İslamiyetten Sonraki Turk Destanlarından Ornekler
Bizlere destanlarımız konusunda ışık tutan ve XV yuzyılda yazıya gecirildiği kabul edilen, Dede Korkut Hikayeleri ve bu hikayelerin hem anlatıcısı hem de kahramanlarından biri olan Dede Korkut butun Turk dunyasında ortak olarak tanınan sozlu ve yazılı gelenekte yaşatılan onemli eserlerden biridir
Turklerin X yuzyılda buyuk kitleler halinde islamiyeti kabul etmelerinden ve Oğuzların buyuk bir bolumunun batıya bugunku Anadolu topraklarına gocmelerinden sonra gerek Orta Asyada gerek Anadolu , Balkanlar ve Orta Doğuda, Turkler farklı siyasi birlikler icinde yaşamışlardır X yuzyıldan sonra teşekkul eden destanlardan Koroğlu dışındakiler Turk topluluk ve guruplarının iletişimleri olcusunde yaygınlaşmıştır Koroğlu destanı XVI yuzyılda Anadolu'da teşekkul etmiş ve hemen hemen butun Turk dunyası tarafından benimsenmiş ve ceşitlenerek yaşatılmaktadır
SATUK BUĞRAHAN
İslamiyetin Kabulunden Sonraki Turk Destanları Karahanlı hukumdarı Satuk Buğra Han X yuzyılda islamiyeti resmen devlet dini olarak kabul etmiştir islamiyetten sonra ilk teşekkul eden destan da bu hukumdarın islamiyeti kabul ve yaymak icin yaptığı mucadelelerin efsanelerle zenginleştirilerek anlatımıyla doğmuştur Bu destanın bir elyazmasından, bulunan bir metni vardır
CENGİZNAME
Ortaasya'da yaşayan Turk boyları arasında XIII yuzyılda doğup gelişmiştir Cengizname Moğol hukumdarı Cengiz'in hayatı, kişiliği ve fetihleri ile ilgili olarak Cengiz'in oğulları tarafından idare edilen Turkler tarafından meydana getirilmiştir Orta Asya'da yaşayan Turkler ozellikle de Başkurd, Kazak ve Kırgız Turkleri, Cengiz destanını cok severek gunumuze kadar yaşatmışlardır Cengizname'de, Cengiz bir Turk kahramanı olarak kabul edilmekte ve hikaye Turk tarihi gibi anlatılmaktadır Cengiz, Uygur Tureyiş destanının kahramanları gibi gun ışığı ile KurtTanrı'nın cocuğu olarak doğar Cengizname, Moğol Hanlarının destani tarihi olarak kabul edildiğinden tarih araştırıcılarının da dikkatini cekmiştir XVII yuzyılda Orta Asya Turkcesinin değerli yazarı Ebu'l Gazi Bahadır Han, şecerei Turkadlı eserinde CengizNamenin ı7 varyantını tesbit ettiğini soylemektedir Bu bilgi, bu destanın, Orta Asya'daki Turkler arasındaki yaygınlığını gostermektedir Orta Asya Turkleri, Cengiz'i islam kahramanı olarak da gormuşler ve ona kutsallık atfetmişlerdir Batıdaki Turkler tarafından ise Cengiz hic sevilmemiştir Arap tarihcilerinin, bu hukumdarı islam duşmanı olarak gostermeleri ve tarihi olaylar onun sevilmemesinde etkili olmuştur Moğolların Anadoluya saldırgan bicimde gelip ortalığı yakıp yıkmaları, Bağdat'ın once Hulagu daha sonra Timurlenk tarafından yakılıp yıkılması, Timurlenk'in Yıldırım Beyazıd'la sebebsiz savaşı gibi tarihi gercekler, Cengiz'in de diğer Moğollar gibi sevilmemesine sebeb olmuştur CengizName batıda yaşayan Turkler'in hafıza ve gonullerinde yer almamıştır CengizNamenin Orta Asya Turkleri arasında bir diğer adı da Dastanı Nesli Cengiz Handır
