Gelişen işitme sistemi işitme kaybı ile zedelendiğinde koklear implantasyon ile sistem gelişime devam edip sıradan fonksiyon mu gösterir, yoksa kimi yeteneklerini kaybeder mi?
İşitme kaybı nedeniyle işitsel yolda bir çok değişimin olduğu bilinen bir gerçektir. Ama bu değişimler fonksiyonel değişimdir. Yapılan araştırmalar işitsel beyinsapı gelişiminin olmadığı bir durumda (işitme engeli) dimağda talamo-Kotikal kesimlerdeki belirleyici öteki yapıların devreye girmesiyle (cross-modal plasticity) gelişimin devam ettiğini göstermektedir. Koklear implant ise işitsel beyinsapının gelişimini uyaran cihazlardır. İşitme kaybının başladığı vakitten daha uzun bir vade sonra koklear implantasyon yapılırsa işitsel korteksin yine organize olması sınırlanır. Koklear implantasyon en kısa vadede uygulanmalıdır. Bu biçimde bilhassa çocuklarda konuşmayı meale ve konuşma lisanının tasarrufu mümkün olabilmektedir.
Gelgelelim yalnızca koklear implantasyonun yapılması ehliyetli olmamaktadır. Gördüklerimizi, işittiklerimizi, tattığımız yemekleri, kokuları anlamak bilmek isteği duyduğumuz için eğitim gereklidir. Konuşmayı, saymayı, okumayı, yazmayı bilmeden alışılagelmiş bir biçimde yaşamak, diğerleriyle muhabere kurmak olanaksızdır. Bütün bunlar için de eğitim almamız gerekmektedir.
Üstelik hiçbir şey bilmeden, ilgimizi çeken mesleği ya da sporu nasıl seçebiliriz? Müziğin, fotoğrafın, tarihin ilgimizi çekip çekmediğini, yabancı lisanları konuşabilmenin âlâ olup olmadığını nasıl bilebiliriz? Ne kadar çok şey bilirsek o kadar çok seçeneğimiz olur ve çok daha ÖZGÜR oluruz! Bunları sağlayacak eğitimdir.
Eğitimde en değerli noktalardan birisi de alışılagelmiş işiten bir insanın gelişim aşamalarını takip etmektir. Gelişimde Birinci yıl, sözel uyaranları dinleme yılı olarak tanımlanmıştır. 1. yılın sonlarına hakikat kendi ses üretimimizi duyarak seslerin beyindeki kinestetik ve geri bildirim fonksiyonları devreye sokulur ve işitsel fonksiyonları birleştirerek en kıymetli fonksiyonel aktivite gerçekleştirilmiş olunur. İşitsel gelişimin anahtar öğeleri aşağıda sıralanmıştır:
1. KEŞFETME : Bu periyotta evlat ses varlığına yahut yokluğuna karşılık verir. Bu seviye, işitme kayıplı birden fazla evlatta yalnızca işitme cihazı. ile olur. Aileler birinci geri bildirim mekanizmayı oluşturmakla vazifelidirler.
2. AYIRDETME : Sesler arasındaki farklar belirlenir.
3. TANIMLAMA : Evladın şahsi sesleri tekrarlamaya başladığı periyottur. Hafıza gerektirir. Birtakım sesleri taklit edebilir.
4. MANAYA : Evladın etrafındaki lisan ile ilgili yahut lisan ile ilgili olmayan sesleri, akustik sinyalleri manaya fazıdır. İşitsel gelişimin son ve en karışık fazıdır. En düzgün işitme cihazı seçimi tahlil değildir. Evladın dinlemeyi ve konuşmayı kesinlikle öğrenmesi gerekir.
5. KEŞFETME: Zira keşfetme işitme yeteneğinin gelişimi birinci basamağıdır. Aile koklear implantı evladın uyanması ile bir arada takar, açık ve âlâ telaffuz edilmiş konuşma yaparsa; evlat etrafını keşfetmeye başlar.
Koklear implant aracılığıyla işitmenin sağlanması ile evladın konuşma lisanı için de başarılı yaşantılar sağlamaktadır (Geers ark, 2003;. Moog, JS, 2002; Hammes ve ark. 2002; Rhoades & Chisolm,2001).
