Madde Dongusunun Değişiminde İnsanın Rolu
Madde Dongusunun Değişimi
Madde Dongusundeki İnsanın Rolu
EKOSİSTEMLERDE ENERJİ AKIŞI VE MADDE DONGULERİ
Ekosistem, birbiriyle ilişkili canlı ve cansız unsurlardan oluşur Ekosistem, bu unsurlar arsındaki madde ve enerji dolaşımı ile kendini besler ve yeniler Madde dongusu ve enerji dolaşımı ile hava,su,toprak,bitkiler ve diğer canlılar arasında surekli bir alış veriş olurBu alış veriş yeryuzunun doğal zenginliklerinin tekrar tekrar kullanılabilmesine ve yaşamın surmesine olanak sağlar
BESİN ZİNCİRİ
Ekosistemdeki enerjinin birincil kaynağı guneştir Dunyadaki tum canlılar yaşamlarını surdurebilmek icin enerjiye ihtiyac duyarlar Canlılar arası ilişkinin temelinde beslenme bulunur Ekosistemdeki madde ve enerji nakli organizmalar arasında gorulen besin zinciri yoluyla olur
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7cf79fc54
Besin zinciri ekosistemdeki canlılardan birinin diğerini besin olarak alması sonucu oluşan bir zincirleme olaydır Uretici ve tuketici canlılar arasında bir zincirin halkaları şeklindeki beslenme ilişkisine besin zinciri denir Butun canlıların kullandığı enerjinin temel kaynağı guneş enerjisi olup besin zinciri bu enerjinin canlıdan canlıya aktarılmasını sağlar Bitkiler tarafından uretilen enerji once ot oburlara oradan da etoburlara gecer Doğada var olan enerji, beslenme ilişkileri ve diğer ekolojik ilişkilerle, bicim ve yer değiştirerek surekli yenilenir, asla kaybolmaz Besin zincirleri fotosentez yapılmasıyla başlar ve artıkların curutulmesiyle biter
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7cfe2333a
1 halka – Ureticiler(Fotosentezle organik besin uretirler, guneş enerjisini ilk olarak kullanırlar)
2 halka – Otcullar(Ureticilerin depoladığı enerjiyi birinci derece tuketici olarak kullanırlar)
3 halka – Etciller(Ureticilerin depoladığı enerjiyi ikinci derece tuketici olarak kullanırlar)
4 halka – Yırtıcılar Ureticilerin depoladığı enerjiyi ucuncu derece tuketici olarak kullanırlar)
5 halka – Curukculler Olmuş bitki ve hayvan artıklarının yapısındaki organik maddeleri parcalayarak toprağa karışmasını sağlayan canlılara indirgeyici (ayrıştırıcı) denir ( Olen canlıları ve kalıntılarını ayrıştırarak beslenirler Artan besin ve enerjinin fazlası, toprakta birikerek fosil yakıtların oluşmasına neden olur)
ENERJİ PİRAMİDİ:
Besin zincirinin her bir halkasındaki canlıların birey sayılarının karşılaştırılmasıyla enerji piramidi oluşur Bu nedenle enerji piramidinin ilk katında ureticiler ve son katında yırtıcı canlılar bulunur Curukculler her bir katla ilişki halindedir
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7d04574a2
Bu piramitlerin temel amacı eko sistemdeki enerji akışını daha somut olarak gorebilmektir Boylece ceşitli eko sistemleri bir birleriyle karşılaştıracak bir model elde edilmiş olur (Faklı ekosistemleri birbiri ile karşılaştırmak amacıyla duzenlenirler)
Kara ekosistemlerinde genellikle piramit 3 veya 4 basamaklıdır Ancak su ekosistemlerinde piramit 4 ya da 5 basamaklı olabilirCunku denizlerde ureticiler coğunlukla mikroskobik fitoplanktonlardan oluşur Fitoplanktonlar ot obur balıklara, ot obur balıklar da daha buyuk et obur balıklara yem olur