EDİGE
Bu destanda XIII yuzyılda Hazar denizi kıyısında kurulan Altınordu Hanlığının XV yuzyılda Timurlular tarafından yıkılışı anlatılmaktadır Destanın adı, Altınordu Hanı ve bu destanın kahramanı Edige Mirza Bahadır'a atfen verilmiştir Edige Mirza Bahadır'ın devletini ayakta tutabilmek icin yaptığı buyuk mucadeleler, olumunden sonra XV yuzyılda destan haline getirilmiştir 1820'yılından itibaren yazıya gecirilen Edige destanının KazakKırgız, Kırım, Nogay, Turkmen, Kara Kalpak, Başkırt olmak uzere altı rivayeti tesbit edilmiştir Ceşitli Turk guruplar arasında Alp Er Tunga ve Oğuz Kağan gibi ilk Turk destanlarının izlerini taşıyan Turk kahramanlık dtunya goruşunu temsil eden burada bahsi gecenler kadar yaygınlaşmamış ortak edebiyat geleneği icinde yer almamış pek cok başka destan orneği bulunmaktadır Osmanlı sahasında destandan hikayeye gecişte ara turler olarak da nitelendirilen cok tanınmış ve bir cok Turk topluluklarınca da bilinen Koroğlu orneği yanında daha sınırlı alanlarda tesbit edilen Danişmendname , Battalname gibi ilgi cekici ornekler de bulunmaktadır
BATTALNAME
Bu destanın kahramanı Turkler arasında Battal Gazi adıyla benimsenmiş bir Arap savaşcısıdır Asıl destan, VIII yuzyılda, Emevi'lerin hırıstıyanlarla yaptıkları savaşlarda buyuk kahramanlıklar gostermiş Abdullah isimli bir kişiyle ilgili olarak doğmuştur Battal arapca kahraman demektir, Battal Gazi, Arap kahramanına verilen unvanlardır Turklerin musluman olmalarından sonra Battal Gazi destan tipi Turkleştirilmiş onceki destan epizotlarıyla zenginleştirilmiş ve anlatım geleneği icine alınmıştır XII ve XIII yuzyıllarda BattalName adı ile ve nesir bicimi yazıya gecirilmiştir Hikayeci aşıkların repertuarlarında da yer almıştırSeyyid Battal adıyla da anılan bu kahraman hem cok bilgili, cok dindar ve comertdir Muslumunlığı yaymak icin yaptığı mucadelelerde insanların yanında buyucu, cadı ve dev gibi olağanustu guclerle de savaşır Aşkar Devzadeisimli atı da kendisi gibi kahramandır Arap, Fars ve Turklerin XXX yuzyıllar arasında oluşturdukları ortak islam kultur dairesinin urunlerinden biri olmakla beraber Orta Asya'da yaşayan Turk guruplar arasına da yayılarak Turk kabul ve değerleriyle kaynaşmıştır
DANİŞMENDNAME
Anadolunun fethini ve bu mucadelenin kahramanlarını anlatan, X11 yuzyılda sozlu olarak şekillenen X111 yuzyılda yazıya gecirilen islami Turk destanlarındandır Danişmendname'de hikaye edilen olayların tarihi gerceklere uygunluğu, kahramanlarının yaşamış Turk beyleri olmalarından, Anadolu coğrafyasının gercek isimleriyle anılmasından dolayı uzun sure tarih kitabı olarak nitelendirilmiştir Koroğlu metni destan adıyla anılmakla ve bazı destani niteliklere de sahib olmakla birlikte XX yuzyılda Anadolu'dan derlenen ornekleri daha cok halk hikayesi geleneğine yakındır
KOROĞLU DESTANI
