Harita Tarihinde Onemli Turk Bilim Adamları Ve Yaptığı Calışmalar Nelerdir?
Ali Macar Reis
Ali Macar Reis bilindiği kadarıyla ilk Turk Atlasını yapan kişidir Bu nedenle yapılan atlas calışması ona ithaf edilmiştir 7 haritadan oluşan Ali Macar Reis Atlası bugun Topkapı Sarayı ’nda sergilenmektedirosmanlı denız harıtacısı olarakta bılınır atlasta yer alan yedi harita :
1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil kent ve limanlar
2 Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu'nun bazı sahil kentleri
3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya korfezi, Kuzey Afrika
5 İngiltere, İskocya, Almanya sahilleri
6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
7 Dunya haritası (Avusturalya yok)
Kaşgarlı Mahmut
Kaşgarlı Mahmud ’un unlu eserinin tam adı: Kitabu Divanu LUgati ’tTurk ’tur Araplara Turkceyi oğretmek ve Turkcenin Arapca kadar zengin bir dil olduğunu gostermek amacıyla yazılmıştırDivanu Lugati ’tTurk; bir sozluk olmakla birlikte, Turk milletinin yuceliğini de anlatan bir abide eserdir Sekiz bolumden oluşur Bolumler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere goredir Kitapta yaklaşık 8000 kelime vardır Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması icin deyimlerden, atasozlerinden ve şiirlerden, hatta bazı Ayet ve Hadisi Şerif ’lerden ornekler verilmiştir Bu yonuyle eser, bir kultur hazinesi değerine kavuşturulmuştur Eserde yer alan harita ise, Turk Dunyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mavi, kumluk alanlar sarı renkle gosterilmiştir Turkler ’in oturdukları bolgeler ve komşularının isimleri ozenle belirtilmiştir Eser, guneşle birlikte, kulturun de doğudan dunyayı sardığının onemli bir gostergesidir Divanu Lugati ’tTurk, Turk milletinin yalnız savaş meydanlarında değil, kulturel alanlarda da onder, oncu ve ornek olduğunu gosteren bir abidedir
Piri Reis
Turk Amirali Piri Reis (14701554), Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis ’in kardeşinin oğludur Piri, amcası ile birlikte bir dizi deniz savaşına katılmış, deniz navigasyonunun vazgecilmez aracı olan haritalar ve haritacılık ile ilgilenmiştir Piri Reis ’in bugune ulaşmış uc adet eseri bilinmektedir 1923 yılından sonra başlayan yeniliklere paralel olarak muzecilik alanında da atılımlar başlamıştır Topkapı Sarayı ’nın duzenlenmesi sırasında Milli Muzeler Muduru Halil Erdem ’in bulduğu bir Atlantik Haritası Alman bilimci Paul Kahle tarafından incelenmiştir Kahle tarafından yapılan araştırmalar ile harita bilim dunyasına tanıtılmış, bu cercevede Turk tarihcileri Afet İnan ve İbrahim Hakkı Konyalı da ozellikle haritanın nasıl uretildiği konusunda araştırmalar yapmışlardır Daha sonraki yıllarda haritaya olan ilgi giderek artmış, yabancı bilim adamları harita ile ilgilenmiş, Piri Reis adına sempozyumlar duzenlenmiş, Erik Von Daniken ’in “Tanrıların Arabaları isimli kitabındaki iddialar ile harita tum dunya kamuoyuna mal edilmiştir Araştırmacılar 1513 tarihli Atlantik Haritası ve Kuzey Atlantik Haritasının Piri Reis ’in coğu parcaları kaybolan Dunya Haritasının birer parcası olduklarına inanmaktadırlar İTU Jeodezi ve Fotogrametri Muhendisliği Bolumu Başkanı ve Kartografya Anabilim Dalı Başkanı Prof Dr Doğan UCAR ’ın da yaptığı calışmalar neticesindeki sonuclar da bu doğrultudadır 21 parcadan meydana gelen bu haritanın 65x90 cm ’lik bir paftası Topkapı muzesindedir Colombus ’un 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını haritasının uzerine yazan Piri Reis'in bu tarihte Amerika iclerini ve guney kutbundaki dağları da gosteren bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Ayrıca Hadikat'ul Bahriye, Netayic'ulEfkar fi Cezayir'ul Bihar, “Bilad'ul Aminat ve harita yapımıyla ilgili Eşkalname(o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini taşıyan Hint Denizi Haritasıgibi yapıtları İstanbul Deniz Muzesindedir Piri Reis Hurmuz kalesi kuşatmasında uğradığı bir iftira sebebi ile 1554 de idam edilmiştir
Piri Reis ’in harita cizme merakı artarak devam etmiş, Akdeniz ve Ege Denizi limanlarına ve adalarına ilişkin tuttuğu krokileri kullanarak Osmanlı donanmasının hakim olduğu denizlere ait Kitabı Bahriyeisimli eserinde ceşitli liman, koy, korfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalar ile bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığ yerler, tehlikeli kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir
