Anatomi insan vücudunun alışılagelmiş form, yapı ve vücudu oluşturan çeşitli organları ve bu organların arasındaki sıradan münasebetleri inceleyen bir bilimdir. Fizyoloji ise canlılarda vücut fonksiyonlarını inceleyen bilimdir. Fizyolojik incelemenin ön koşullarından biri morfolojik malumata yani Anatomi ve Histoloji malumatına sahip olmaktan makbul.
Her hangi bir cismin form, yapı ve durumunun olağan olup olmadığını tespit edebilmemiz için o cisimlerde sıradan olarak kabul ettiğimiz bir ölçüye sahip olmalıyız. Ancak insan topluluklarında çok küçük ortamda bile bir arada yaşayan beşerler arasında başka ayrı fertlerin vücutları dışarıdan görülebilen çeşitli organların biçim ve büyüklükleri bakımından birbirinden çok farklı oldukları göze çarpmaktadır. Ortamı genişletir ve birbirinden uzakta çeşitli iklim çeşitli kıtalarda yaşayan kişileri karşılaştırırsak bu ayrımlar daha çokça artar. Beşerler arasında görülen bu ayrımlar yalnız dış görünüşle kalmıyor. Kadavra üzerinde yahut ameliyat sırasında yapılan incelemeler, tıpkı organların çeşitli bireylerde bir çok bakımdan birbirinden az yahut çok farklı olduklarını göstermektedir. Organların ayrıntılı yapısını incelerken birebir organların çeşitli kişilerde bu bakımdan da birbirinden farklı olduklarını görüyoruz. Velev insan vücut yapı gerecini oluşturan çeşitli hususların molekülleri bile bütün kişilerde tıpkı özellikleri taşımazlar. Çeşitli kan öbeklerinin varlığı albümin moleküllerinin de bütün kişilerde tamamıyla tıpkı özellikler taşımadığını açıkça göstermektedir.
Variabilitet (Varyete) ismi verilen bu özellik yani farklı munfasıl fertlerin gövde ve organlarının yapı ve form bakımından birbirinden farklı olması bütün canlılara has olan bir özelliktir.
İnsan vücudunun en çok değişmeler geçirdiği devre intrauterin hayata aittir. Dokuz ay süren bu devre 200 mikron çapında olan aşılanmış yumurtadan 50 cm. uzunluğunda ve ortalama 3,5 kg yükünde bir bebek meydana gelmektedir. Küçük az gelişmiş ve fonksiyon bakımından da ya hiç veyahut çok az gelişmiş olmakla bir arada yerküreye geldiği vakit bebekte bütün organlar oluşmuş durumdadır.
Embriyonal hayatın birinci devrelerinde görülen ve çeşitli organların kökeni olan çeşitli taslaklar biçim ve yapı bakımından sonra meydana getirdikleri organlardan çok farklıdır. Bütün gelişme vadesince organların form, yapı ve noktaları durmadan değişir. Çeşitli gelişme devrelerinde insan embriyosunun organlarını aşağı sınıflara mensup çeşitli hayvanların tıpkı cinsten daimi organları ile karşılaştıracak olursak, bir çok vaka’da arada büyük benzerliğin bulunduğunu görebiliriz.
Örneğin çok erken çağlarda insan embriyosunun iskeletini yalnız chorda dorsalis yapar. Tıpkı durum amphioxus’larda hayatları vadesince kalır. Bir müddet sonra chorda dorsalis tarafına kıkırdak dokusundan yapılmış omurga meydana gelir. Bu durum amphioxus’lara orantıyla daha yüksek sınıfa ilişkin birtakım balıklarda görülür ve ömürlerinin sonuna kadar kalır. Gelgelelim kişilerde bu durum muvakkattir ve Embriyonal hayatın üçüncü ayında omurların kemikleşmesi başlar. Gayrı organlarda da tıpkı durum görülmektedir. Yürekte insan embriyosunun çok erken çağlarında çok olağan hayvanlarda olduğu üzere yalnız düz bir borudan yapılmıştır. Kısa bir devir sonra yürek taslağı değişmeğe başlar ve çeşitli modüllerinin farklı büyümesi ve durum değiştirmesi sonucunda yavaşça formunu değiştirir ve boru boşluğunda meydana gelen bölmeler aracılığı ile başta iki, sonra üç ve en ahir dört kesime ayrılır. İnsan yüreğinin gelişme devresinde gösterdiği bütün bu çeşitli haller çeşitli sınıflara ilişkin hayvanlarda görülen kalıcı formlara benzerler. Özet olarak diyebiliriz ki, insan embriyosu dokuz ay üzere çok kısa bir vakit içinde filogenetik merdivenin bir numara basamağından (yani tek hücreli durumdan) başlayarak gitgide yükselmekte ve en üst basamaklara yaklaşmaktadır. Lakin yeni doğmuş bir evlat adult (yetişkin) insanın küçültülmüş bir modeli değildir ve her bakımdan çok değişiktir ve yerküreye geldikten sonra da çok değişik gelişme safhaları gösterir. Ekstauterin hayatta insanın gelişmesi ve olgunlaşması hayvanlara nazaran çok uzun sürer. Evlat yerküreye geldikten sonra bir yaşına kadar olan devreye süt evladı çağı denir. Bu çağda evladın vücudunda ve çeşitli organlarında büyük değişiklikler meydana gelir. Uzunluk ortalama % 50 nispetinde artar. Evvel oturma sonra ayağa kalkması sonucunda omurganın eğrilikleri meydana gelmeye başlar. 5.-7. ‘nci aylarda süt dişleri çıkmaya başlar. Dimağın gelişmesi ilerler ve bir çok merkezler çalışmaya başlar, görme ve işitme fonksiyonları gelişir. Muhit ile ilgilenmeye başlar kimi insan ve eşyaları tanır, kimi yalın hareketleri emele münasip bir biçimde yapmasını öğrenir. Bütün bu fonksiyonlarla ilgili olan organlar morfolojik bakımından da çok değişir.