Bolu beyi, guvendiği seyislerinden biri olan Yusuf'a : Cok hunerli ve değerli bir at bul emrini verir Seyis Yusuf, uzun sure Bolu beyinin isteğine uygun bir at arar Buyuduklerinde istenen niteliklere sahip olacağına inandığı iki tay bulur ve bunları satın alır Bolu beyi bu zayıf tayları gorunce cok kızar ve seyis Yusuf'un gozlerine mil cekilmesini emreder Gozleri kor edilen ve işinden kovulan Yusuf, sıska taylarla birlikte evine doner Oğlu Ruşen Ali'ye verdiği talimatlarla tayları buyutur Babası kor olduğu icin Koroğlu takma adıyla anılan Ruşen Ali, babasının isteğine gore atları yetiştirir Taylardan biri olağanustu bir at haline gelir ve Kırat adı verilir Kırat da destan kahramanı Koroğlu kadar unlenir Seyis Yusuf, Bolu beyinden intikam almak icin gozlerini acacak ve onu guclu kılacak uc sihirli kopuğu icmek uzere oğlu ile birlikte pınara gider Ancak, Koroğlu babasına getirmesi gereken bu kopukleri kendisi icer, yiğitlik, şairlik ve sonsuz guc kazanır Babası kaderine rıza gosterir ancak oğluna mutlaka intikamını almasını soyler Koroğlu Camlıbel'e yerleşir, cevresine yiğitler toplar ve babasının intikamını alır Hayatını yoksul ve caresizlere yardım ederek gecirir Halk inancına gore silah icat edilince mertlik bozuldu demiş kırklara karışmıştır Ceşitli donemlere ve farklı siyasi birlikler sahip Turk gurubları arasında tesbit edilen Turk destanlarının kısaca tanıtımı ve ozeti bu kadardır Bu destan metinleri incelendiğinde hepsinde ilk Turk destanı Oğuz Kağan destanının izleri bulunduğu gorulur Bu destan parcaları Turk dunyasının ortak tarihi donem hatıralarını aksettiren ilk edebi urunler olarak da onem ve değer taşırlar
Bizlere destanlarımız konusunda ışık tutan ve XV yuzyılda yazıya gecirildiği kabul edilen, Dede Korkut Hikayeleri ve bu hikayelerin hem anlatıcısı hem de kahramanlarından biri olan Dede Korkut butun Turk dunyasında ortak olarak tanınan sozlu ve yazılı gelenekte yaşatılan onemli eserlerden biridir
Turklerin X yuzyılda buyuk kitleler halinde islamiyeti kabul etmelerinden ve Oğuzların buyuk bir bolumunun batıya bugunku Anadolu topraklarına gocmelerinden sonra gerek Orta Asyada gerek Anadolu , Balkanlar ve Orta Doğuda, Turkler farklı siyasi birlikler icinde yaşamışlardır X yuzyıldan sonra teşekkul eden destanlardan Koroğlu dışındakiler Turk topluluk ve guruplarının iletişimleri olcusunde yaygınlaşmıştır Koroğlu destanı XVI yuzyılda Anadolu'da teşekkul etmiş ve hemen hemen butun Turk dunyası tarafından benimsenmiş ve ceşitlenerek yaşatılmaktadır
SATUK BUĞRAHAN
İslamiyetin Kabulunden Sonraki Turk Destanları Karahanlı hukumdarı Satuk Buğra Han X yuzyılda islamiyeti resmen devlet dini olarak kabul etmiştir islamiyetten sonra ilk teşekkul eden destan da bu hukumdarın islamiyeti kabul ve yaymak icin yaptığı mucadelelerin efsanelerle zenginleştirilerek anlatımıyla doğmuştur Bu destanın bir elyazmasından, bulunan bir metni vardır
CENGİZNAME
