MEME KANSERİNDE RİSK FAKTÖRLERİ
PROF. DR. ALİ UZUNKÖY
Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi
Genel Cerrahi Anabilim Dalı Başkanı
Şanlıurfa
Meme kadınlarda hem estetik, hem fonksiyonel ve cinsellik açısından önemli bir organdır. Bu nedenle memenin kaybı ciddi travmalara neden olmaktadır. Meme kanseri, meme kanal ve asinüsleri döşeyen hücrelerin kontrol dışı çoğalmaları sonucu çoğalması sonucu ortaya çıkar. Kadınlarda en sık gözlenen kanser tipidir ve kadınlarda gözlenen tüm kanserlerin yaklaşık %10'nu oluşturmaktadır. Bir kadının ömür boyu kanser olma riski ortalama %12.7.dir. Kadınlarda en çok ölüme sebep olan birinci ve ikinci sıklıktaki kanser tipidir. Erken tanı ve tedavi yapıldığında, hem yaşam süresi uzamakta, hem de memeyi korumak mümkün olabilecektir.
Bir kadında bazı risk faktörlerinin bulunması, meme kanserinin daha sık gözlenmesine neden olmaktadır. Bu risk faktörlerinden kaçınılması, kanser gözlenme oranını azaltabilir. Ancak, bir risk faktörüne sahip olmak, kesinlikle meme kanserine yakalanılacağı anlamına gelmediği gibi, bu risk faktörlerinden hiçbirine sahip olmayan birinde de meme kanseri gelişebileceğini de unutmamak gerekir.
1.Kadın cinsiyet: Kadınlarda erkeklere oranla meme kanseri 100-146 kat daha fazla gözlenir.
2.İleri yaş: Meme kanserli hastaların%90-95'i 40 yaşın ve %70'i 50 yaşın üstündedir. Elli yaş üstü kadınlarda yeni meme kanseri tanı koyma sıklığı 50 y altına göre 4 kat fazladır.
3.Irk: Beyaz ırkta daha sık gözlenir (Rölatif Risk = RR:1.2) (Rölatif risk= Göreceli risk: bir risk etkenine sahip bireylerde, bu riske sahip olmayanlara göre hastalık gelişme oranı)
4.Coğrafi bölge: Bazı coğrafi bölgelerde (Kuzey Amerika, Batı Avrupa vd) doğanlarda meme kanseri sıklığı daha fazla gözleniyor. ABD beyaz kadınlarda yüz binde 141 kişide meme kanseri görülür iken, Asya'da yerli kökenlilerde 54'e düşmektedir.
5.Kişisel meme kanseri hikayesi: Meme kanseri nedeniyle tedavi (cerrahi, vd) olmuş bir olguda, diğer memesinde kanser gelişme riski, bu riske sahip olmayan kadınlara göre 3-4 kat daha yüksektir. Bu olgularda diğer memede meme kanseri gelişme riski, her yıl için %0.5-1'dir. Meme kanseri nedeniyle tedavi olmuş ve 80 yaşına kadar yaşayan bir kadında, diğer memesinde kanser gelişme riski %25'tir.
6.Kanser öncüsü lezyonlar:Duktal karsinoma insitu, kanser öncüsü bir lezyondur. Kendisi ilerleyerek invaziv kansere dönüşür. Lobuler karsinoma insitu, kanser belirteci bir lezyondur. Lobuler karsinoma insitu varlığında aynı meme veya diğer memede kanser sıklığı 8-10 kat artar. Atipik duktal hiperplazi bulunan iyi huylu meme lezyonlarında da kanser gelişme sıklığı 3.5-8 kat artar.
7.Aile hikayesi: Akrabalarında meme kanseri gözlenenlerde meme kanseri sıklığı normal topluma göre daha fazladır. Birinci derece akrabasında(anne, kız, kız kardeş) meme kanseri bulunanlarda meme kanseri gelişme riski 2-5 kat artmakta ve değişik serilerde %8-55'e kadar çıkmaktadır. Menopoz öncesi yaşlarda ve birden fazla akrabada meme kanseri bulunanlarda risk daha fazladır. İkinci derece akrabasında meme kanseri bulunması riski 1.5 kat arttırmaktadır. Bu ailelelerde kadınların genetik test yaptırmaları önerilmektedir.