Matrakcı Nasuh
(Olumu 1533) haritacı anlayışı minyature uygulayan ilk ressamdır Sopa veya demirci cekici ile yapılan ve bir ceşit harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yuzyılda yapılmış Anadolu atlası vardırUmdet'ulHisab(Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve Beyanmenazili seferi Irakeynismindeki kitabında Kanuni'nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbulTebrizBağdatTebrizDiyarbakırHalepİstanbul geckisi uzerinde fethedilen yerleri, kaleleri isim ve guzel haritalarla anlatır
El İstahri (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri)
(15 yuzyıl), Kitab al masalik val mamalik(Masallar ve Ulkeler) isimli yapıtında dunyanın ceşitli yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap yaklaşık 1460 yıllarında Karakoyunlu Turkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak zamanında yazılmıştır
Seydi Ali Reis
Kanuni Sultan Suleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop'lu bir aileye mensup sonradan Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını cok iyi bilen bir bilgindi Piri Reis'in donanmasını Basra'dan Suveyş'e getirme gorevi verildi 64) Ancak bazı nedenlerden dolayı dort yıllık (155357) uzun ve maceralı bir yolculuktan sonra Edirne'ye donebilmiştir Bu seyahatı BursaKonyaKayseriHalepUrfaMusulBağdatBasraHurmuz Boğazı AhmadabadDelhi LahorKabilSemerkand Buhara Farab Merv Tus Nişabur Bağdat Musul Mardin Diyarbakır SıvasAnkaraİstanbulEdirne geckisini izleyerek Arapca ve Farscadan yaptığı derlemelerle Miratul Memalik(Ulkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Ruscaya cevrilmiştir 1554 de Ahmedabad'ta yazdığı Mohit(Okyanus) ceşitli batı dillerine cevrilmiştir66) 10 bolumluk bu kitapta yon bulma, azimut ve yıldızların yuksekliklerinin hesabı, zaman hesabı, takvim, guneş ve Ay'a bağlı tanımlanan yıllar, denizcilikte onemli bazı yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, unlu limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bazı limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, ruzgarlar, unlu limanlar ve topografik coğrafya konularını icermektedir Bir başka yapıtı Miratul Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsca ve Arapca bir cok kitaplardan derlenmiş olup bir cok astronomi aletinin tanımı ve kullanılışı, guneşin yuksekliği, yıldızların konumu, kıble, oğle zamanı saptanması, nehir genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab'ın yapım ve kullanılışı konularını icermektedir
1549 da Halep'te Ali Kuşcu'nun astronomi ile ilgili Fethiye yapıtının Turkcesine bazı ilaveler koyarak Hulaset'elHayaismini vermiştir 68) Seydi Ali Reis yerin yuvarlak olduğunu, dağların yuksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını soylemiş ve yer yarıcapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine doğru duştuklerini eklemiştir Ancak yerin gunluk hareketini kabul etmediğini gostermek icin de o zamana kadar ileri surulen kanıtları acıklamıştır
Mehmet Aşık
Buyuk Turk gezgincilerinden Mehmet Işık (1555?) 21 yaşında geziye cıkarak 25 yıl icinde bir cok ulke gezmiş ve gezi notları 1595 de Menazırul Avalim(Dunyanın gorunumu) adıyla basılmıştır
Mehmet Reis
1590 da Menemenli Mehmet Reis'in cizdiği bir Akdeniz haritası Venedik'te Correr muzesindedir Benzer şekilde 16 yuzyılda Tunus'lu Hacı Ahmed'in Dunya haritası Venedik'te San Marco kutuphanesindedir
Katip Celebi
Arapca ve Farscayı cok iyi bilen ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı bulunan Katip Celebi (16091657) Girit seferi dolayısı ile (164546) haritaların nasıl yapıldığını oğrendi En onemli yapıtı Cihannuma(Dunyayı gosteren) coğrafya alanında doğu goruşten batı goruşe gecişte bir donum noktasıdır Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dunyanın yuvarlaklığı ustune kanıtlar verildikten sonra Japonya'dan Erzurum ve Irak'a kadar ulkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır KeşfuzZunun(sanıların keşfi) isimli kitabı da unludur 1727 de basımevinin icadından hemen sonra 1732 de basılan bu kitap ceşitli dillere cevrilmiştir Katip Celebinin bundan başka Kozmoğrafyaadında bir kitabı daha vardır İstanbul'da ilk defa pusula sapmasını belirlemiştir