Çeşitli organların gelişmesi, cinse nazaran sınırlı bir taraf alır ve sekonder cinsi belirtiler denilen yalnız hatun yahut erkek cinsine has olan özellikler meydana gelir. Bu gelişme ayrımları sonucunda birbirinden hem vücut hem ruh bakımından çok farklı iki cinse mensup fertler ortaya çıkar. Puberte devresinde insan vücudunun büyümesi yine hızlanır. Yalnız bu süratli büyüme devresinin müddeti her iki cinste birebir olmadığı üzere çeşitli vücut modüllerinin büyümesi de birebir orantıda değildir. Süratli büyüme vadesi erkek çocuklarda kız evlatlara orantıyla daha geç başlar, ancak daha ziyade sürer. Extermiteler gövdeye orantıyla erkeklerde daha çokça büyür. Kız çocuklarda pelvis ziyade genişler. Buna karşılık göğüs kafesi ve omuzlar daha dar kalır. Erkek çocuklarda puberte çağında gırtlak daha ziyade ve daha çabuk büyür ve bundan ötürü sesleri kalınlaşır. Derialtı yağ dokusunun dağılışı da her iki cinste öbür sairdir. Kasların ve kemiklerin genişlemesinde de iki cins arasında açık ayrımlar görülür. Bütün vücudun yapılış usulüne münasebetli olmak üzere bütün iç organlar arasında da büyüklük ve yük bakımından az çok ayrımlar meydana gelir. Puberte çağı erkek çocuklarda 16-18, kız çocuklarda 15 yaşlarına kadar sürer. Ancak bu mühlet kişilerin mensup oldukları ırklara ve iklime nazaran değişir. Sıcak iklimde yaşayan kişiler umumiyetle daha çabuk yetişirler.
Puberte çağından sonra olgunlaşma devresi gelir. Bu devre erkeklerde 25-28, bayanlarda 20-22 yaşa kadar sürer. Bu çağda vücudun büyümesi devam eder, ancak çok yavaş seyreder. Bu devrede vücut ve çeşitli organlar büyüklük bakımından pek ziyade ayrım göstermezler, gelgelelim daha sağlamlaşır ve artan gereksinimleri karşılayabilmek için fonksiyon bakımından daha çokça gelişirler.
Bu devreden sonra olgunluk çağı başlar ve erkeklerde 50, bayanlarda 35-40 yaşına kadar sürer. 40-50 yaş arasında hatunlarda genital bezlerin çalışmasının durması (klimakterium), şahsa nazaran çok değişik biçimde seyretmekle birlikte bayanın ruhu ve vücudu üzerinde çok büyük tesir yapar. Menstruasiyonların kesilmesinden sonra hatunlar yavaşça ihtiyarlık devresine girerler. Erkeklerde genital bezlerin çalışması daha uzun sürer ve yavaşça azalır. Bundan ötürü erkeklerde hatunlarda klimaktrium sırasında olduğu üzere kısa hengam içinde ziyade değişmeler olmaz.
Cins ve yaş ayrıntılarından sonra insan vücudununda form ve yapı bakımından görülen kıymetli ayrıntılar ırk ayrımlardır. Çeşitli iklimde çeşitli yaşama koşulları altında yaşayan kişiler arasında münhasıran dış görünüş bakımından kıymetli ayrımlar vardır. Bu ayrımlar bilhassa vücudun büyüklüğü derinin rengi çeşitli organların form ve gövdenin çeşitli kesimleri arasındaki nispetlerde görülmektedir.
Biz derslerimizde olgun çağda olan insan vücudunun alışılagelmiş biçim, yapı fonksiyonlaryla organ ve sistemlerin klinik kıymetinden bahsedeceğiz. Ama kişileri yalnız cins, yaş ve ırk ayrımlarına nazaran gruplandırmak insan vücudu ve çeşitli organlarının büyüklük, biçim ve yapı bakımından alışılagelmiş hadlerini çizmek organların ve vücudun çeşitli modülleri arasındaki orantıları tespit etmek için kâfi değildir. Bu büyüklük öbekler içinde çeşitli topluluğa ilişkin kişileri velev küçük bir topluluğa mensup münferit başka fertler arasında bile bazen kıymetli ayrımlar görülmektedir. Bu güçlükleri de yenebilmek için tıpkı cins tıpkı yaş ve tıpkı ırka mensup kişilerin kendi aralarında görülen en değerli ayrıntılara nazaran daha küçük öbeklere tiplere ayrılmışlardır. Bu biçimde muayyen bir tipe ilişkin olan fertler arasında vücudun ve çeşitli organların büyüklük, hal ve yapı bakımından sıradan hadlerini çizmek daha kolay olmuştur. Gelgelelim zorluk bu bölünme ile de tamamıyla giderilmemiştir. Birebir tipe ilişkin beşerler arasında da birtakım tipik misal taraflar olmakla bir arada bazen nispeten kıymetli ayrımlar da görülmektedir.