8.Genetik (kalıtsal) faktörler:Meme kanseri ile alakalı genleri taşımak meme kanseri riskini arttırmaktadır. Meme kanserlerinin %5-10 kadarı genetik geçişlidir.
a.Ailesel kalıtsal sendromlar (Herediter Meme Kanseri Sendromu)
i.Li Fraumeni Sendromu (Otozomal dominant geçişli, Meme kanseri ile birlikte yumuşak doku sarkomları, akciğer kanseri, adrenal korteks kanseri ve lösemi gibi diğer kanser türleri gözlenir.) (RR=18)
ii.Cowden Sendromu (hamartomlar ve %50 kadar olguda meme kanseri gözlenir). Hayat boyu meme kanseri riski %25-50 dir.
iii.Klinifelter Sendromu (XXY kromozomuna sahiptirler)
iv.Nijmegan Breakage Sendromu
v.Peutz-Jeghers Sendromu
b.Genetik mutasyonlar:Bazı genlerde mutasyonlar (yapısal bozukluklar ) oluştuğunda, tamir mekanizmaları yetersiz kaldığında, bazı kanserler gelişebilir. Meme kanseri gelişmesi ile alakalı en bilinen gen mutasyonları p53, BRCA1 ve BRCA 2 gen mutasyonlarıdır.
i.P 53 mutasyonu (Li Fraumeni sendromu), RR=18
ii.BRCA 1 geni (Meme kanseri geni1)(baskılayıcı gen mutasyonu). Kalıtsal mutasyonlarda birikme ile %100 kalıtsal meme kanseri gelişiminden sorumludur. (RR=10)
iii.BRCA2 geni (meme kanseri geni2) , BRCA1 ile ilişkisiz kalıtsal meme kanserlerinin %70'inden sorumludur
9.Meme biyopsi hikayesi: Histopatolojik sonuca bağlı olmaksızın meme kanseri riskini arttırdığı bildirilmektedir. RR=1.5-1.8. Meme biopsilerinde epitelyum proliferasyonu veya atipik duktal hiperplazi varlığı, meme kanseri gelişme riskini arttırmaktadır. Özellikle atipik duktal hiperplazi varlığı, bu riski 5 kat artmaktadır.
10.Uzamış fertil (doğurganlık) dönemi:Uzamış östrojen(kadınlık hormonlarından biri) etkisine bağlı ortaya çıkar.
a.Erken menarş (ilk adet görme).12 yaşın altında adetleri başlayanlarda 14yaş üstünde başlayanlara göre risk %10-20 artmaktadır. 12 yaş altı menarş varlığında RR=1.5'dur.
b.Geç menopoz (adetten kesilme):55 yaş sonrası, her yıl için meme kanseri riski %3 artar. RR=2.0
11.Hiç doğum yapmama (Nulliparite):Hiç doğum yapmayanlarda risk hafifçe artmaktadır.
12.Geç ilk doğum yaşı:İlk doğumunu 30 yaş sonrası yapanlarda meme kanseri riski, ilk doğumunu 20 yaş önce yapanlara göre 2 kat fazladır.
13.Uzun süreli hormon replasman tedavisi (HRT):Beş yıldan fazla HRT yapılanlarda risk artar (RR=1.2-1.4). Gerekli durumlarda HRT, ancak doktor kontrolünde verilmelidir.
14. Eksojen (dışarıdan) hormon (östrojen) alınımı/doğum kontrol hapı kullanımı: Erken yaşta kullananlarda ve uzun süre kullananlarda risk daha yüksektir. Premenapozal (menopoz öncesi) dönemde kullanan kadınlarda, hiç doğum yapmamış kadınların kullanımında ve ilk tam gebelik (canlı veya cansız doğum) öncesi kullananlarda meme kanseri riskini daha fazla arttırdığı bildirilmiştir.
15.Alkol: Alkol kullananlarda meme kanseri riski 2 kat artmaktadır. RR=1.6-2.2. Alkol içeriğindeki bazı maddelerin karsinojen (kanser yapıcı) etki yaptığı bilinmektedir. Ayrıca, alkol alımı östrojeni arttırır, bağışıklık sistemini ve beslenmeyi olumsuz etkiler.