Ustteki enerji piramidi her basamağın yılda metre kare başına enerji uretimini ve metabolik enerji kaybını ozetlemektedir Orneğin ureticilerin toplam net enerji uretimi 1000 Kilokalorimetrekareyıl iken,ot oburların 100 K Cal m2yıl, et oburların 10 K Cal m2yıl olur Son besin duzeyindeki hem etcil hem de otcullarda (omnivorlar) ise 1 Kcal m2yıl ’dır Yani 4basamakta uretim 1 K Cal m2yıl ‘a duşmektedir ki bu da her basamakta ortalama %90 enerji kaybı olduğunu gosterir
Her enerji donuşumunde bu orneğe yaklaşık %90 oranında enerji kaybı olmakta, o besin duzeyine ulaşan enerjinin ancak %10 u bir sonraki beslenme duzeyine aktarılabilmektedir Aktarılabilen bu enerjiye kullanılabilir enerji denirGeri kalan enerji artık kullanılamayacak bir enerji şekline donuşur Bu enerji duşuk sıcaklıktaki ısı enerjisidir:Guneşten alınan ışık enerjisi 1 kattan yukarıya doğru besinler icerisinde aktarılmaktadır
Enerji piramidinde, aşağıdan yukarıya doğru her kattaki;
– Canlı sayısı azalır,
– Tur sayısı azalır,
– Toplam besin ve enerji miktarı azalır,
– Vucutta biriken artık oranı artar, şeklinde değişmeler gorulur
NOT: Enerji piramidin her bir katındaki besin ve enerjinin bir kısmı canlının yaşamında kullanılırken depo edilen miktarı sonraki katlara aktarılır
Besin Zinciri ve Enerji Piramidinin Bozulması;
Doğal ortamlardaki aşırı değerdeki olumsuz değişme ve gelişmeler ekosistemlerdeki canlı yaşamını ve duzenini bozar Salgın hastalıklar, aşırı avlanmalar, iklim şartlarının değişmesi, kuraklıklar, don, sel, deprem, fırtına, kimyasal biyolojik ve nukleer kirlenmeler besin zincirinin işleyişini bozar
ENERJİ AKIŞI:
Guneş ekosistemlerin tek enerji kaynağıdır Bazı canlılar doğal enerjiden faydalanarak urettikleri maddeleri besin zinciri yoluyla diğer canlılara vermek suretiyle enerji akışını sağlarlar Canlılar hayatsal faaliyetlerini surdurebilmek icin enerjiye ihtiyac duyarlar İhtiyac duyulan bu enerji organik besinlerin parcalanması sonucu acığa cıkar Dolayısıyla canlılarda besin aktarımına bağlı olarak enerji akışı da gercekleşmiş olur
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7d09b7e37
Enerji piramitlerinde bir seviyeden diğerine gecişte enerji kaybı yaşanmaktadır Enerji piramidinin en alt basamağında enerji en fazladır Genelde bir basamaktan diğerine gecişte, enerjinin %90`ı kaybolurken, %10 kadarı bir sonraki beslenme duzeyine aktarılmaktadır
Enerji akışı iki aşamada gercekleşir
— Birinci aşamada yeşil bitkiler guneş enerjisini fotosentez yoluyla kimyasal enerjiye cevirerek besinsel urunlerde depolar Bitki dokularında organik madde olarak depolanan bu enerjinin bir kısmı, bitkilerin yaşamları icin kullanılır, diğer kısmı beslenme yoluyla ot obur hayvanların vucuduna gecer
—İkinci aşamada ise hayvanlar bu bitkileri ve birbirlerini yiyerek gerekli enerjiyi sağlarlar,
A—Otcullar da besin yoluyla aldıkları bu enerjinin bir kısmı kendi yaşamları icin enerji şeklinde kullanılır; kalan kısmını depolar ve otobur hayvanları yiyen etobur hayvanlara aktarılır
B—Etcillerde ot oburları ve birbirlerini yiyerek bu depolanmış organik maddeyi enerji uretimi, buyume, gelişme ve uretimi icin kullanır
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7d0b07f0d
Besin zincirinin son halkasını ayrıştırıcılar (parcalayıcılar) oluşturur Ekosistemlerin coğunda enerjinin onemli bir kısmı ayrıştırıcılar tarafından kullanılır Bunlar canlı artıkların (ceset, dışkı vb) ayrıştırarak organik maddeleri, mineralleri ayrıştırarak inorganik maddelere donuştururler ve tekrar toprağa iade ederler Bu İnorganik maddeler ve minerallerde yeşil bitkiler tarafından alınarak tekrar organik maddelere cevrilirler