Tıpkı cins, birebir yaş ve birebir ırka mensup kişileri aralarında görülen değerli ayrımlara nazaran çeşitli tiplere ayırmak da kolay değildir. Bu hususta çeşitli prensiplere nazaran yapılmış bölüntüler vardır. Biz burada Kretschmer tarafından tespit edilmiş ve hekimlikte çok kullanılan bölüntüden bahsedeceğiz. Kretschmer kişileri leptosom, atletik ve piknik olmak üzere üç tipe ayırmaktadır.
Leptosom tipe ilişkin olan beşerler uzun uzunluklu ve dar gövdeli olurlar (leptos-dar). Bu kişilerin çeşitli vücut modüllerinin ve bütün organlarının uzunlukları kalınlıklarına orantıyla ziyadedir. Yağ dokusu gövdenin bütün kısımlarında azdır ve beşerler bol besin aldıkları halde çokça şişmanlamazlar. Kafatasları dar, yanlardan basık, yüzleri oval biçiminde burunları ince çıkıntılı gözler arasındaki aralık dar, gür saçlı ve sakallı lakin gövdenin öteki kısımlarında kıllar az olur. Göğüs kafesi uzun ve dar, bacak ve kollar uzundur. Bu tip beşerler iç organların hal ve durumlarında kendilerine mahsus özellikler görülür. Örneğin yürek ortada ve vertikal durumdadır. Mide uzun ve dar olup, büyük bir kısmı vertikal durum alır. Böbrekler çoğunlukla düşük ve ekseriyetle bütün iç organlar aşağı sarkmağa temayül gösterirler. Bu tip beşerler arasında daha az gelişmiş ve daha zayıf olanlarına astenik tip denir. Astenik tip kişilerin omuz ve göğüsleri dar olup omurganın göğüs modülünde geriye akıllıca konvekslik gösteren eğriliği (kifoz) ziyadedir. Astenik bayanların çoğunlukla uzunlukları da kısadır.
Atletik tip kişilerin en karakteristik tarafları kemik ve kaslarının ziyade gelişmiş ve kuvvetli olmasıdır. Uzunlukları çoğunlukla orta ile uzun arasında geniş omuzlu, dar kalçalı, kalın bilekli ve elleri büyük olurlar. Extermite kasları çokça gelişmiş ve kuvvetlidir. Derialtı yağ doklusu az, deri kalın, gergin ve elastikidir.
Piknik tip beşerler kısa uzunluklu ve geniş gövdeli olurlar. Thorax (göğüs kafesi) kısa, ancak geniş ve yuvarlak biçimdedir. Regio lumbalis (bel bölgesi) çok az zahir olur. Thorax geniş ve yuvarlak abdomen’le (karınla) devam eder, omuzlar ve göğüs karına nispeten dar olduğu için bütün vücut bir fıçı halini alır. Boyun kısa ve kalın, baş yuvarlak, yüz de geniş ve yuvarlak formdadır. Kol ve bacaklar kısa eller geniş parmaklar kısa ve etraf kasları az gelişir. Piknik tip kişilerde 30 yaşından sonra yağ tabakası münhasıran karın duvarlarında çoğunlukla ziyade gelişir ve gövdenin genişlik nispeti daha çokça artar. Kimi kişilerde gövdenin, çeşitli kısımları form, yapı, durum ve fonksiyonda çeşitli tiplere benzeyen tarafları da görülmektedir.
İnsan vücudunu meydana getiren çeşitli organlar arasında en ince ayrıntılarına kadar hizmet kısmı vardır. Organlar biçim, durum ve yapıların gördükleri vazifeye nazaran ayarlanmıştır. İleride çeşitli organları munfasıl farklı anlatırken her bir organın morfolojik ve topografik özellikleri ile fonksiyonları arasındaki ilgiyi açıklayacağız. Yalnız, kimi organların formları ile yaptıkları vazife arasında direkt sahihe bir ilgi tespit etmek güçtür. Örneğin karaciğer safra salgılanmasına, karbonhidrat metabolizmasına ve yaptığı gayrı hizmetleri aksatmadan öbür vazifeleri de yapabilir. Bu organın dış görünüşü ve makroskopik hali ile, fonksiyonu arasında bir ilgi yoktur. Ama organın diğer özellikleri örneğin; rengi, sertliği ve yumuşaklığı, münhasıran mikroskobik yapısı, karaciğerin yaptığı hizmetlere nazaran ayarlanmıştır. Karaciğerin formuna gelince; organın fonksiyonu ile ilgili olmakla bir arada sebepsiz ve gelişi şık meydana gelmiş değildir. Karaciğerin aldığı biçim, gövdede aldığı alan komşu organların tesiri ile ve gövdenin umum planına tutarlı olarak meydana gelmiştir. Diğer organların halleri üzerinde de topografik ilgilerin az yahut çok tesirleri vardır. Çeşitli organların topografik durumları ve aralarındaki komşuluk ilgileri de çoğunlukla organların fonksiyonel ilgilerine nazaran ayarlanmıştır. Bu ilgi mahsusen birebir sisteme ilişkin ve birebir gaye için çalışan organlar arsında açıkça görülmektedir. Münferit munfasıl sistemlere ilişkin ve diğer başka hizmet yapan kimi organlar arasındaki topografik münasebet, örneğin barsaklarla karaciğer arasındaki münasebetteki üzeredir. Lakin, insan vücudunu bütün olarak ele alırsak her bir organın aldığı durumun kendisinin beslenmesi, korunması ve fonksiyonu bakımından çok elverişli olduğu üzere komşu organlarına da zarar vermeyecek bir halde ve yapıda vücudun umum usulüne ve umum nizamına de çok elverişli olduğunu görürüz.