Ali Macar Reis
Ali Macar Reis bilindiği kadarıyla ilk Turk Atlasını yapan kişidir Bu nedenle yapılan atlas calışması ona ithaf edilmiştir 7 haritadan oluşan Ali Macar Reis Atlası bugun Topkapı Sarayı ’nda sergilenmektedirosmanlı denız harıtacısı olarakta bılınır atlasta yer alan yedi harita :
1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil kent ve limanlar
2 Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu'nun bazı sahil kentleri
3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya korfezi, Kuzey Afrika
5 İngiltere, İskocya, Almanya sahilleri
6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
7 Dunya haritası (Avusturalya yok)
Kaşgarlı Mahmut
Kaşgarlı Mahmud ’un unlu eserinin tam adı: Kitabu Divanu LUgati ’tTurk ’tur Araplara Turkceyi oğretmek ve Turkcenin Arapca kadar zengin bir dil olduğunu gostermek amacıyla yazılmıştırDivanu Lugati ’tTurk; bir sozluk olmakla birlikte, Turk milletinin yuceliğini de anlatan bir abide eserdir Sekiz bolumden oluşur Bolumler ve sıralamalar Arap alfabesindeki harflere goredir Kitapta yaklaşık 8000 kelime vardır Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması icin deyimlerden, atasozlerinden ve şiirlerden, hatta bazı Ayet ve Hadisi Şerif ’lerden ornekler verilmiştir Bu yonuyle eser, bir kultur hazinesi değerine kavuşturulmuştur Eserde yer alan harita ise, Turk Dunyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mavi, kumluk alanlar sarı renkle gosterilmiştir Turkler ’in oturdukları bolgeler ve komşularının isimleri ozenle belirtilmiştir Eser, guneşle birlikte, kulturun de doğudan dunyayı sardığının onemli bir gostergesidir Divanu Lugati ’tTurk, Turk milletinin yalnız savaş meydanlarında değil, kulturel alanlarda da onder, oncu ve ornek olduğunu gosteren bir abidedir
Piri Reis
Turk Amirali Piri Reis (14701554), Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis ’in kardeşinin oğludur Piri, amcası ile birlikte bir dizi deniz savaşına katılmış, deniz navigasyonunun vazgecilmez aracı olan haritalar ve haritacılık ile ilgilenmiştir Piri Reis ’in bugune ulaşmış uc adet eseri bilinmektedir 1923 yılından sonra başlayan yeniliklere paralel olarak muzecilik alanında da atılımlar başlamıştır Topkapı Sarayı ’nın duzenlenmesi sırasında Milli Muzeler Muduru Halil Erdem ’in bulduğu bir Atlantik Haritası Alman bilimci Paul Kahle tarafından incelenmiştir Kahle tarafından yapılan araştırmalar ile harita bilim dunyasına tanıtılmış, bu cercevede Turk tarihcileri Afet İnan ve İbrahim Hakkı Konyalı da ozellikle haritanın nasıl uretildiği konusunda araştırmalar yapmışlardır Daha sonraki yıllarda haritaya olan ilgi giderek artmış, yabancı bilim adamları harita ile ilgilenmiş, Piri Reis adına sempozyumlar duzenlenmiş, Erik Von Daniken ’in “Tanrıların Arabaları isimli kitabındaki iddialar ile harita tum dunya kamuoyuna mal edilmiştir Araştırmacılar 1513 tarihli Atlantik Haritası ve Kuzey Atlantik Haritasının Piri Reis ’in coğu parcaları kaybolan Dunya Haritasının birer parcası olduklarına inanmaktadırlar İTU Jeodezi ve Fotogrametri Muhendisliği Bolumu Başkanı ve Kartografya Anabilim Dalı Başkanı Prof Dr Doğan UCAR ’ın da yaptığı calışmalar neticesindeki sonuclar da bu doğrultudadır 21 parcadan meydana gelen bu haritanın 65x90 cm ’lik bir paftası Topkapı muzesindedir Colombus ’un 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını haritasının uzerine yazan Piri Reis'in bu tarihte Amerika iclerini ve guney kutbundaki dağları da gosteren bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Ayrıca Hadikat'ul Bahriye, Netayic'ulEfkar fi Cezayir'ul Bihar, “Bilad'ul Aminat ve harita yapımıyla ilgili Eşkalname(o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini taşıyan Hint Denizi Haritasıgibi yapıtları İstanbul Deniz Muzesindedir Piri Reis Hurmuz kalesi kuşatmasında uğradığı bir iftira sebebi ile 1554 de idam edilmiştir
Piri Reis ’in harita cizme merakı artarak devam etmiş, Akdeniz ve Ege Denizi limanlarına ve adalarına ilişkin tuttuğu krokileri kullanarak Osmanlı donanmasının hakim olduğu denizlere ait Kitabı Bahriyeisimli eserinde ceşitli liman, koy, korfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalar ile bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığ yerler, tehlikeli kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir
Matrakcı Nasuh
(Olumu 1533) haritacı anlayışı minyature uygulayan ilk ressamdır Sopa veya demirci cekici ile yapılan ve bir ceşit harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yuzyılda yapılmış Anadolu atlası vardırUmdet'ulHisab(Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve Beyanmenazili seferi Irakeynismindeki kitabında Kanuni'nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbulTebrizBağdatTebrizDiyarbakırHalepİstanbul geckisi uzerinde fethedilen yerleri, kaleleri isim ve guzel haritalarla anlatır
El İstahri (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri)
(15 yuzyıl), Kitab al masalik val mamalik(Masallar ve Ulkeler) isimli yapıtında dunyanın ceşitli yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap yaklaşık 1460 yıllarında Karakoyunlu Turkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak zamanında yazılmıştır
Seydi Ali Reis
Kanuni Sultan Suleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop'lu bir aileye mensup sonradan Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını cok iyi bilen bir bilgindi Piri Reis'in donanmasını Basra'dan Suveyş'e getirme gorevi verildi 64) Ancak bazı nedenlerden dolayı dort yıllık (155357) uzun ve maceralı bir yolculuktan sonra Edirne'ye donebilmiştir Bu seyahatı BursaKonyaKayseriHalepUrfaMusulBağdatBasraHurmuz Boğazı AhmadabadDelhi LahorKabilSemerkand Buhara Farab Merv Tus Nişabur Bağdat Musul Mardin Diyarbakır SıvasAnkaraİstanbulEdirne geckisini izleyerek Arapca ve Farscadan yaptığı derlemelerle Miratul Memalik(Ulkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Ruscaya cevrilmiştir 1554 de Ahmedabad'ta yazdığı Mohit(Okyanus) ceşitli batı dillerine cevrilmiştir66) 10 bolumluk bu kitapta yon bulma, azimut ve yıldızların yuksekliklerinin hesabı, zaman hesabı, takvim, guneş ve Ay'a bağlı tanımlanan yıllar, denizcilikte onemli bazı yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, unlu limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bazı limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, ruzgarlar, unlu limanlar ve topografik coğrafya konularını icermektedir Bir başka yapıtı Miratul Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsca ve Arapca bir cok kitaplardan derlenmiş olup bir cok astronomi aletinin tanımı ve kullanılışı, guneşin yuksekliği, yıldızların konumu, kıble, oğle zamanı saptanması, nehir genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab'ın yapım ve kullanılışı konularını icermektedir
1549 da Halep'te Ali Kuşcu'nun astronomi ile ilgili Fethiye yapıtının Turkcesine bazı ilaveler koyarak Hulaset'elHayaismini vermiştir 68) Seydi Ali Reis yerin yuvarlak olduğunu, dağların yuksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını soylemiş ve yer yarıcapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine doğru duştuklerini eklemiştir Ancak yerin gunluk hareketini kabul etmediğini gostermek icin de o zamana kadar ileri surulen kanıtları acıklamıştır
Mehmet Aşık
Buyuk Turk gezgincilerinden Mehmet Işık (1555?) 21 yaşında geziye cıkarak 25 yıl icinde bir cok ulke gezmiş ve gezi notları 1595 de Menazırul Avalim(Dunyanın gorunumu) adıyla basılmıştır
Mehmet Reis
1590 da Menemenli Mehmet Reis'in cizdiği bir Akdeniz haritası Venedik'te Correr muzesindedir Benzer şekilde 16 yuzyılda Tunus'lu Hacı Ahmed'in Dunya haritası Venedik'te San Marco kutuphanesindedir
Katip Celebi
Arapca ve Farscayı cok iyi bilen ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı bulunan Katip Celebi (16091657) Girit seferi dolayısı ile (164546) haritaların nasıl yapıldığını oğrendi En onemli yapıtı Cihannuma(Dunyayı gosteren) coğrafya alanında doğu goruşten batı goruşe gecişte bir donum noktasıdır Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dunyanın yuvarlaklığı ustune kanıtlar verildikten sonra Japonya'dan Erzurum ve Irak'a kadar ulkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır KeşfuzZunun(sanıların keşfi) isimli kitabı da unludur 1727 de basımevinin icadından hemen sonra 1732 de basılan bu kitap ceşitli dillere cevrilmiştir Katip Celebinin bundan başka Kozmoğrafyaadında bir kitabı daha vardır İstanbul'da ilk defa pusula sapmasını belirlemiştir