Araştırmalar ayrıyeten kimi evlatların akademik muvaffakiyetlerinin olağan işiten evlatlar olan uçurumlarını kapattığını da göstermektedir (Francis ve arkadaşları, 1999). Bunun için birçok faktör değerliyken erken lisan gelişiminin desteklenmesi her şeyden değerlidir.
Lisan gelişimi işitsel, toplumsal, motor, kendine bakım ve meale ve idrak etme yeteneğine dayalı olan fonksiyonların bütünleşmesiyle bağ halindedir ve ailenin evlatlarıyla karşılıklı etkileşimde bulunularak uyarılır.
İşitme engelli bir bebekte konuşmanın öğrenilmesini etkileyen faktörler nelerdir?
Bir bebeğin konuşmayı sahih bir biçimde öğrenebilmesi için birtakım vücut yapılarının ve işlevlerinin alışılagelmiş olması gerekir. Bu yapılar, alışılagelmiş işiten bir kulak olmasa da alışılagelmiş zekâ, konuşmayı düzenleyen hudut ve kas yapıları, ses çıkarma ve konuşma organı olarak vazife yapan akciğerler ve soluk borusu, iyi bir anadil konuşma ortamı, yakın etrafın sevgisi ve ilgisi ve bunlardan munfasıl olarak evladın coşku gelişiminin alışılagelmiş olması gerekir. Bana nazaran bu saydıklarımızdan en kıymetlisi de evlada gösterilecek gerçek sevgidir.
Aile evladının koklear implantasyon sonrasında en kısa vadede konuşmasını istiyorsa evladının münasip bir ortamda, düzgün telaffuz edilen bir lisanla müsabakasına yardımcı olmalıdır. Ayrıyeten konuşmayı çözmek ve üretebilmek için sağlıklı bir biyolojik donanımı olmalıdır. Yani evlat gereğince gelişme ve büyüme göstermelidir. Bununla birlikte lisan girdilerini algılamak için göz üzere başka duysal organları sağlıklı işlev göstermelidir. Lisanın temel yapılarını fark edebilecek ve öğrenebilecek bilişsel kapasitesi olmalıdır. Konuşma seslerini çıkarabilecek ehliyetli konuşma organları olmalıdır.
Yukarıda sıralanan yapıların olağan olması dışında başkaca konuşmayı engelleyecek illetlerin bulunmaması gerekir. Ailesi olarak evladın gelişimini destekleyecek bakımı ve ilgiyi de vermek gerekmektedir. İşitme engelli olduğu için konuşmaktan vazgeçmek yahut daha yüklü olarak işaret kullanmak akıllıca değildir.
Ebeveynler bebeklerinde konuşmanın öğrenilmesinde gecikme olup olmadığına da dikkat edebilirler, lakin erken fark etmek için evladın daha çok insan sesine reaksiyon verip vermediği irdelenmelidir. Birinci altı ayda agulama sesi olağan işitenlerde de işitme kayıplılarda da acilen hemen birebir olduğu için salt bu seslere bakarak işitme kaybı tanınamaz. Lakin bu aylarda bebeğin görmesi mümkün olmadığı bir noktadan çıkarılan sese bebeğin başını çevirip çevirmediği, gözlerini kırkıp kırpmadığı üzere yansılar bedelli ipuçlarını verebilir.
Sıradan işiten bir Bebeğin lisan gelişiminde bedellendirilen durumlar
1. Bebeklik devrinden itibaren bir kulağının üstüne yatar durumda uykuya dalarken, anasının 1 metre uzaklıktan söylediği orta şiddetteki a\e\i\u\o\s\z seslerini duyunca uykusundan uyanıyor mu?
2. Altıncı ayından sonra yandan ve arttan gelen orta şiddetteki seslere yanlışsız yönelebiliyor mu?
3. Dokuzuncu ayından sonra ismine dönüp bakıyor mu?
4. Bir yaşını tamamlayınca manalı bir sözcük üretebiliyor mu?
5. 1,5 yaşını aştıktan sonra söylenen bir komutu konumuna getirebiliyor mu?
6. 1,5yaşını aştıktan sonra söz dağarcığı 20 sözden çokça mı?
7. Bir bebekte işitme kayıplı devranında tanındığı takdirde bu bebek hangi süreçlerden geçerek konuşmayı öğrenebilir?
İşitme kayıplı evladın lisan gelişimindeki eksiklikler
İşitme kaybı olan çocuklarda söz malumatı daha yavaş gelişir.