Form, yapı ve fonksiyon bakımından birbirinden farklı olmakla bir arada, münferit farklı organlar hiçbir şey söz etmezler ve yalnız umumî plan içinde ve vücudun umum tertibine mütenasip durumlarını koruma ettikleri sürece insan vücudu için yararlı bir öge olurlar.
Organların esas iki türlü vazifesi vardır. Bunlardan birincisi insan vücudunun maddi varlığının, ikincisi neslin devamının sağlanmasıdır. İnsanın faaliyetine bağlı olan bütün diğer hikayeler mahal yüzünde insanın varlığını sağlayan bu iki temel maksada bağlıdır. Vücudumuzu yapan bütün organlarımız da bu iki temel emelin noktasına getirilmesi için elbirliği ile çalışmaktadırlar.
Nispeten çok küçük olan insan vücudu çeşit ve kalite bakımından çok büyük işler başaran çeşitli organları barındırmaktadır. Bütün vücudun ve başka farklı organların form, yapı ve durumlarını tespit eden umumî planın umumî prensibi en az husus kullanılarak en küçük alan işgal eden ancak en çok randıman veren bir makine meydana getirmektir. Bu maksimum-minimum prensibi tabiatın her ortamında vardır, lakin insan vücudunda bu prensip en düzgün halde gerçekleşmiştir.
Biz bu dersimizde; organları çeşitli kümelere ayırırken temel olarak organlar arasındaki fonksiyon bakımından görülen bağlılığı düşündük ve buna nazaran sistemlere ayırdık. Urogenital sisteme gelince, hizmet bakımından birbirinden farklı olan organların bir sistem içinde incelenmesinin sebebi kimi organların komşuluk bakımından çok yakın olması ve velev kimilerinin (örneğin erkek uretra’sı gibi) birebir hengamda hem uriner organ ve hem de genital organ vazifesini yapmasıdır.
Canlılar hücre ismi verilen en küçük yapısal ünitelerin çok karmaşık fonksiyonları bölgesine getirebilecek biçimde bir araya gelmesiyle oluşmuşlardır. Hücre gözle görülemeyecek kadar küçüktür ve etrafı yarı geçirgen bir zarla kuşatılmış durumdadır. Hücreye biçimini veren sitoplasma gerekli yaşamsal öğeleri içeren yarı likit bir husustur. Birebir hizmetteki hücrelerin kümelenmesi ile dokular; farklı dokuların makul bir işlevi görmek üzere birleşmesiyle de organlar oluşur. Yapısal özellikleri farklı olan organların bir araya gelmesi sonucunda da belli bir işlevsel bütünlük gösteren sistemler şekillenir.
Anatomi terimi eski Yunanca Ana içinden) ve Tome (Temnein) kesmek) sözlerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Anatomi sözü keserek ayırma parçalama mealine gelmektedir. Anatomi teriminin Latince’deki karşılığı Dissection’dur. Günümüzde kadavranın ortamlara ayrılması ve bu nahiyelerin kesilerek incelenmesi formülü için umumî bir tabir olarak Disseksiyon terimi kullanılmaktadır. Anatomi geniş manada vücudun sıradan biçimini yapısını; vücudu oluşturan organları ve bu organlar arasındaki yapısal görevsel bağları inceleyen bilim koludur. Hal bilimi mealine gelen Morfoloji kavramı da canlıların şekilsel olarak incelenmesini belirtir. Bir görüşe nazaran Anatomi terimi Morfoloji ile özdeş olarak da kabul edilir. Lakin günümüzde oluşumların sırf şekilsel değil işlevsel (fizyolojik) özelliklerinin de ehemmiyet kazanması yapılan çalışmalarda hücre içi öğelerin ayrıntılı olarak velev moleküler seviyede incelenmesi Anatomi biliminin hudutlarını genişletmiştir. Anatomi eğitiminde kalıplaşmış kurallarla işlevsel kontakları dikkate almayan bir prosedür seçilmesi ezbere dayanan ve edinilen haberlerin kısa devirde unutulmasına yol açan bir öğrenme ile sonuçlanır. Rastgele bir yapının işlevlerinin ve vesair yapılarla temaslarının birlikte öğrenilmesi ise Anatominin bir bütün halinde daha kolay anlaşılmasını sağlar. Bu nedenle yapıların ayrıntılarından çok marazlar (klinik) ya da yaralanmalarla olan işlevsel (fizyolojik) kontaklarının öğrenilmesi çağdaş Anatomi talim anlayışına daha makuldür.
