman içindeki değişimini bildiren fiillerdir.
Büyü (mek), Morar (mak), Çirkinleş (mek), Yeşer (mek), Piş (mek), Paslan (mak)
Not: Fiillerin çekimi kip ve kişi ekleri yardımıyla yapılır.
KİP EKLERİ
*Fiillere zaman yada dilek anlamı katan eklerdir.
A)HABER (BİLDİRME) KİPLERİ:
*Fiilin zamanını bildiren kip ekleridir.
1- Görülen Geçmiş Zaman: (-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)
*Bu ek, geçmişte yapılan bir işin, kişi tarafından görüldüğünü, bilindiğini ifade eder.
Kaç-tı-m , kaç-tı-n , kaç-tı
Kaç-tı-k , Kaç-tı-nız , Kaç-tı-lar
2- Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman: (-mış, -miş, -muş, -müş)
*Bu ek, geçmişte yapılan bir işin, başkasından duyulduğunu ifade eder.
Yaz-mış-ım , yaz-mış-sın , Yaz-mış
Yaz-mış-ız , yaz-mış-sınız , yaz-mış-lar
3- Şimdiki Zaman: (-yor, -mekte, -makta)
*Bu ekler fiilin şu anda yapıldığını ifade eder.
Geziyor, boyuyor, gelmekte, yağmakta
4- Gelecek Zaman: (-ecek, -acak)
*Bu ek fiilin gelecekte yapılacağını ifade eder.
Yatacak, Çıkacak, Sevecek
5- Geniş Zaman: (-r, -er, -ır)
*Bu ek fiilin her zaman yapıldığını yada yapılacağını ifade eder.
Kırar, Erir, Gözler, Görür
Not: Geniş zamanın olumsuzu “-mez, -maz” ekleriyle yapılabilir.
Burada diğerlerinden farklı olarak geniş zaman ekinin düştüğü görülür.
Gördü / Gömedi
Görür / Görmez
B) DİLEK (İSTEME) KİPLERİ:
*Fiilin zamanını bildirmeyen kip ekleridir. İsteme, şart, gereklilik veya emir anlamları içerirler.
1- İstek Kipi: (-e, -a)
*İsteme anlamı katar.
Çıkayım, Yiyesin, Kıralım
Not: En sık kullanımı “-eyim, -ayım, -elim, -alım” dır.
2- Şart (Koşul) Kipi: (-se, -sa)
*Şart anlamı katar.
Koşsak, Sevsen, Yaşasam
3- Gereklilik Kipi: (-meli, -malı)
*Gerekme ve ihtimal anlamı katar.
Düşünmeliyiz, Yürümelisiniz, Olmalı
4- Emir Kipi: (Sabit eki yok)
*Emretme anlamı katar.
*Emir kipinde fiil, şahıslara göre ek alır.
* 1. Tekil ve 1. Çoğul kişilerin emir çekimi yoktur.
1. T: -............................1. Ç: -
2. T: Gel..........................2. Ç: Gel-in
3. T: Gel-sin.....................3. Ç: Gel-sinler
BASİT ZAMANLI FİİLLER: (Basit Çekimli Fiiller)
*Tek bir kip eki alan fiillerdir.
Fiil + Kip Eki + Şahıs Eki
Sür+dü+m Görülen Geçmiş Zaman
Bak+mış+sın Öğrenilen Geçmiş Zaman
BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: (Bileşik Çekimli Fiiller)
*Birden fazla kip eki alan fiillerdir.
Fiil + 1. Kip Eki + 2. Kip Eki (-di, -miş, -se) + Şahıs Eki
Not: 2. Kip eki aslında ek-fiildir. Ve bu ekler sabittir.
Git+miş+ti+n
Gid+ecek+miş+iz
Git+miş+se+niz
Bileşik zamanlı Fiiller Üçe Ayrılır:
1- Hikaye Bileşik Zaman: (-di)
Fiil+Kip eki+(-di)+Şahıs eki
Baksaydık, Okumalıydın, Oturacaktım
2- Rivayet Bileşik Zaman: (-miş)
Fiil+Kip eki+(-miş)+Şahıs eki
Arıyormuş, Çıkaymışsın, Silecekmişiz
3- Şart Bileşik Zaman: (-se)
Fiil+Kip Eki+(-se)+Şahıs Eki
Gelmişseniz, Yatmalıysan, Boyadıysak
Not: Emir kipinin bileşik zamanı yoktur.
Not: Katmerli bileşik zaman:
Gel+iyor+du+y+sa+m
Yap+acak+mış+sa
FİİLERDE ANLAM-ZAMAN KAYMASI:
*Kip eklerinin görevi dışında, başka bir kip ekinin yerine kullanılmasıyla oluşur.
*Bileşik zamanlı fiillerde anlam-zaman kayması olmaz.
*Dua ve dileklerde genelde görülür.
Yarın maça gidiyor muyuz? (aslında “gidecek miyiz?” olmalı… )
Bu yıl ÖSS haziran ayında yapılıyor. ( “yapılacak.” )
Akşamları erken yatıyorum. ( “yatarım.” )
Küçük yaştayken futbol oynamaya başlıyor. ( “başlamış.” )
Hoca bir gün ağaca çıkar. ( “çıkmış.” )
Her şey gönlünüzce olsun. ( “ola.” )