İşitme kaybı olan evlatlar “kedi, atlama, beş ve al üzere somut sözleri daha kolay “önce, sonra, eşit ve kıskanç” üzere daha soyut sözleri çetin öğrenir.
Alışılagelmiş işiten evlatların söz haznesi ile işitme kaybı olan evlatlar arasındaki fark yaşla birlikte genişler. İşitme kaybı olan evlatlara müdahale olmadan olağan işiten evlatları yakalamak mümkün değildir.
İşitme kaybı olan evlatlar birden çok manası olan sözleri kullanmakta zorluk anlamakta var. Örneğin, söz banka dere ya da biz para koymak bir tarafa kenarını mealine gelebilir.
Cümle yapısı
Cümle yapısını eksik kavrar. İşitme kayıplı evlatlar alışılagelmiş işiten evlatlara nazaran daha kısa ve yalın cümleler üretirler.
İşitme kaybı olan evlatlar umumiyetle edilgen cümle yapısını anlamakta zorlanırlar.
Lisan Öğrenmek için ebeveynlerimizin yanlışsız model olması nitekim çok kıymetlidir. Muhaberesi sağlayarak lisan gelişimini yeniden alışılagelmiş işiten bir bebekte olduğu üzere lakin farklı vakitlerde konuşmayı öğrenecektir. Akıllıca muhabere için göz teması, temsil temas, konuşma, jest ve mimikler sahiden değerlidir. Tüm önerilenler yapılmış olmasına karşın işitme engelli evlat hala lisanını geliştirememiştir ise kimi farklı bozukluklardan kuşku etmek gerekmektedir.
1. Entellektüel Handikap
Muhaberede bozukluk mental retardasyonun (zihinsel gerilik) çoğunlukla birinci belirtilerinden biridir. Mental retarde evlatlar çoğunlukla sıradan devrinde konuşmaya başlayamadıklarında tanınırlar. Günümüzde zihinsel pürüz konumuna entelektüel zayıflık olarak tanınan bu durumda evlatların lisan kazanma aşamaları umumide alışılagelmiş aşamaları izler, ama birtakım farklılıklar olabilir. Bazen zihinsel yaşın altında lisan gelişimi olabilir. Mental retardasyon olgularında fonolojik yanlışlar yaygındır. Yaygın iki mental retardasyon sendromu olan Down Sendromu ve Fragile X Sendromu'nda lisan gelişiminde çeşitli meseleler sık görülür.
2. Yaygın gelişimsel gerilik
Sosyal-davranışsal ve emosyonel bozukluklarla muhabere meseleleri sık olarak bir arada görülür. Davranış dertleri, ADHD, anksiyete ve yaygın gelişimsel gerilikte konuşma ve lisan bozuklukları ile birlikte sık görülürler.
Muhabere eksiklikleri otizm ya da yaygın gelişimsel bozukluk ta gözlenen bir durumdur. Muhabere meseleleri (dil gelişiminde sarih gecikme, nonverbal muhabere yokluğu, konuşmayı sürdürememe, sözlerin basmakalıp ve tekrarlayıcı formda tasarrufu içtimaî muhaberede lisanı anormal kullanma) yaygın gelişimsel bozuklukların tanı kriterleri arasındadır.
3. Muhabere işlevinin edinsel bozuklukları
- Odaksal lezyonlar: Çok çeşitli nedenlere bağlı olabilir (tümörler, enfeksiyonlar (menenjit gibi), radyasyon tedavisi yerlerde, travmatik dimağ hasarı)
- Çevresel bileşeni olan bozukluklar:
- Ananın gebelik sürecinde alkol kullanması
- Unsur tasarrufu olan validelerin evlatları
- Beğenilmeyen muamele, ihmal, istismar pratikleri
4. Özgül konuşma ve lisan bozuklukları
4. A. Kekemelik
Ses ya da hecelerin tekrarı yahut uzatılması halinde ortaya çıkan konuşma bozukluğudur. Bloklar, tereddütler ya da gergin duraklamalar akıcılıkta bozulmaya yol açabilir.
4. B. Fonolojik bozukluk (veya artikülasyon bozukluğu)
Gelişimsel olarak beklenen konuşma seslerinin çıkarılmasındaki bozukluktur.