Boylece, son tuketicilere doğru surekli ve tek yonlu bir enerji akışı sağlanır Zincirin her bağlantısı yiyecek duzeyi olarak bilinir Boylece tabiattaki madde dongusu devam eder İnsan genellikle besin zincirinin son halkasıdır İnsanlar bitki yedikleri zaman birincil tuketicilerin yiyecek duzeyine bağlı olurken, et yedikleri zaman ikincil tuketici olurlar
Tabiatta bircok kucuk besin zinciri birbiri icine gecmiş durumdadır İc ice gecmiş besin zincirlerinin tumune besin ağı denirBesin zinciri veya besin ağını oluşturan canlılar arasında bir denge vardır Herhangi bir basamaktaki bir değişim hayvan populasyonları arasındaki dengeyi bozar ve herhangi bir basamaktaki değişimi onun uzerindeki veya onunla beslenen basamağı etkiler, değişimlere hatta aclıktan olume sebep olur Orneğin; fareler ortadan kalktığında bunla beslenen yılan, tilki cakal, yırtıcı kuşlar, baykuş gibi hayvanlar aclıktan olur Veya tersi bir durumda, ortamdaki yılın, tilki, cakal yırtıcı kuşlar, baykuş gibi hayvanlar ortamdan kaldırılırsa koyler ve kentler fare istilasına uğrar (Uc sene onceki Samsun ve Muğla ’daki sıcan istilası gibi) Fare ve sıcanların coğalmasıyla tarladaki sebzeye, meyveye verilen zarar arttığı gibi, veba, kuduz, tularemi, beyin zarı iltihaplanması, kolera, kanamalı sarılık gibi bircok hastalıkların yayılmasına sebep olur
CANLILARDA BESLENME İLİŞKİLERİ
Ekosistemleri oluşturan canlı varlıklar, beslenme ve yaşama şekillerine gore gruplandırılırlar
a) Beslenme Şekline Gore Canlılar :
Canlılar beslenme şekline gore ureticiler, tuketiciler ve hem uretici hem de tuketiciler olmak uzere 3 grupta incelenirler
Madde Dongusunun Değişimi
Madde Dongusundeki İnsanın Rolu
EKOSİSTEMLERDE ENERJİ AKIŞI VE MADDE DONGULERİ
Ekosistem, birbiriyle ilişkili canlı ve cansız unsurlardan oluşur Ekosistem, bu unsurlar arsındaki madde ve enerji dolaşımı ile kendini besler ve yeniler Madde dongusu ve enerji dolaşımı ile hava,su,toprak,bitkiler ve diğer canlılar arasında surekli bir alış veriş olurBu alış veriş yeryuzunun doğal zenginliklerinin tekrar tekrar kullanılabilmesine ve yaşamın surmesine olanak sağlar
BESİN ZİNCİRİ
Ekosistemdeki enerjinin birincil kaynağı guneştir Dunyadaki tum canlılar yaşamlarını surdurebilmek icin enerjiye ihtiyac duyarlar Canlılar arası ilişkinin temelinde beslenme bulunur Ekosistemdeki madde ve enerji nakli organizmalar arasında gorulen besin zinciri yoluyla olur
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7cf79fc54
Besin zinciri ekosistemdeki canlılardan birinin diğerini besin olarak alması sonucu oluşan bir zincirleme olaydır Uretici ve tuketici canlılar arasında bir zincirin halkaları şeklindeki beslenme ilişkisine besin zinciri denir Butun canlıların kullandığı enerjinin temel kaynağı guneş enerjisi olup besin zinciri bu enerjinin canlıdan canlıya aktarılmasını sağlar Bitkiler tarafından uretilen enerji once ot oburlara oradan da etoburlara gecer Doğada var olan enerji, beslenme ilişkileri ve diğer ekolojik ilişkilerle, bicim ve yer değiştirerek surekli yenilenir, asla kaybolmaz Besin zincirleri fotosentez yapılmasıyla başlar ve artıkların curutulmesiyle biter
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7cfe2333a
1 halka – Ureticiler(Fotosentezle organik besin uretirler, guneş enerjisini ilk olarak kullanırlar)
