Koku Alma
Koku, cok ozel bir gereksinmedir ve doğayı oluşturan tum varlıklardan havaya surekli koku molekulleri yayılır İnsan yaşamında hicbir şeyle doldurulamayacak yeri vardır kokunun ancak yine de koku en az anlaşılmış ve incelenmiş duyudur Bu sonuc : olfaktuvar membranın burnun uzerinde calışılması cok zor olan yukarı bolgelerinde bulunmasından ve koku algısının subjektif bir algı olduğundan, aşağı sınıf hayvanlarda kolaylıkla calışma yapmaya uygun olmamasından doğmaktadır İnsanlarda koku duygusunun diğer aşağı sınıf hayvanlara gore rudimanter oluşu da diğer komplike bir problemdir İnsanlarda gorme ve duymaya oranla davranışlarda daha az etkili olduğu duşunulen koku duyusu son zamanlarda gundemde olanFeromonların tesbiti ile ilgiyi ustune cekmiş ve araştırmalar yoğunlaştırılmıştır
Aslında koku duyumuzun kapasitesi duşunduğumuzden cok daha fazladırBurunda kokunun ilk teması burun ic zarı iledir(Olfaktuar Membran) Olfaktuar membran, burun deliklerinin ustundeki, yukarısındaki, bir bolgede bulunmaktadır İcte bir kıvrıntı yaparak burun septumu uzerini orterken, dışarıdan ust konka(İc burun kıvrımı) hatta orta konka uzerine doğru ilerler Her burun deliğinin olfaktuvar mukoza uzerinde 24 cm2 lik bir projeksiyonu vardır
Koku duygusunun reseptor hucreleri, olfaktuvar hucrelerdir Bunlar aslında santral sinir sisteminden cıkan bipolar hucrelerdir Yaklaşık olarak 100 milyon koku hucresi vardır Olfaktuvar hucrelerin mukozal nihayetleri olfaktuvar vezikul denilen bir duğum meydana getirirler Buralardan 0,3 mikron kalınlığında ve 50150 mikron uzunluğunda, nazal mukozayı orten mukus icine uzanan olfaktuvar tuyler veya olfaktuvar silyalar denilen oluşumlar ortaya cıkarBu uzantılar havanın taşıdığı koku maddeleri ile reaksiona girerek olfaktuvar hucreleri uyarırlar Olfaktuvar membranda, olfaktuvar hucreler arasındaki mesafelerde, olfaktuvar membrana sekresyonlarını boşaltan Bowman glandları vardır
Olfaktuvar hucrelerin koku stimulasyonu ile uyarılmasında ne gibi kimyasal olayların meydana geldiğini net olarak izleyemiyoruz Buna karşı koku stimulasyonu yapan maddelerin fiziksel ozelliklerini biliyoruz Bunları şu şekilde ozetleyebiliriz :
Oncelikle bu madde volatil, ucucu olmalıdır ki burnumuza cekince yukarı cıkabilmeli Suda eriyebilir olmalı: Bu şekilde mukustan olfaktuvar hucreye gecebilsin Ve nihayet lipidlerde eriyebilir olmalı ,cunku koku hucre ve tuycuklerinin dış ucları prensip olarak lipid karakterindeki maddelerden oluşagelmişlerdir
Olfaktuvar hucrelerin aslında hakiki olarak hangi mekanizma ile stimule edildiğini bir kenara koyarsak, bilmemiz gereken nokta bunların havayı yukarı cektiğimizde stimule edildiğidir Bu sebeple koku algısı inspirasyon(nefes alma) esnasında ve sikluslar şeklinde ortaya cıkar Koku şiddetinin de bu yuzden cekilen hava şiddeti ile orantılı olacağı ve kişinin koklama tekniğini arttırmakla hassasiyetini artıracağı kanıtlanmaktadır