16.İyonize radyasyon ve bölgeye uygulanan radyoterapi (ışın tedavisi): Özellikle çocukluk ve gençlik çağında bu bölgenin ışınlanmış/ışına maruz kalmış olması, 10-15 yıl sonra meme kanseri riskinde artışa neden olmaktadır.
17.Mamografide aşırı yoğun memevarlığında meme kanseri riski artar. Meme yoğunluğu %75 olanlarda %5 olanlara göre risk 5 kat artar. Hiç doğum yapmamış bir kadında dens (yoğun) meme dokusu varlığında risk 7 kat artar.
18.Yumurtalık, rahim ve kalın bağırsak kanseri bulunması/hikayesivarlığı meme kanseri riskini arttırır.
19.Elektromanyetik alanlara uzun süreli maruz kalmadurumunda meme kanseri riski artar
20.Sigara: meme kanseri için risk faktörü olması tartışmalıdır
21. Şişmanlık: Menopoz sonrası şişmanlık meme kanseri riskini arttırır (RR=2). Her 5 kg artış riski %8 arttırır. Bunun nedeni, böbreküstü bezinden salgılanan androstenoidone yağ dokusunda östrona çevrilmesidir. Menopoz öncesi kadınlardaki şişmanlık ise, meme kanseri riskinı azalttığı bildirilmiştir.
22.Beslenme: Doymuş yağ oranı yüksek yağ tüketimi meme kanserini arttırır. Yüksek kalorili diyet ve aşırı pişmiş etler meme kanseri riskini arttırır.
23. Yüksek sosyoekonomik seviye: Bu kadınlarda meme kanseri daha fazla gözlenmektedir. Bunun nedeni, daha erken uyarı ve erken menarş ve beslenme faktörü, geç evlenme ve geç çocuk sahibi olma veya diğer nedenler olabilir.
24.Viruslar (Fare meme kanseri virüsü): İnsanda bu virüs parçacıklarına karşı antikor tespit edilmiş olmakla birlikte, henüz böyle bir virüs izole edilememiştir.
Meme Kanseri Riskini azaltan faktörler:
Bazı önlemler ile meme kanser riskinin %30-40 azaltılabileceği bildirilmiştir.Egzersiz: Yoğun egzersiz yapanlarda, meme kanseri daha az gözlenir. Bunun nedeninin sporcu kadınlarda anovulatuvar siklus (yumurtlamasız adet görme) sıklığının artmış olması, olduğu sanılmaktadır. Hergün en azından 20-30 dakika tempolu yürüyüş önerilmektedir.
Beslenme: Ağır yağlı gıdalardan kaçınma ve sebze ve meyve tüketiminin arttırılması
Şişmanlığın önlenmesi
Alkolü bırakma
Antioksidan kullanımı: C vitamini, beta karoten eklenmesi
İmmünosupresyon:Bağışıklık sisteminin baskılanması meme kanseri riskini azaltır (RR: 0.5-0.8)
Yapay menopoz: Overlerin cerrahi çıkarılması veya ilaçla fonksiyonlarının engellenmesi durumunda meme kanseri riskini azalır. Bu yöntem, ancak yüksek riskli kadınlarda önerilebilir.
Sonuçolarak, risk faktörlerinin bilinmesi iki açıdan önemlidir. Birincisi kaçınılabilecek risk faktörlerinden kaçınılmasını sağlar ve önleyici tedbirler ile kanser gelişimini azaltılmaya çalışılır. İkincisi, meme kanseri açısından yüksek riske olduğu bilinen bir bireyin uygun takip ve tarama programları ile daha yakından takip edilmesini sağlar. Bu şekilde, gelişebilecek kanserler daha erken tanınıp, tedavisi yapılabilir. Ancak, meme kanserinin büyük çoğunluğunun risk faktörü olmayan olgularda gözlendiği unutulmamalı ve tüm olgular uygun tarama programları ile takip edilmelidir.
PROF. DR. ALİ UZUNKÖY
Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi
Genel Cerrahi Anabilim Dalı Başkanı
Şanlıurfa
Meme kadınlarda hem estetik, hem fonksiyonel ve cinsellik açısından önemli bir organdır. Bu nedenle memenin kaybı ciddi travmalara neden olmaktadır. Meme kanseri, meme kanal ve asinüsleri döşeyen hücrelerin kontrol dışı çoğalmaları sonucu çoğalması sonucu ortaya çıkar. Kadınlarda en sık gözlenen kanser tipidir ve kadınlarda gözlenen tüm kanserlerin yaklaşık %10'nu oluşturmaktadır. Bir kadının ömür boyu kanser olma riski ortalama %12.7.dir. Kadınlarda en çok ölüme sebep olan birinci ve ikinci sıklıktaki kanser tipidir. Erken tanı ve tedavi yapıldığında, hem yaşam süresi uzamakta, hem de memeyi korumak mümkün olabilecektir.