Sağlıklı günler dileği ile...
Kompetan Dr. Ali AYYILDIZ - Veteriner Tabip - İnsan Anatomisi Kompetanı Dr.(Ph.D.)
Her hangi bir cismin form, yapı ve durumunun olağan olup olmadığını tespit edebilmemiz için o cisimlerde sıradan olarak kabul ettiğimiz bir ölçüye sahip olmalıyız. Ancak insan topluluklarında çok küçük ortamda bile bir arada yaşayan beşerler arasında başka ayrı fertlerin vücutları dışarıdan görülebilen çeşitli organların biçim ve büyüklükleri bakımından birbirinden çok farklı oldukları göze çarpmaktadır. Ortamı genişletir ve birbirinden uzakta çeşitli iklim çeşitli kıtalarda yaşayan kişileri karşılaştırırsak bu ayrımlar daha çokça artar. Beşerler arasında görülen bu ayrımlar yalnız dış görünüşle kalmıyor. Kadavra üzerinde yahut ameliyat sırasında yapılan incelemeler, tıpkı organların çeşitli bireylerde bir çok bakımdan birbirinden az yahut çok farklı olduklarını göstermektedir. Organların ayrıntılı yapısını incelerken birebir organların çeşitli kişilerde bu bakımdan da birbirinden farklı olduklarını görüyoruz. Velev insan vücut yapı gerecini oluşturan çeşitli hususların molekülleri bile bütün kişilerde tıpkı özellikleri taşımazlar. Çeşitli kan öbeklerinin varlığı albümin moleküllerinin de bütün kişilerde tamamıyla tıpkı özellikler taşımadığını açıkça göstermektedir.
Variabilitet (Varyete) ismi verilen bu özellik yani farklı munfasıl fertlerin gövde ve organlarının yapı ve form bakımından birbirinden farklı olması bütün canlılara has olan bir özelliktir.
İnsan vücudunun en çok değişmeler geçirdiği devre intrauterin hayata aittir. Dokuz ay süren bu devre 200 mikron çapında olan aşılanmış yumurtadan 50 cm. uzunluğunda ve ortalama 3,5 kg yükünde bir bebek meydana gelmektedir. Küçük az gelişmiş ve fonksiyon bakımından da ya hiç veyahut çok az gelişmiş olmakla bir arada yerküreye geldiği vakit bebekte bütün organlar oluşmuş durumdadır.
Embriyonal hayatın birinci devrelerinde görülen ve çeşitli organların kökeni olan çeşitli taslaklar biçim ve yapı bakımından sonra meydana getirdikleri organlardan çok farklıdır. Bütün gelişme vadesince organların form, yapı ve noktaları durmadan değişir. Çeşitli gelişme devrelerinde insan embriyosunun organlarını aşağı sınıflara mensup çeşitli hayvanların tıpkı cinsten daimi organları ile karşılaştıracak olursak, bir çok vaka’da arada büyük benzerliğin bulunduğunu görebiliriz.
Örneğin çok erken çağlarda insan embriyosunun iskeletini yalnız chorda dorsalis yapar. Tıpkı durum amphioxus’larda hayatları vadesince kalır. Bir müddet sonra chorda dorsalis tarafına kıkırdak dokusundan yapılmış omurga meydana gelir. Bu durum amphioxus’lara orantıyla daha yüksek sınıfa ilişkin birtakım balıklarda görülür ve ömürlerinin sonuna kadar kalır. Gelgelelim kişilerde bu durum muvakkattir ve Embriyonal hayatın üçüncü ayında omurların kemikleşmesi başlar. Gayrı organlarda da tıpkı durum görülmektedir. Yürekte insan embriyosunun çok erken çağlarında çok olağan hayvanlarda olduğu üzere yalnız düz bir borudan yapılmıştır. Kısa bir devir sonra yürek taslağı değişmeğe başlar ve çeşitli modüllerinin farklı büyümesi ve durum değiştirmesi sonucunda yavaşça formunu değiştirir ve boru boşluğunda meydana gelen bölmeler aracılığı ile başta iki, sonra üç ve en ahir dört kesime ayrılır. İnsan yüreğinin gelişme devresinde gösterdiği bütün bu çeşitli haller çeşitli sınıflara ilişkin hayvanlarda görülen kalıcı formlara benzerler. Özet olarak diyebiliriz ki, insan embriyosu dokuz ay üzere çok kısa bir vakit içinde filogenetik merdivenin bir numara basamağından (yani tek hücreli durumdan) başlayarak gitgide yükselmekte ve en üst basamaklara yaklaşmaktadır. Lakin yeni doğmuş bir evlat adult (yetişkin) insanın küçültülmüş bir modeli değildir ve her bakımdan çok değişiktir ve yerküreye geldikten sonra da çok değişik gelişme safhaları gösterir. Ekstauterin hayatta insanın gelişmesi ve olgunlaşması hayvanlara nazaran çok uzun sürer. Evlat yerküreye geldikten sonra bir yaşına kadar olan devreye süt evladı çağı denir. Bu çağda evladın vücudunda ve çeşitli organlarında büyük değişiklikler meydana gelir. Uzunluk ortalama % 50 nispetinde artar. Evvel oturma sonra ayağa kalkması sonucunda omurganın eğrilikleri meydana gelmeye başlar. 5.-7. ‘nci aylarda süt dişleri çıkmaya başlar. Dimağın gelişmesi ilerler ve bir çok merkezler çalışmaya başlar, görme ve işitme fonksiyonları gelişir. Muhit ile ilgilenmeye başlar kimi insan ve eşyaları tanır, kimi yalın hareketleri emele münasip bir biçimde yapmasını öğrenir. Bütün bu fonksiyonlarla ilgili olan organlar morfolojik bakımından da çok değişir.