4.C. a. Sözel anlatım bozukluğu
4. C. b. Karışık lisanı algılama ve sözel anlatım bozukluğu
5. Selektif mutizm
Makul bir ya da birkaç muhabere ortamında konuşamamak olarak tanımlanmaktadır. DSM-IV'de muhabere bozuklukları dışında mahal almaktadır.
İşitme kaybı olan evlatların akademik muvaffakiyetin tüm ortamlarında zorluk, bilhassa okumada ve matematiksel kavramlarda vardır.
İleri noktada işitme kaybı olan evlatlar umumiyetle, üçüncü yahut dördüncü sınıf seviyesinde daha yüksek beceri elde eder.
Muvaffakiyet seviyesi evlatların destek hizmetlerinden ne kadar yararlandırıldığı ve ebeveynlerin akademik becerilere iştiraki ve bunun sayısı, kalitesi ve zamanlaması ile ilgilidir.
Eğitim programları
Klasik olarak işitme engelli evlatların lisanı kazanmaları için geliştirilen üç prosedür bulunmaktadır.
a. İşitsel muhabere yolu (oral yöntem)- İşitsel eğitim
b. İşaret sistemi (manuel yöntem)
c. Total muhabere formülü (total komünikasyon)
a. İşitsel Eğitim
İşitsel eğitim ve dudaktan okuma sözel muhabere sistemi olarak tanımlanmaktadır. İşitsel eğitim, evladın işitme kalıntısını en uygun formda kullanabilir duruma gelmesini sağlamak emeli ile yapılan aktiflikleri içermektedir. Dudaktan okuma ise, görme duyusunu ön plana çıkartan uyarıcıların birey tarafından konuşma olarak algılanmasıdır. Günümüzde işitme engelli evlatların, lisan eğitimlerinde çeşitli usuller kullanılmaktadır.
İşitme eğitim programı umumî olarak iki tipte incelenmektedir: var olan yeteneklerin geliştirilmesi ve lisan temel alınarak yapılacak eğitim. Erber’ in yetenek maksatları hem var olanları hem de lisan temelli eğitimi temel almaktadır. Şayet eğitimsel açıdan var olan yeteneklerin geliştirilmesi temel alınacak olunursa, eğitim programı işitme ve algılama üzerine geliştirilir. Buna rağmen, lisan temel alınarak planlanacak eğitim programında interaktif lisan gelişimi üzerine hedeflenilmektedir. Gelgelelim yeniden tıpkı halde işitme, algılama yeteneklerinin de geliştirilmesi şahsi linguistik prensiplere dayanılarak uygulanmaktadır. Olağan lisan gelişiminde öngörülen maksatlar daha çok işitme yetisi ile ilgilidir. Ling “işitsel öğrenim” terimini, lisan temel alınarak uygulanan eğitim süreci için kullanmaktadır. Gerçek ömür deneyimlerinin daha dinamik bir biçimde dinleme becerilerini geliştirdiği görüşünü bildirmektedir. Lisan temeline dayandırılmış eğitim sürecinde işitsel deneyimler, günlük omurdaki sesler ile muhaberenin umum olarak yapılandırılmasıdır. Günümüzde daha sıklıkla işitsel- sözel eğitim yaklaşımları,işitme engelli bireylerin eğitiminde kullanılmaktadır.
b. İşaret Prosedürü
Bu tekniğin temeli, jest ve mimiklere dayanmaktadır. İki farklı içeriği vardır. İşaret lisanı ve parmak ile heceleme olarak kullanılmaktadır. İşaret lisanı, işaretleri tasavvur ve nesnelere benzetilmeye çalışılır. Bilhassa total işitme kayıplı bireyler tarafından kullanılan bir muhabere formudur. Parmak ile hecelemede ise, konuşma sesleri parmak işaretleri ile belirtilerek muhabere sağlanmaktadır.
c. Total Muhabere Formülü
Sözel muhaberenin ve işaret yollarının yararlı cihetlerini alarak işitme engelli bireylerin bulunduğu toplulukta tasdikli olan tüm muhabere yollarından yararlanmasını amaçlayan bir yoldur. Total kominikasyon, parmak ile heceleme işaret sistemlerinden birini, işitme cihazı ile muhaberenin sağlanmasını, konuşma eğitimi, konuşmayı okuma (speech reading), okuma ve yazmayı içermektedir.
Bütün eğitim tekniklerinin içinde de evladınıza verilecek en şık ek saf sevgiyi verebilmektir.