Ortaasya'da yaşayan Turk boyları arasında XIII yuzyılda doğup gelişmiştir Cengizname Moğol hukumdarı Cengiz'in hayatı, kişiliği ve fetihleri ile ilgili olarak Cengiz'in oğulları tarafından idare edilen Turkler tarafından meydana getirilmiştir Orta Asya'da yaşayan Turkler ozellikle de Başkurd, Kazak ve Kırgız Turkleri, Cengiz destanını cok severek gunumuze kadar yaşatmışlardır Cengizname'de, Cengiz bir Turk kahramanı olarak kabul edilmekte ve hikaye Turk tarihi gibi anlatılmaktadır Cengiz, Uygur Tureyiş destanının kahramanları gibi gun ışığı ile KurtTanrı'nın cocuğu olarak doğar Cengizname, Moğol Hanlarının destani tarihi olarak kabul edildiğinden tarih araştırıcılarının da dikkatini cekmiştir XVII yuzyılda Orta Asya Turkcesinin değerli yazarı Ebu'l Gazi Bahadır Han, şecerei Turkadlı eserinde CengizNamenin ı7 varyantını tesbit ettiğini soylemektedir Bu bilgi, bu destanın, Orta Asya'daki Turkler arasındaki yaygınlığını gostermektedir Orta Asya Turkleri, Cengiz'i islam kahramanı olarak da gormuşler ve ona kutsallık atfetmişlerdir Batıdaki Turkler tarafından ise Cengiz hic sevilmemiştir Arap tarihcilerinin, bu hukumdarı islam duşmanı olarak gostermeleri ve tarihi olaylar onun sevilmemesinde etkili olmuştur Moğolların Anadoluya saldırgan bicimde gelip ortalığı yakıp yıkmaları, Bağdat'ın once Hulagu daha sonra Timurlenk tarafından yakılıp yıkılması, Timurlenk'in Yıldırım Beyazıd'la sebebsiz savaşı gibi tarihi gercekler, Cengiz'in de diğer Moğollar gibi sevilmemesine sebeb olmuştur CengizName batıda yaşayan Turkler'in hafıza ve gonullerinde yer almamıştır CengizNamenin Orta Asya Turkleri arasında bir diğer adı da Dastanı Nesli Cengiz Handır
EDİGE
Bu destanda XIII yuzyılda Hazar denizi kıyısında kurulan Altınordu Hanlığının XV yuzyılda Timurlular tarafından yıkılışı anlatılmaktadır Destanın adı, Altınordu Hanı ve bu destanın kahramanı Edige Mirza Bahadır'a atfen verilmiştir Edige Mirza Bahadır'ın devletini ayakta tutabilmek icin yaptığı buyuk mucadeleler, olumunden sonra XV yuzyılda destan haline getirilmiştir 1820'yılından itibaren yazıya gecirilen Edige destanının KazakKırgız, Kırım, Nogay, Turkmen, Kara Kalpak, Başkırt olmak uzere altı rivayeti tesbit edilmiştir Ceşitli Turk guruplar arasında Alp Er Tunga ve Oğuz Kağan gibi ilk Turk destanlarının izlerini taşıyan Turk kahramanlık dtunya goruşunu temsil eden burada bahsi gecenler kadar yaygınlaşmamış ortak edebiyat geleneği icinde yer almamış pek cok başka destan orneği bulunmaktadır Osmanlı sahasında destandan hikayeye gecişte ara turler olarak da nitelendirilen cok tanınmış ve bir cok Turk topluluklarınca da bilinen Koroğlu orneği yanında daha sınırlı alanlarda tesbit edilen Danişmendname , Battalname gibi ilgi cekici ornekler de bulunmaktadır
BATTALNAME