Çeşitli organların gelişmesi, cinse nazaran sınırlı bir taraf alır ve sekonder cinsi belirtiler denilen yalnız hatun yahut erkek cinsine has olan özellikler meydana gelir. Bu gelişme ayrımları sonucunda birbirinden hem vücut hem ruh bakımından çok farklı iki cinse mensup fertler ortaya çıkar. Puberte devresinde insan vücudunun büyümesi yine hızlanır. Yalnız bu süratli büyüme devresinin müddeti her iki cinste birebir olmadığı üzere çeşitli vücut modüllerinin büyümesi de birebir orantıda değildir. Süratli büyüme vadesi erkek çocuklarda kız evlatlara orantıyla daha geç başlar, ancak daha ziyade sürer. Extermiteler gövdeye orantıyla erkeklerde daha çokça büyür. Kız çocuklarda pelvis ziyade genişler. Buna karşılık göğüs kafesi ve omuzlar daha dar kalır. Erkek çocuklarda puberte çağında gırtlak daha ziyade ve daha çabuk büyür ve bundan ötürü sesleri kalınlaşır. Derialtı yağ dokusunun dağılışı da her iki cinste öbür sairdir. Kasların ve kemiklerin genişlemesinde de iki cins arasında açık ayrımlar görülür. Bütün vücudun yapılış usulüne münasebetli olmak üzere bütün iç organlar arasında da büyüklük ve yük bakımından az çok ayrımlar meydana gelir. Puberte çağı erkek çocuklarda 16-18, kız çocuklarda 15 yaşlarına kadar sürer. Ancak bu mühlet kişilerin mensup oldukları ırklara ve iklime nazaran değişir. Sıcak iklimde yaşayan kişiler umumiyetle daha çabuk yetişirler.
Puberte çağından sonra olgunlaşma devresi gelir. Bu devre erkeklerde 25-28, bayanlarda 20-22 yaşa kadar sürer. Bu çağda vücudun büyümesi devam eder, ancak çok yavaş seyreder. Bu devrede vücut ve çeşitli organlar büyüklük bakımından pek ziyade ayrım göstermezler, gelgelelim daha sağlamlaşır ve artan gereksinimleri karşılayabilmek için fonksiyon bakımından daha çokça gelişirler.
Bu devreden sonra olgunluk çağı başlar ve erkeklerde 50, bayanlarda 35-40 yaşına kadar sürer. 40-50 yaş arasında hatunlarda genital bezlerin çalışmasının durması (klimakterium), şahsa nazaran çok değişik biçimde seyretmekle birlikte bayanın ruhu ve vücudu üzerinde çok büyük tesir yapar. Menstruasiyonların kesilmesinden sonra hatunlar yavaşça ihtiyarlık devresine girerler. Erkeklerde genital bezlerin çalışması daha uzun sürer ve yavaşça azalır. Bundan ötürü erkeklerde hatunlarda klimaktrium sırasında olduğu üzere kısa hengam içinde ziyade değişmeler olmaz.
Cins ve yaş ayrıntılarından sonra insan vücudununda form ve yapı bakımından görülen kıymetli ayrıntılar ırk ayrımlardır. Çeşitli iklimde çeşitli yaşama koşulları altında yaşayan kişiler arasında münhasıran dış görünüş bakımından kıymetli ayrımlar vardır. Bu ayrımlar bilhassa vücudun büyüklüğü derinin rengi çeşitli organların form ve gövdenin çeşitli kesimleri arasındaki nispetlerde görülmektedir.
Biz derslerimizde olgun çağda olan insan vücudunun alışılagelmiş biçim, yapı fonksiyonlaryla organ ve sistemlerin klinik kıymetinden bahsedeceğiz. Ama kişileri yalnız cins, yaş ve ırk ayrımlarına nazaran gruplandırmak insan vücudu ve çeşitli organlarının büyüklük, biçim ve yapı bakımından alışılagelmiş hadlerini çizmek organların ve vücudun çeşitli modülleri arasındaki orantıları tespit etmek için kâfi değildir. Bu büyüklük öbekler içinde çeşitli topluluğa ilişkin kişileri velev küçük bir topluluğa mensup münferit başka fertler arasında bile bazen kıymetli ayrımlar görülmektedir. Bu güçlükleri de yenebilmek için tıpkı cins tıpkı yaş ve tıpkı ırka mensup kişilerin kendi aralarında görülen en değerli ayrıntılara nazaran daha küçük öbeklere tiplere ayrılmışlardır. Bu biçimde muayyen bir tipe ilişkin olan fertler arasında vücudun ve çeşitli organların büyüklük, hal ve yapı bakımından sıradan hadlerini çizmek daha kolay olmuştur. Gelgelelim zorluk bu bölünme ile de tamamıyla giderilmemiştir. Birebir tipe ilişkin beşerler arasında da birtakım tipik misal taraflar olmakla bir arada bazen nispeten kıymetli ayrımlar da görülmektedir.