Koku hucrelerinin olfaktuvar stimulasyonlara olan cevabı, diğer bircok sensoryal reseptorlerin spesifik stimulasyona olan cevapları gibidir Doğurulan bir reseptor potansiyeli, olfaktuvar sinirdeki lifleri uyarır ElektroOlfaktogram ile burun mukozasına yerleştirilen elektrotlarla koku kaydı alınır
Geniş bir alanda, elektroolfaktogramın amplitudu, şiddeti ve olfaktuvar sinir impulslarının hızı, stimulan maddenin şiddet logaritması ile orantılı olmaktadır Bu kural olfaktuvar reseptorlerinde, diğer sensoryal reseptorlerin calışma mekanizmasına uyduğunu gostermektedir
Koku reseptorleri stimulasyonunun ilk saniyelerinde veya hemen sonra yaklaşık olarak %50 adaptasyon gosterirler Bundan sonraki adaptasyon oldukca yavaştır Kişisel deneylerimizden de biliriz ki, şiddetli bir koku ile dolu ortama girdikten kısa bir zaman sonra artık koku duyulmaz olur Psikolojik adaptasyonun, reseptor adaptasyondan daha once ortaya cıkmaması, olayın aynen tat duygusundaki adaptasyon gibi santral sinir sistemince regule edildiğini ortaya koyar
Fizyologların coğunluğu, bircok koku duygusunun, tamamen ayrı birkac primer koku duygusunun bileşimi ile ortaya cıktığına inanırlar Nasıl ki bazı tad duyuları, primer olarak tatlı, acı, ekşi ve tuzlu tad duyularının karışığı ise Bu yonden ilkel koku duyusu sınıflandırılmasında cok az başarılı olunmuştur Fizyolojik testlerin ışığı altında ve olfaktuvar sinir yolunun değişik katlarındaki aksiyon potansiyellerinin araştırılması sonucu yaklaşık olarak yedi değişik klastaki stimulanın, tercihen değişik koku hucresini stimule edeceği varsayım olarak kabul edilmiştir Bu olfaktuvar stimulan grupları aşağıdaki şekilde karakterize edilebilir:
1Kamforlu
2Miskli
3Florlu
4Naneli
5Eterli
6Keskin, batıcı
7Putrit
Bircok araştırmanın neticesi gibi gosterilmekle beraber, bu listenin hakiki, ilkel koku duygularını aksettirmeyeceği muhakkaktır Cunku son yıllarda elde edilen bilgiler 50 kadar ilkel koku duygusunun olabileceğini ortaya koymaktadır Bu aslında gozun 3 rengi, dilin 4 ilkel tadı ayırabilmesi ozelliğine capraşık gibi gelmektedir 50 den fazla kokulu maddeye karşı reaksiyon veremeyen insanlar da vardır Verilen bir kokulu maddeye karşı reaksiyon alınmamış olması bu maddeye karşı hassas reseptorun eksikliğini akla getirmektedir Bu şekilde koku duygusunun 50 veya daha fazla ilkel koku algısından cıktığını da yine varsayım olarak kabul etmek gerekecektir
Değişik reseptorlerin değişik koku stimulasyonlarına tercihen cevap verme yetenekleri iki temel teori ile izah edilebilir Bunlar fiziksel ve kimyasal teorilerdir Kimyasal teoriye gore, olfaktuvar tuycuklerin membranlarındaki kimyasal reseptorler değişik tipteki olfaktuvar stimulanlara spesifik olarak cevap verirler Kimyasal reseptorun tipi, olfaktuvar hucrede cevap yaratacak stimulasyon tipini tayin eder Stimulan ve reseptor madde arasındaki reaksiyon koku tuycuğunun membranın gecirgenliğini artırdığı zannını doğurmaktadır, bu da olfaktuvar sinir liflerinde impulsları doğuran reseptor potansiyelini ortaya cıkarır