2 halka – Otcullar(Ureticilerin depoladığı enerjiyi birinci derece tuketici olarak kullanırlar)
3 halka – Etciller(Ureticilerin depoladığı enerjiyi ikinci derece tuketici olarak kullanırlar)
4 halka – Yırtıcılar Ureticilerin depoladığı enerjiyi ucuncu derece tuketici olarak kullanırlar)
5 halka – Curukculler Olmuş bitki ve hayvan artıklarının yapısındaki organik maddeleri parcalayarak toprağa karışmasını sağlayan canlılara indirgeyici (ayrıştırıcı) denir ( Olen canlıları ve kalıntılarını ayrıştırarak beslenirler Artan besin ve enerjinin fazlası, toprakta birikerek fosil yakıtların oluşmasına neden olur)
ENERJİ PİRAMİDİ:
Besin zincirinin her bir halkasındaki canlıların birey sayılarının karşılaştırılmasıyla enerji piramidi oluşur Bu nedenle enerji piramidinin ilk katında ureticiler ve son katında yırtıcı canlılar bulunur Curukculler her bir katla ilişki halindedir
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7d04574a2
Bu piramitlerin temel amacı eko sistemdeki enerji akışını daha somut olarak gorebilmektir Boylece ceşitli eko sistemleri bir birleriyle karşılaştıracak bir model elde edilmiş olur (Faklı ekosistemleri birbiri ile karşılaştırmak amacıyla duzenlenirler)
Kara ekosistemlerinde genellikle piramit 3 veya 4 basamaklıdır Ancak su ekosistemlerinde piramit 4 ya da 5 basamaklı olabilirCunku denizlerde ureticiler coğunlukla mikroskobik fitoplanktonlardan oluşur Fitoplanktonlar ot obur balıklara, ot obur balıklar da daha buyuk et obur balıklara yem olur
Ustteki enerji piramidi her basamağın yılda metre kare başına enerji uretimini ve metabolik enerji kaybını ozetlemektedir Orneğin ureticilerin toplam net enerji uretimi 1000 Kilokalorimetrekareyıl iken,ot oburların 100 K Cal m2yıl, et oburların 10 K Cal m2yıl olur Son besin duzeyindeki hem etcil hem de otcullarda (omnivorlar) ise 1 Kcal m2yıl ’dır Yani 4basamakta uretim 1 K Cal m2yıl ‘a duşmektedir ki bu da her basamakta ortalama %90 enerji kaybı olduğunu gosterir
Her enerji donuşumunde bu orneğe yaklaşık %90 oranında enerji kaybı olmakta, o besin duzeyine ulaşan enerjinin ancak %10 u bir sonraki beslenme duzeyine aktarılabilmektedir Aktarılabilen bu enerjiye kullanılabilir enerji denirGeri kalan enerji artık kullanılamayacak bir enerji şekline donuşur Bu enerji duşuk sıcaklıktaki ısı enerjisidir:Guneşten alınan ışık enerjisi 1 kattan yukarıya doğru besinler icerisinde aktarılmaktadır
Enerji piramidinde, aşağıdan yukarıya doğru her kattaki;
– Canlı sayısı azalır,
– Tur sayısı azalır,
– Toplam besin ve enerji miktarı azalır,
– Vucutta biriken artık oranı artar, şeklinde değişmeler gorulur
NOT: Enerji piramidin her bir katındaki besin ve enerjinin bir kısmı canlının yaşamında kullanılırken depo edilen miktarı sonraki katlara aktarılır
Besin Zinciri ve Enerji Piramidinin Bozulması;
Doğal ortamlardaki aşırı değerdeki olumsuz değişme ve gelişmeler ekosistemlerdeki canlı yaşamını ve duzenini bozar Salgın hastalıklar, aşırı avlanmalar, iklim şartlarının değişmesi, kuraklıklar, don, sel, deprem, fırtına, kimyasal biyolojik ve nukleer kirlenmeler besin zincirinin işleyişini bozar
ENERJİ AKIŞI:
Guneş ekosistemlerin tek enerji kaynağıdır Bazı canlılar doğal enerjiden faydalanarak urettikleri maddeleri besin zinciri yoluyla diğer canlılara vermek suretiyle enerji akışını sağlarlar Canlılar hayatsal faaliyetlerini surdurebilmek icin enerjiye ihtiyac duyarlar İhtiyac duyulan bu enerji organik besinlerin parcalanması sonucu acığa cıkar Dolayısıyla canlılarda besin aktarımına bağlı olarak enerji akışı da gercekleşmiş olur