Doç.Dr. Özgül Akın Şenkal
İşitme kaybı nedeniyle işitsel yolda bir çok değişimin olduğu bilinen bir gerçektir. Ama bu değişimler fonksiyonel değişimdir. Yapılan araştırmalar işitsel beyinsapı gelişiminin olmadığı bir durumda (işitme engeli) dimağda talamo-Kotikal kesimlerdeki belirleyici öteki yapıların devreye girmesiyle (cross-modal plasticity) gelişimin devam ettiğini göstermektedir. Koklear implant ise işitsel beyinsapının gelişimini uyaran cihazlardır. İşitme kaybının başladığı vakitten daha uzun bir vade sonra koklear implantasyon yapılırsa işitsel korteksin yine organize olması sınırlanır. Koklear implantasyon en kısa vadede uygulanmalıdır. Bu biçimde bilhassa çocuklarda konuşmayı meale ve konuşma lisanının tasarrufu mümkün olabilmektedir.
Gelgelelim yalnızca koklear implantasyonun yapılması ehliyetli olmamaktadır. Gördüklerimizi, işittiklerimizi, tattığımız yemekleri, kokuları anlamak bilmek isteği duyduğumuz için eğitim gereklidir. Konuşmayı, saymayı, okumayı, yazmayı bilmeden alışılagelmiş bir biçimde yaşamak, diğerleriyle muhabere kurmak olanaksızdır. Bütün bunlar için de eğitim almamız gerekmektedir.
Üstelik hiçbir şey bilmeden, ilgimizi çeken mesleği ya da sporu nasıl seçebiliriz? Müziğin, fotoğrafın, tarihin ilgimizi çekip çekmediğini, yabancı lisanları konuşabilmenin âlâ olup olmadığını nasıl bilebiliriz? Ne kadar çok şey bilirsek o kadar çok seçeneğimiz olur ve çok daha ÖZGÜR oluruz! Bunları sağlayacak eğitimdir.
Eğitimde en değerli noktalardan birisi de alışılagelmiş işiten bir insanın gelişim aşamalarını takip etmektir. Gelişimde Birinci yıl, sözel uyaranları dinleme yılı olarak tanımlanmıştır. 1. yılın sonlarına hakikat kendi ses üretimimizi duyarak seslerin beyindeki kinestetik ve geri bildirim fonksiyonları devreye sokulur ve işitsel fonksiyonları birleştirerek en kıymetli fonksiyonel aktivite gerçekleştirilmiş olunur. İşitsel gelişimin anahtar öğeleri aşağıda sıralanmıştır:
1. KEŞFETME : Bu periyotta evlat ses varlığına yahut yokluğuna karşılık verir. Bu seviye, işitme kayıplı birden fazla evlatta yalnızca işitme cihazı. ile olur. Aileler birinci geri bildirim mekanizmayı oluşturmakla vazifelidirler.
2. AYIRDETME : Sesler arasındaki farklar belirlenir.
3. TANIMLAMA : Evladın şahsi sesleri tekrarlamaya başladığı periyottur. Hafıza gerektirir. Birtakım sesleri taklit edebilir.
4. MANAYA : Evladın etrafındaki lisan ile ilgili yahut lisan ile ilgili olmayan sesleri, akustik sinyalleri manaya fazıdır. İşitsel gelişimin son ve en karışık fazıdır. En düzgün işitme cihazı seçimi tahlil değildir. Evladın dinlemeyi ve konuşmayı kesinlikle öğrenmesi gerekir.
5. KEŞFETME: Zira keşfetme işitme yeteneğinin gelişimi birinci basamağıdır. Aile koklear implantı evladın uyanması ile bir arada takar, açık ve âlâ telaffuz edilmiş konuşma yaparsa; evlat etrafını keşfetmeye başlar.
Koklear implant aracılığıyla işitmenin sağlanması ile evladın konuşma lisanı için de başarılı yaşantılar sağlamaktadır (Geers ark, 2003;. Moog, JS, 2002; Hammes ve ark. 2002; Rhoades & Chisolm,2001).
Araştırmalar ayrıyeten kimi evlatların akademik muvaffakiyetlerinin olağan işiten evlatlar olan uçurumlarını kapattığını da göstermektedir (Francis ve arkadaşları, 1999). Bunun için birçok faktör değerliyken erken lisan gelişiminin desteklenmesi her şeyden değerlidir.