Fiziksel teoriye gore, ayrı ayrı olfaktuvar hucrenin, olfaktuvar silya membranında fiziksel reseptor bolgelerinin farklı oluşu, spesifik koku stimulasyonlarının değişik koku hucrelerinde absorbe edilme nedenini teşkil eder Kimyasal ozellikleri yonunden cok değişken olmakla beraber hemen hemen aynı molekuler yapıyı gosteren maddelerin aynı kokuyu taşıması bu teoriyi kanıtlar O halde kokuyu tayin eden stimulanın fiziksel ozelliğidir
Koku da tad duygusunda olduğu gibi, ya hoşa giden yada gitmeyen bir kalite gosterir Bu sebeple gıdaların seciminde tadınki kadar olmasa bile, ona yakın onem taşır
Kokunun temel niteliklerinden birisi de, havada mevcut stimule eden ajanın cok az bir miktarının dahi koku stimulasyonu icin yeter oluşudur Mesela metil merkaptan havada 1 mm3 de 125000000000 oranında olduğu zaman dahi duyulabilir Bu duşuk eşik metil merkaptanın doğal gaz kacaklarını meydana cıkarmak icin bu gazlara karıştırılmasını duşundurmuştur
Koku araştırmalarında esas sorun, koku duygusunu meydana getirebilecek stimulasyon eşiğinin hakiki olcusunu bulmaktırEn basit yontem kişinin alışkın olduğu koklama alışkanlığı ile ceşitli maddeleri koklamaya calışmasıdır Bazı araştırıcılara gore bu yontem en karmaşık metodlar kadar yeterlidir Yine de kişiden kişiye değişen eşiğin objektif irdelenmesi de gerekecektirProfesyonel parfum yapımcıları ve viski uzmanları tam 100 bin farklı kokuyu algılayıp ,ayırabilmektedir Bu amacla değişik yontemler ortaya konmuştur Bunlardan birisi kişinin kafasını icinde kokulu madde bulunan bir boşluğa yerleştirmektir Kişinin kendi kokularını elimine etmek lazımdır Deneye tabi tutulan kişi olağan şekilde solurken ucucu kokulu madde eşit olarak salıverilir
Koku, cok ozel bir gereksinmedir ve doğayı oluşturan tum varlıklardan havaya surekli koku molekulleri yayılır İnsan yaşamında hicbir şeyle doldurulamayacak yeri vardır kokunun ancak yine de koku en az anlaşılmış ve incelenmiş duyudur Bu sonuc : olfaktuvar membranın burnun uzerinde calışılması cok zor olan yukarı bolgelerinde bulunmasından ve koku algısının subjektif bir algı olduğundan, aşağı sınıf hayvanlarda kolaylıkla calışma yapmaya uygun olmamasından doğmaktadır İnsanlarda koku duygusunun diğer aşağı sınıf hayvanlara gore rudimanter oluşu da diğer komplike bir problemdir İnsanlarda gorme ve duymaya oranla davranışlarda daha az etkili olduğu duşunulen koku duyusu son zamanlarda gundemde olanFeromonların tesbiti ile ilgiyi ustune cekmiş ve araştırmalar yoğunlaştırılmıştır
Aslında koku duyumuzun kapasitesi duşunduğumuzden cok daha fazladırBurunda kokunun ilk teması burun ic zarı iledir(Olfaktuar Membran) Olfaktuar membran, burun deliklerinin ustundeki, yukarısındaki, bir bolgede bulunmaktadır İcte bir kıvrıntı yaparak burun septumu uzerini orterken, dışarıdan ust konka(İc burun kıvrımı) hatta orta konka uzerine doğru ilerler Her burun deliğinin olfaktuvar mukoza uzerinde 24 cm2 lik bir projeksiyonu vardır