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7d09b7e37
Enerji piramitlerinde bir seviyeden diğerine gecişte enerji kaybı yaşanmaktadır Enerji piramidinin en alt basamağında enerji en fazladır Genelde bir basamaktan diğerine gecişte, enerjinin %90`ı kaybolurken, %10 kadarı bir sonraki beslenme duzeyine aktarılmaktadır
Enerji akışı iki aşamada gercekleşir
— Birinci aşamada yeşil bitkiler guneş enerjisini fotosentez yoluyla kimyasal enerjiye cevirerek besinsel urunlerde depolar Bitki dokularında organik madde olarak depolanan bu enerjinin bir kısmı, bitkilerin yaşamları icin kullanılır, diğer kısmı beslenme yoluyla ot obur hayvanların vucuduna gecer
—İkinci aşamada ise hayvanlar bu bitkileri ve birbirlerini yiyerek gerekli enerjiyi sağlarlar,
A—Otcullar da besin yoluyla aldıkları bu enerjinin bir kısmı kendi yaşamları icin enerji şeklinde kullanılır; kalan kısmını depolar ve otobur hayvanları yiyen etobur hayvanlara aktarılır
B—Etcillerde ot oburları ve birbirlerini yiyerek bu depolanmış organik maddeyi enerji uretimi, buyume, gelişme ve uretimi icin kullanır
imagesmaddedongusunundegisimindeinsaninrolu5afc7d0b07f0d
Besin zincirinin son halkasını ayrıştırıcılar (parcalayıcılar) oluşturur Ekosistemlerin coğunda enerjinin onemli bir kısmı ayrıştırıcılar tarafından kullanılır Bunlar canlı artıkların (ceset, dışkı vb) ayrıştırarak organik maddeleri, mineralleri ayrıştırarak inorganik maddelere donuştururler ve tekrar toprağa iade ederler Bu İnorganik maddeler ve minerallerde yeşil bitkiler tarafından alınarak tekrar organik maddelere cevrilirler
Boylece, son tuketicilere doğru surekli ve tek yonlu bir enerji akışı sağlanır Zincirin her bağlantısı yiyecek duzeyi olarak bilinir Boylece tabiattaki madde dongusu devam eder İnsan genellikle besin zincirinin son halkasıdır İnsanlar bitki yedikleri zaman birincil tuketicilerin yiyecek duzeyine bağlı olurken, et yedikleri zaman ikincil tuketici olurlar
Tabiatta bircok kucuk besin zinciri birbiri icine gecmiş durumdadır İc ice gecmiş besin zincirlerinin tumune besin ağı denirBesin zinciri veya besin ağını oluşturan canlılar arasında bir denge vardır Herhangi bir basamaktaki bir değişim hayvan populasyonları arasındaki dengeyi bozar ve herhangi bir basamaktaki değişimi onun uzerindeki veya onunla beslenen basamağı etkiler, değişimlere hatta aclıktan olume sebep olur Orneğin; fareler ortadan kalktığında bunla beslenen yılan, tilki cakal, yırtıcı kuşlar, baykuş gibi hayvanlar aclıktan olur Veya tersi bir durumda, ortamdaki yılın, tilki, cakal yırtıcı kuşlar, baykuş gibi hayvanlar ortamdan kaldırılırsa koyler ve kentler fare istilasına uğrar (Uc sene onceki Samsun ve Muğla ’daki sıcan istilası gibi) Fare ve sıcanların coğalmasıyla tarladaki sebzeye, meyveye verilen zarar arttığı gibi, veba, kuduz, tularemi, beyin zarı iltihaplanması, kolera, kanamalı sarılık gibi bircok hastalıkların yayılmasına sebep olur
CANLILARDA BESLENME İLİŞKİLERİ
Ekosistemleri oluşturan canlı varlıklar, beslenme ve yaşama şekillerine gore gruplandırılırlar
a) Beslenme Şekline Gore Canlılar :
Canlılar beslenme şekline gore ureticiler, tuketiciler ve hem uretici hem de tuketiciler olmak uzere 3 grupta incelenirler