Lisan gelişimi işitsel, toplumsal, motor, kendine bakım ve meale ve idrak etme yeteneğine dayalı olan fonksiyonların bütünleşmesiyle bağ halindedir ve ailenin evlatlarıyla karşılıklı etkileşimde bulunularak uyarılır.
İşitme engelli bir bebekte konuşmanın öğrenilmesini etkileyen faktörler nelerdir?
Bir bebeğin konuşmayı sahih bir biçimde öğrenebilmesi için birtakım vücut yapılarının ve işlevlerinin alışılagelmiş olması gerekir. Bu yapılar, alışılagelmiş işiten bir kulak olmasa da alışılagelmiş zekâ, konuşmayı düzenleyen hudut ve kas yapıları, ses çıkarma ve konuşma organı olarak vazife yapan akciğerler ve soluk borusu, iyi bir anadil konuşma ortamı, yakın etrafın sevgisi ve ilgisi ve bunlardan munfasıl olarak evladın coşku gelişiminin alışılagelmiş olması gerekir. Bana nazaran bu saydıklarımızdan en kıymetlisi de evlada gösterilecek gerçek sevgidir.
Aile evladının koklear implantasyon sonrasında en kısa vadede konuşmasını istiyorsa evladının münasip bir ortamda, düzgün telaffuz edilen bir lisanla müsabakasına yardımcı olmalıdır. Ayrıyeten konuşmayı çözmek ve üretebilmek için sağlıklı bir biyolojik donanımı olmalıdır. Yani evlat gereğince gelişme ve büyüme göstermelidir. Bununla birlikte lisan girdilerini algılamak için göz üzere başka duysal organları sağlıklı işlev göstermelidir. Lisanın temel yapılarını fark edebilecek ve öğrenebilecek bilişsel kapasitesi olmalıdır. Konuşma seslerini çıkarabilecek ehliyetli konuşma organları olmalıdır.
Yukarıda sıralanan yapıların olağan olması dışında başkaca konuşmayı engelleyecek illetlerin bulunmaması gerekir. Ailesi olarak evladın gelişimini destekleyecek bakımı ve ilgiyi de vermek gerekmektedir. İşitme engelli olduğu için konuşmaktan vazgeçmek yahut daha yüklü olarak işaret kullanmak akıllıca değildir.
Ebeveynler bebeklerinde konuşmanın öğrenilmesinde gecikme olup olmadığına da dikkat edebilirler, lakin erken fark etmek için evladın daha çok insan sesine reaksiyon verip vermediği irdelenmelidir. Birinci altı ayda agulama sesi olağan işitenlerde de işitme kayıplılarda da acilen hemen birebir olduğu için salt bu seslere bakarak işitme kaybı tanınamaz. Lakin bu aylarda bebeğin görmesi mümkün olmadığı bir noktadan çıkarılan sese bebeğin başını çevirip çevirmediği, gözlerini kırkıp kırpmadığı üzere yansılar bedelli ipuçlarını verebilir.
Sıradan işiten bir Bebeğin lisan gelişiminde bedellendirilen durumlar
1. Bebeklik devrinden itibaren bir kulağının üstüne yatar durumda uykuya dalarken, anasının 1 metre uzaklıktan söylediği orta şiddetteki a\e\i\u\o\s\z seslerini duyunca uykusundan uyanıyor mu?
2. Altıncı ayından sonra yandan ve arttan gelen orta şiddetteki seslere yanlışsız yönelebiliyor mu?
3. Dokuzuncu ayından sonra ismine dönüp bakıyor mu?
4. Bir yaşını tamamlayınca manalı bir sözcük üretebiliyor mu?
5. 1,5 yaşını aştıktan sonra söylenen bir komutu konumuna getirebiliyor mu?
6. 1,5yaşını aştıktan sonra söz dağarcığı 20 sözden çokça mı?
7. Bir bebekte işitme kayıplı devranında tanındığı takdirde bu bebek hangi süreçlerden geçerek konuşmayı öğrenebilir?
İşitme kayıplı evladın lisan gelişimindeki eksiklikler
İşitme kaybı olan çocuklarda söz malumatı daha yavaş gelişir.