Tıpkı cins, birebir yaş ve birebir ırka mensup kişileri aralarında görülen değerli ayrımlara nazaran çeşitli tiplere ayırmak da kolay değildir. Bu hususta çeşitli prensiplere nazaran yapılmış bölüntüler vardır. Biz burada Kretschmer tarafından tespit edilmiş ve hekimlikte çok kullanılan bölüntüden bahsedeceğiz. Kretschmer kişileri leptosom, atletik ve piknik olmak üzere üç tipe ayırmaktadır.
Leptosom tipe ilişkin olan beşerler uzun uzunluklu ve dar gövdeli olurlar (leptos-dar). Bu kişilerin çeşitli vücut modüllerinin ve bütün organlarının uzunlukları kalınlıklarına orantıyla ziyadedir. Yağ dokusu gövdenin bütün kısımlarında azdır ve beşerler bol besin aldıkları halde çokça şişmanlamazlar. Kafatasları dar, yanlardan basık, yüzleri oval biçiminde burunları ince çıkıntılı gözler arasındaki aralık dar, gür saçlı ve sakallı lakin gövdenin öteki kısımlarında kıllar az olur. Göğüs kafesi uzun ve dar, bacak ve kollar uzundur. Bu tip beşerler iç organların hal ve durumlarında kendilerine mahsus özellikler görülür. Örneğin yürek ortada ve vertikal durumdadır. Mide uzun ve dar olup, büyük bir kısmı vertikal durum alır. Böbrekler çoğunlukla düşük ve ekseriyetle bütün iç organlar aşağı sarkmağa temayül gösterirler. Bu tip beşerler arasında daha az gelişmiş ve daha zayıf olanlarına astenik tip denir. Astenik tip kişilerin omuz ve göğüsleri dar olup omurganın göğüs modülünde geriye akıllıca konvekslik gösteren eğriliği (kifoz) ziyadedir. Astenik bayanların çoğunlukla uzunlukları da kısadır.
Atletik tip kişilerin en karakteristik tarafları kemik ve kaslarının ziyade gelişmiş ve kuvvetli olmasıdır. Uzunlukları çoğunlukla orta ile uzun arasında geniş omuzlu, dar kalçalı, kalın bilekli ve elleri büyük olurlar. Extermite kasları çokça gelişmiş ve kuvvetlidir. Derialtı yağ doklusu az, deri kalın, gergin ve elastikidir.
Piknik tip beşerler kısa uzunluklu ve geniş gövdeli olurlar. Thorax (göğüs kafesi) kısa, ancak geniş ve yuvarlak biçimdedir. Regio lumbalis (bel bölgesi) çok az zahir olur. Thorax geniş ve yuvarlak abdomen’le (karınla) devam eder, omuzlar ve göğüs karına nispeten dar olduğu için bütün vücut bir fıçı halini alır. Boyun kısa ve kalın, baş yuvarlak, yüz de geniş ve yuvarlak formdadır. Kol ve bacaklar kısa eller geniş parmaklar kısa ve etraf kasları az gelişir. Piknik tip kişilerde 30 yaşından sonra yağ tabakası münhasıran karın duvarlarında çoğunlukla ziyade gelişir ve gövdenin genişlik nispeti daha çokça artar. Kimi kişilerde gövdenin, çeşitli kısımları form, yapı, durum ve fonksiyonda çeşitli tiplere benzeyen tarafları da görülmektedir.
İnsan vücudunu meydana getiren çeşitli organlar arasında en ince ayrıntılarına kadar hizmet kısmı vardır. Organlar biçim, durum ve yapıların gördükleri vazifeye nazaran ayarlanmıştır. İleride çeşitli organları munfasıl farklı anlatırken her bir organın morfolojik ve topografik özellikleri ile fonksiyonları arasındaki ilgiyi açıklayacağız. Yalnız, kimi organların formları ile yaptıkları vazife arasında direkt sahihe bir ilgi tespit etmek güçtür. Örneğin karaciğer safra salgılanmasına, karbonhidrat metabolizmasına ve yaptığı gayrı hizmetleri aksatmadan öbür vazifeleri de yapabilir. Bu organın dış görünüşü ve makroskopik hali ile, fonksiyonu arasında bir ilgi yoktur. Ama organın diğer özellikleri örneğin; rengi, sertliği ve yumuşaklığı, münhasıran mikroskobik yapısı, karaciğerin yaptığı hizmetlere nazaran ayarlanmıştır. Karaciğerin formuna gelince; organın fonksiyonu ile ilgili olmakla bir arada sebepsiz ve gelişi şık meydana gelmiş değildir. Karaciğerin aldığı biçim, gövdede aldığı alan komşu organların tesiri ile ve gövdenin umum planına tutarlı olarak meydana gelmiştir. Diğer organların halleri üzerinde de topografik ilgilerin az yahut çok tesirleri vardır. Çeşitli organların topografik durumları ve aralarındaki komşuluk ilgileri de çoğunlukla organların fonksiyonel ilgilerine nazaran ayarlanmıştır. Bu ilgi mahsusen birebir sisteme ilişkin ve birebir gaye için çalışan organlar arsında açıkça görülmektedir. Münferit munfasıl sistemlere ilişkin ve diğer başka hizmet yapan kimi organlar arasındaki topografik münasebet, örneğin barsaklarla karaciğer arasındaki münasebetteki üzeredir. Lakin, insan vücudunu bütün olarak ele alırsak her bir organın aldığı durumun kendisinin beslenmesi, korunması ve fonksiyonu bakımından çok elverişli olduğu üzere komşu organlarına da zarar vermeyecek bir halde ve yapıda vücudun umum usulüne ve umum nizamına de çok elverişli olduğunu görürüz.