Koku duygusunun reseptor hucreleri, olfaktuvar hucrelerdir Bunlar aslında santral sinir sisteminden cıkan bipolar hucrelerdir Yaklaşık olarak 100 milyon koku hucresi vardır Olfaktuvar hucrelerin mukozal nihayetleri olfaktuvar vezikul denilen bir duğum meydana getirirler Buralardan 0,3 mikron kalınlığında ve 50150 mikron uzunluğunda, nazal mukozayı orten mukus icine uzanan olfaktuvar tuyler veya olfaktuvar silyalar denilen oluşumlar ortaya cıkarBu uzantılar havanın taşıdığı koku maddeleri ile reaksiona girerek olfaktuvar hucreleri uyarırlar Olfaktuvar membranda, olfaktuvar hucreler arasındaki mesafelerde, olfaktuvar membrana sekresyonlarını boşaltan Bowman glandları vardır
Olfaktuvar hucrelerin koku stimulasyonu ile uyarılmasında ne gibi kimyasal olayların meydana geldiğini net olarak izleyemiyoruz Buna karşı koku stimulasyonu yapan maddelerin fiziksel ozelliklerini biliyoruz Bunları şu şekilde ozetleyebiliriz :
Oncelikle bu madde volatil, ucucu olmalıdır ki burnumuza cekince yukarı cıkabilmeli Suda eriyebilir olmalı: Bu şekilde mukustan olfaktuvar hucreye gecebilsin Ve nihayet lipidlerde eriyebilir olmalı ,cunku koku hucre ve tuycuklerinin dış ucları prensip olarak lipid karakterindeki maddelerden oluşagelmişlerdir
Olfaktuvar hucrelerin aslında hakiki olarak hangi mekanizma ile stimule edildiğini bir kenara koyarsak, bilmemiz gereken nokta bunların havayı yukarı cektiğimizde stimule edildiğidir Bu sebeple koku algısı inspirasyon(nefes alma) esnasında ve sikluslar şeklinde ortaya cıkar Koku şiddetinin de bu yuzden cekilen hava şiddeti ile orantılı olacağı ve kişinin koklama tekniğini arttırmakla hassasiyetini artıracağı kanıtlanmaktadır
Koku hucrelerinin olfaktuvar stimulasyonlara olan cevabı, diğer bircok sensoryal reseptorlerin spesifik stimulasyona olan cevapları gibidir Doğurulan bir reseptor potansiyeli, olfaktuvar sinirdeki lifleri uyarır ElektroOlfaktogram ile burun mukozasına yerleştirilen elektrotlarla koku kaydı alınır
Geniş bir alanda, elektroolfaktogramın amplitudu, şiddeti ve olfaktuvar sinir impulslarının hızı, stimulan maddenin şiddet logaritması ile orantılı olmaktadır Bu kural olfaktuvar reseptorlerinde, diğer sensoryal reseptorlerin calışma mekanizmasına uyduğunu gostermektedir
Koku reseptorleri stimulasyonunun ilk saniyelerinde veya hemen sonra yaklaşık olarak %50 adaptasyon gosterirler Bundan sonraki adaptasyon oldukca yavaştır Kişisel deneylerimizden de biliriz ki, şiddetli bir koku ile dolu ortama girdikten kısa bir zaman sonra artık koku duyulmaz olur Psikolojik adaptasyonun, reseptor adaptasyondan daha once ortaya cıkmaması, olayın aynen tat duygusundaki adaptasyon gibi santral sinir sistemince regule edildiğini ortaya koyar
Fizyologların coğunluğu, bircok koku duygusunun, tamamen ayrı birkac primer koku duygusunun bileşimi ile ortaya cıktığına inanırlar Nasıl ki bazı tad duyuları, primer olarak tatlı, acı, ekşi ve tuzlu tad duyularının karışığı ise Bu yonden ilkel koku duyusu sınıflandırılmasında cok az başarılı olunmuştur Fizyolojik testlerin ışığı altında ve olfaktuvar sinir yolunun değişik katlarındaki aksiyon potansiyellerinin araştırılması sonucu yaklaşık olarak yedi değişik klastaki stimulanın, tercihen değişik koku hucresini stimule edeceği varsayım olarak kabul edilmiştir Bu olfaktuvar stimulan grupları aşağıdaki şekilde karakterize edilebilir:
1Kamforlu
2Miskli
3Florlu
4Naneli
5Eterli
6Keskin, batıcı
7Putrit
Bircok araştırmanın neticesi gibi gosterilmekle beraber, bu listenin hakiki, ilkel koku duygularını aksettirmeyeceği muhakkaktır Cunku son yıllarda elde edilen bilgiler 50 kadar ilkel koku duygusunun olabileceğini ortaya koymaktadır Bu aslında gozun 3 rengi, dilin 4 ilkel tadı ayırabilmesi ozelliğine capraşık gibi gelmektedir 50 den fazla kokulu maddeye karşı reaksiyon veremeyen insanlar da vardır Verilen bir kokulu maddeye karşı reaksiyon alınmamış olması bu maddeye karşı hassas reseptorun eksikliğini akla getirmektedir Bu şekilde koku duygusunun 50 veya daha fazla ilkel koku algısından cıktığını da yine varsayım olarak kabul etmek gerekecektir
Değişik reseptorlerin değişik koku stimulasyonlarına tercihen cevap verme yetenekleri iki temel teori ile izah edilebilir Bunlar fiziksel ve kimyasal teorilerdir Kimyasal teoriye gore, olfaktuvar tuycuklerin membranlarındaki kimyasal reseptorler değişik tipteki olfaktuvar stimulanlara spesifik olarak cevap verirler Kimyasal reseptorun tipi, olfaktuvar hucrede cevap yaratacak stimulasyon tipini tayin eder Stimulan ve reseptor madde arasındaki reaksiyon koku tuycuğunun membranın gecirgenliğini artırdığı zannını doğurmaktadır, bu da olfaktuvar sinir liflerinde impulsları doğuran reseptor potansiyelini ortaya cıkarır
Fiziksel teoriye gore, ayrı ayrı olfaktuvar hucrenin, olfaktuvar silya membranında fiziksel reseptor bolgelerinin farklı oluşu, spesifik koku stimulasyonlarının değişik koku hucrelerinde absorbe edilme nedenini teşkil eder Kimyasal ozellikleri yonunden cok değişken olmakla beraber hemen hemen aynı molekuler yapıyı gosteren maddelerin aynı kokuyu taşıması bu teoriyi kanıtlar O halde kokuyu tayin eden stimulanın fiziksel ozelliğidir
Koku da tad duygusunda olduğu gibi, ya hoşa giden yada gitmeyen bir kalite gosterir Bu sebeple gıdaların seciminde tadınki kadar olmasa bile, ona yakın onem taşır
Kokunun temel niteliklerinden birisi de, havada mevcut stimule eden ajanın cok az bir miktarının dahi koku stimulasyonu icin yeter oluşudur Mesela metil merkaptan havada 1 mm3 de 125000000000 oranında olduğu zaman dahi duyulabilir Bu duşuk eşik metil merkaptanın doğal gaz kacaklarını meydana cıkarmak icin bu gazlara karıştırılmasını duşundurmuştur
Koku araştırmalarında esas sorun, koku duygusunu meydana getirebilecek stimulasyon eşiğinin hakiki olcusunu bulmaktırEn basit yontem kişinin alışkın olduğu koklama alışkanlığı ile ceşitli maddeleri koklamaya calışmasıdır Bazı araştırıcılara gore bu yontem en karmaşık metodlar kadar yeterlidir Yine de kişiden kişiye değişen eşiğin objektif irdelenmesi de gerekecektirProfesyonel parfum yapımcıları ve viski uzmanları tam 100 bin farklı kokuyu algılayıp ,ayırabilmektedir Bu amacla değişik yontemler ortaya konmuştur Bunlardan birisi kişinin kafasını icinde kokulu madde bulunan bir boşluğa yerleştirmektir Kişinin kendi kokularını elimine etmek lazımdır Deneye tabi tutulan kişi olağan şekilde solurken ucucu kokulu madde eşit olarak salıverilir