İşitme kaybı olan evlatlar “kedi, atlama, beş ve al üzere somut sözleri daha kolay “önce, sonra, eşit ve kıskanç” üzere daha soyut sözleri çetin öğrenir.
Alışılagelmiş işiten evlatların söz haznesi ile işitme kaybı olan evlatlar arasındaki fark yaşla birlikte genişler. İşitme kaybı olan evlatlara müdahale olmadan olağan işiten evlatları yakalamak mümkün değildir.
İşitme kaybı olan evlatlar birden çok manası olan sözleri kullanmakta zorluk anlamakta var. Örneğin, söz banka dere ya da biz para koymak bir tarafa kenarını mealine gelebilir.
Cümle yapısı
Cümle yapısını eksik kavrar. İşitme kayıplı evlatlar alışılagelmiş işiten evlatlara nazaran daha kısa ve yalın cümleler üretirler.
İşitme kaybı olan evlatlar umumiyetle edilgen cümle yapısını anlamakta zorlanırlar.
Lisan Öğrenmek için ebeveynlerimizin yanlışsız model olması nitekim çok kıymetlidir. Muhaberesi sağlayarak lisan gelişimini yeniden alışılagelmiş işiten bir bebekte olduğu üzere lakin farklı vakitlerde konuşmayı öğrenecektir. Akıllıca muhabere için göz teması, temsil temas, konuşma, jest ve mimikler sahiden değerlidir. Tüm önerilenler yapılmış olmasına karşın işitme engelli evlat hala lisanını geliştirememiştir ise kimi farklı bozukluklardan kuşku etmek gerekmektedir.
1. Entellektüel Handikap
Muhaberede bozukluk mental retardasyonun (zihinsel gerilik) çoğunlukla birinci belirtilerinden biridir. Mental retarde evlatlar çoğunlukla sıradan devrinde konuşmaya başlayamadıklarında tanınırlar. Günümüzde zihinsel pürüz konumuna entelektüel zayıflık olarak tanınan bu durumda evlatların lisan kazanma aşamaları umumide alışılagelmiş aşamaları izler, ama birtakım farklılıklar olabilir. Bazen zihinsel yaşın altında lisan gelişimi olabilir. Mental retardasyon olgularında fonolojik yanlışlar yaygındır. Yaygın iki mental retardasyon sendromu olan Down Sendromu ve Fragile X Sendromu'nda lisan gelişiminde çeşitli meseleler sık görülür.
2. Yaygın gelişimsel gerilik
Sosyal-davranışsal ve emosyonel bozukluklarla muhabere meseleleri sık olarak bir arada görülür. Davranış dertleri, ADHD, anksiyete ve yaygın gelişimsel gerilikte konuşma ve lisan bozuklukları ile birlikte sık görülürler.
Muhabere eksiklikleri otizm ya da yaygın gelişimsel bozukluk ta gözlenen bir durumdur. Muhabere meseleleri (dil gelişiminde sarih gecikme, nonverbal muhabere yokluğu, konuşmayı sürdürememe, sözlerin basmakalıp ve tekrarlayıcı formda tasarrufu içtimaî muhaberede lisanı anormal kullanma) yaygın gelişimsel bozuklukların tanı kriterleri arasındadır.
3. Muhabere işlevinin edinsel bozuklukları
- Odaksal lezyonlar: Çok çeşitli nedenlere bağlı olabilir (tümörler, enfeksiyonlar (menenjit gibi), radyasyon tedavisi yerlerde, travmatik dimağ hasarı)
- Çevresel bileşeni olan bozukluklar:
- Ananın gebelik sürecinde alkol kullanması
- Unsur tasarrufu olan validelerin evlatları
- Beğenilmeyen muamele, ihmal, istismar pratikleri
4. Özgül konuşma ve lisan bozuklukları
4. A. Kekemelik
Ses ya da hecelerin tekrarı yahut uzatılması halinde ortaya çıkan konuşma bozukluğudur. Bloklar, tereddütler ya da gergin duraklamalar akıcılıkta bozulmaya yol açabilir.
4. B. Fonolojik bozukluk (veya artikülasyon bozukluğu)
Gelişimsel olarak beklenen konuşma seslerinin çıkarılmasındaki bozukluktur.
4.C. a. Sözel anlatım bozukluğu
4. C. b. Karışık lisanı algılama ve sözel anlatım bozukluğu
5. Selektif mutizm
Makul bir ya da birkaç muhabere ortamında konuşamamak olarak tanımlanmaktadır. DSM-IV'de muhabere bozuklukları dışında mahal almaktadır.