Form, yapı ve fonksiyon bakımından birbirinden farklı olmakla bir arada, münferit farklı organlar hiçbir şey söz etmezler ve yalnız umumî plan içinde ve vücudun umum tertibine mütenasip durumlarını koruma ettikleri sürece insan vücudu için yararlı bir öge olurlar.
Organların esas iki türlü vazifesi vardır. Bunlardan birincisi insan vücudunun maddi varlığının, ikincisi neslin devamının sağlanmasıdır. İnsanın faaliyetine bağlı olan bütün diğer hikayeler mahal yüzünde insanın varlığını sağlayan bu iki temel maksada bağlıdır. Vücudumuzu yapan bütün organlarımız da bu iki temel emelin noktasına getirilmesi için elbirliği ile çalışmaktadırlar.
Nispeten çok küçük olan insan vücudu çeşit ve kalite bakımından çok büyük işler başaran çeşitli organları barındırmaktadır. Bütün vücudun ve başka farklı organların form, yapı ve durumlarını tespit eden umumî planın umumî prensibi en az husus kullanılarak en küçük alan işgal eden ancak en çok randıman veren bir makine meydana getirmektir. Bu maksimum-minimum prensibi tabiatın her ortamında vardır, lakin insan vücudunda bu prensip en düzgün halde gerçekleşmiştir.
Biz bu dersimizde; organları çeşitli kümelere ayırırken temel olarak organlar arasındaki fonksiyon bakımından görülen bağlılığı düşündük ve buna nazaran sistemlere ayırdık. Urogenital sisteme gelince, hizmet bakımından birbirinden farklı olan organların bir sistem içinde incelenmesinin sebebi kimi organların komşuluk bakımından çok yakın olması ve velev kimilerinin (örneğin erkek uretra’sı gibi) birebir hengamda hem uriner organ ve hem de genital organ vazifesini yapmasıdır.
Canlılar hücre ismi verilen en küçük yapısal ünitelerin çok karmaşık fonksiyonları bölgesine getirebilecek biçimde bir araya gelmesiyle oluşmuşlardır. Hücre gözle görülemeyecek kadar küçüktür ve etrafı yarı geçirgen bir zarla kuşatılmış durumdadır. Hücreye biçimini veren sitoplasma gerekli yaşamsal öğeleri içeren yarı likit bir husustur. Birebir hizmetteki hücrelerin kümelenmesi ile dokular; farklı dokuların makul bir işlevi görmek üzere birleşmesiyle de organlar oluşur. Yapısal özellikleri farklı olan organların bir araya gelmesi sonucunda da belli bir işlevsel bütünlük gösteren sistemler şekillenir.
Anatomi terimi eski Yunanca Ana içinden) ve Tome (Temnein) kesmek) sözlerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Anatomi sözü keserek ayırma parçalama mealine gelmektedir. Anatomi teriminin Latince’deki karşılığı Dissection’dur. Günümüzde kadavranın ortamlara ayrılması ve bu nahiyelerin kesilerek incelenmesi formülü için umumî bir tabir olarak Disseksiyon terimi kullanılmaktadır. Anatomi geniş manada vücudun sıradan biçimini yapısını; vücudu oluşturan organları ve bu organlar arasındaki yapısal görevsel bağları inceleyen bilim koludur. Hal bilimi mealine gelen Morfoloji kavramı da canlıların şekilsel olarak incelenmesini belirtir. Bir görüşe nazaran Anatomi terimi Morfoloji ile özdeş olarak da kabul edilir. Lakin günümüzde oluşumların sırf şekilsel değil işlevsel (fizyolojik) özelliklerinin de ehemmiyet kazanması yapılan çalışmalarda hücre içi öğelerin ayrıntılı olarak velev moleküler seviyede incelenmesi Anatomi biliminin hudutlarını genişletmiştir. Anatomi eğitiminde kalıplaşmış kurallarla işlevsel kontakları dikkate almayan bir prosedür seçilmesi ezbere dayanan ve edinilen haberlerin kısa devirde unutulmasına yol açan bir öğrenme ile sonuçlanır. Rastgele bir yapının işlevlerinin ve vesair yapılarla temaslarının birlikte öğrenilmesi ise Anatominin bir bütün halinde daha kolay anlaşılmasını sağlar. Bu nedenle yapıların ayrıntılarından çok marazlar (klinik) ya da yaralanmalarla olan işlevsel (fizyolojik) kontaklarının öğrenilmesi çağdaş Anatomi talim anlayışına daha makuldür.
Sağlıklı günler dileği ile...
Kompetan Dr. Ali AYYILDIZ - Veteriner Tabip - İnsan Anatomisi Kompetanı Dr.(Ph.D.)