Bu destanın kahramanı Turkler arasında Battal Gazi adıyla benimsenmiş bir Arap savaşcısıdır Asıl destan, VIII yuzyılda, Emevi'lerin hırıstıyanlarla yaptıkları savaşlarda buyuk kahramanlıklar gostermiş Abdullah isimli bir kişiyle ilgili olarak doğmuştur Battal arapca kahraman demektir, Battal Gazi, Arap kahramanına verilen unvanlardır Turklerin musluman olmalarından sonra Battal Gazi destan tipi Turkleştirilmiş onceki destan epizotlarıyla zenginleştirilmiş ve anlatım geleneği icine alınmıştır XII ve XIII yuzyıllarda BattalName adı ile ve nesir bicimi yazıya gecirilmiştir Hikayeci aşıkların repertuarlarında da yer almıştırSeyyid Battal adıyla da anılan bu kahraman hem cok bilgili, cok dindar ve comertdir Muslumunlığı yaymak icin yaptığı mucadelelerde insanların yanında buyucu, cadı ve dev gibi olağanustu guclerle de savaşır Aşkar Devzadeisimli atı da kendisi gibi kahramandır Arap, Fars ve Turklerin XXX yuzyıllar arasında oluşturdukları ortak islam kultur dairesinin urunlerinden biri olmakla beraber Orta Asya'da yaşayan Turk guruplar arasına da yayılarak Turk kabul ve değerleriyle kaynaşmıştır
DANİŞMENDNAME
Anadolunun fethini ve bu mucadelenin kahramanlarını anlatan, X11 yuzyılda sozlu olarak şekillenen X111 yuzyılda yazıya gecirilen islami Turk destanlarındandır Danişmendname'de hikaye edilen olayların tarihi gerceklere uygunluğu, kahramanlarının yaşamış Turk beyleri olmalarından, Anadolu coğrafyasının gercek isimleriyle anılmasından dolayı uzun sure tarih kitabı olarak nitelendirilmiştir Koroğlu metni destan adıyla anılmakla ve bazı destani niteliklere de sahib olmakla birlikte XX yuzyılda Anadolu'dan derlenen ornekleri daha cok halk hikayesi geleneğine yakındır
KOROĞLU DESTANI
Bolu beyi, guvendiği seyislerinden biri olan Yusuf'a : Cok hunerli ve değerli bir at bul emrini verir Seyis Yusuf, uzun sure Bolu beyinin isteğine uygun bir at arar Buyuduklerinde istenen niteliklere sahip olacağına inandığı iki tay bulur ve bunları satın alır Bolu beyi bu zayıf tayları gorunce cok kızar ve seyis Yusuf'un gozlerine mil cekilmesini emreder Gozleri kor edilen ve işinden kovulan Yusuf, sıska taylarla birlikte evine doner Oğlu Ruşen Ali'ye verdiği talimatlarla tayları buyutur Babası kor olduğu icin Koroğlu takma adıyla anılan Ruşen Ali, babasının isteğine gore atları yetiştirir Taylardan biri olağanustu bir at haline gelir ve Kırat adı verilir Kırat da destan kahramanı Koroğlu kadar unlenir Seyis Yusuf, Bolu beyinden intikam almak icin gozlerini acacak ve onu guclu kılacak uc sihirli kopuğu icmek uzere oğlu ile birlikte pınara gider Ancak, Koroğlu babasına getirmesi gereken bu kopukleri kendisi icer, yiğitlik, şairlik ve sonsuz guc kazanır Babası kaderine rıza gosterir ancak oğluna mutlaka intikamını almasını soyler Koroğlu Camlıbel'e yerleşir, cevresine yiğitler toplar ve babasının intikamını alır Hayatını yoksul ve caresizlere yardım ederek gecirir Halk inancına gore silah icat edilince mertlik bozuldu demiş kırklara karışmıştır Ceşitli donemlere ve farklı siyasi birlikler sahip Turk gurubları arasında tesbit edilen Turk destanlarının kısaca tanıtımı ve ozeti bu kadardır Bu destan metinleri incelendiğinde hepsinde ilk Turk destanı Oğuz Kağan destanının izleri bulunduğu gorulur Bu destan parcaları Turk dunyasının ortak tarihi donem hatıralarını aksettiren ilk edebi urunler olarak da onem ve değer taşırlar