İşitme kaybı olan evlatların akademik muvaffakiyetin tüm ortamlarında zorluk, bilhassa okumada ve matematiksel kavramlarda vardır.
İleri noktada işitme kaybı olan evlatlar umumiyetle, üçüncü yahut dördüncü sınıf seviyesinde daha yüksek beceri elde eder.
Muvaffakiyet seviyesi evlatların destek hizmetlerinden ne kadar yararlandırıldığı ve ebeveynlerin akademik becerilere iştiraki ve bunun sayısı, kalitesi ve zamanlaması ile ilgilidir.
Eğitim programları
Klasik olarak işitme engelli evlatların lisanı kazanmaları için geliştirilen üç prosedür bulunmaktadır.
a. İşitsel muhabere yolu (oral yöntem)- İşitsel eğitim
b. İşaret sistemi (manuel yöntem)
c. Total muhabere formülü (total komünikasyon)
a. İşitsel Eğitim
İşitsel eğitim ve dudaktan okuma sözel muhabere sistemi olarak tanımlanmaktadır. İşitsel eğitim, evladın işitme kalıntısını en uygun formda kullanabilir duruma gelmesini sağlamak emeli ile yapılan aktiflikleri içermektedir. Dudaktan okuma ise, görme duyusunu ön plana çıkartan uyarıcıların birey tarafından konuşma olarak algılanmasıdır. Günümüzde işitme engelli evlatların, lisan eğitimlerinde çeşitli usuller kullanılmaktadır.
İşitme eğitim programı umumî olarak iki tipte incelenmektedir: var olan yeteneklerin geliştirilmesi ve lisan temel alınarak yapılacak eğitim. Erber’ in yetenek maksatları hem var olanları hem de lisan temelli eğitimi temel almaktadır. Şayet eğitimsel açıdan var olan yeteneklerin geliştirilmesi temel alınacak olunursa, eğitim programı işitme ve algılama üzerine geliştirilir. Buna rağmen, lisan temel alınarak planlanacak eğitim programında interaktif lisan gelişimi üzerine hedeflenilmektedir. Gelgelelim yeniden tıpkı halde işitme, algılama yeteneklerinin de geliştirilmesi şahsi linguistik prensiplere dayanılarak uygulanmaktadır. Olağan lisan gelişiminde öngörülen maksatlar daha çok işitme yetisi ile ilgilidir. Ling “işitsel öğrenim” terimini, lisan temel alınarak uygulanan eğitim süreci için kullanmaktadır. Gerçek ömür deneyimlerinin daha dinamik bir biçimde dinleme becerilerini geliştirdiği görüşünü bildirmektedir. Lisan temeline dayandırılmış eğitim sürecinde işitsel deneyimler, günlük omurdaki sesler ile muhaberenin umum olarak yapılandırılmasıdır. Günümüzde daha sıklıkla işitsel- sözel eğitim yaklaşımları,işitme engelli bireylerin eğitiminde kullanılmaktadır.
b. İşaret Prosedürü
Bu tekniğin temeli, jest ve mimiklere dayanmaktadır. İki farklı içeriği vardır. İşaret lisanı ve parmak ile heceleme olarak kullanılmaktadır. İşaret lisanı, işaretleri tasavvur ve nesnelere benzetilmeye çalışılır. Bilhassa total işitme kayıplı bireyler tarafından kullanılan bir muhabere formudur. Parmak ile hecelemede ise, konuşma sesleri parmak işaretleri ile belirtilerek muhabere sağlanmaktadır.
c. Total Muhabere Formülü
Sözel muhaberenin ve işaret yollarının yararlı cihetlerini alarak işitme engelli bireylerin bulunduğu toplulukta tasdikli olan tüm muhabere yollarından yararlanmasını amaçlayan bir yoldur. Total kominikasyon, parmak ile heceleme işaret sistemlerinden birini, işitme cihazı ile muhaberenin sağlanmasını, konuşma eğitimi, konuşmayı okuma (speech reading), okuma ve yazmayı içermektedir.
Bütün eğitim tekniklerinin içinde de evladınıza verilecek en şık ek saf sevgiyi verebilmektir.
Doç.Dr. Özgül Akın Şenkal