Bir kadında bazı risk faktörlerinin bulunması, meme kanserinin daha sık gözlenmesine neden olmaktadır. Bu risk faktörlerinden kaçınılması, kanser gözlenme oranını azaltabilir. Ancak, bir risk faktörüne sahip olmak, kesinlikle meme kanserine yakalanılacağı anlamına gelmediği gibi, bu risk faktörlerinden hiçbirine sahip olmayan birinde de meme kanseri gelişebileceğini de unutmamak gerekir.
1.Kadın cinsiyet: Kadınlarda erkeklere oranla meme kanseri 100-146 kat daha fazla gözlenir.
2.İleri yaş: Meme kanserli hastaların%90-95'i 40 yaşın ve %70'i 50 yaşın üstündedir. Elli yaş üstü kadınlarda yeni meme kanseri tanı koyma sıklığı 50 y altına göre 4 kat fazladır.
3.Irk: Beyaz ırkta daha sık gözlenir (Rölatif Risk = RR:1.2) (Rölatif risk= Göreceli risk: bir risk etkenine sahip bireylerde, bu riske sahip olmayanlara göre hastalık gelişme oranı)
4.Coğrafi bölge: Bazı coğrafi bölgelerde (Kuzey Amerika, Batı Avrupa vd) doğanlarda meme kanseri sıklığı daha fazla gözleniyor. ABD beyaz kadınlarda yüz binde 141 kişide meme kanseri görülür iken, Asya'da yerli kökenlilerde 54'e düşmektedir.
5.Kişisel meme kanseri hikayesi: Meme kanseri nedeniyle tedavi (cerrahi, vd) olmuş bir olguda, diğer memesinde kanser gelişme riski, bu riske sahip olmayan kadınlara göre 3-4 kat daha yüksektir. Bu olgularda diğer memede meme kanseri gelişme riski, her yıl için %0.5-1'dir. Meme kanseri nedeniyle tedavi olmuş ve 80 yaşına kadar yaşayan bir kadında, diğer memesinde kanser gelişme riski %25'tir.
6.Kanser öncüsü lezyonlar:Duktal karsinoma insitu, kanser öncüsü bir lezyondur. Kendisi ilerleyerek invaziv kansere dönüşür. Lobuler karsinoma insitu, kanser belirteci bir lezyondur. Lobuler karsinoma insitu varlığında aynı meme veya diğer memede kanser sıklığı 8-10 kat artar. Atipik duktal hiperplazi bulunan iyi huylu meme lezyonlarında da kanser gelişme sıklığı 3.5-8 kat artar.
7.Aile hikayesi: Akrabalarında meme kanseri gözlenenlerde meme kanseri sıklığı normal topluma göre daha fazladır. Birinci derece akrabasında(anne, kız, kız kardeş) meme kanseri bulunanlarda meme kanseri gelişme riski 2-5 kat artmakta ve değişik serilerde %8-55'e kadar çıkmaktadır. Menopoz öncesi yaşlarda ve birden fazla akrabada meme kanseri bulunanlarda risk daha fazladır. İkinci derece akrabasında meme kanseri bulunması riski 1.5 kat arttırmaktadır. Bu ailelelerde kadınların genetik test yaptırmaları önerilmektedir.
8.Genetik (kalıtsal) faktörler:Meme kanseri ile alakalı genleri taşımak meme kanseri riskini arttırmaktadır. Meme kanserlerinin %5-10 kadarı genetik geçişlidir.
a.Ailesel kalıtsal sendromlar (Herediter Meme Kanseri Sendromu)
i.Li Fraumeni Sendromu (Otozomal dominant geçişli, Meme kanseri ile birlikte yumuşak doku sarkomları, akciğer kanseri, adrenal korteks kanseri ve lösemi gibi diğer kanser türleri gözlenir.) (RR=18)
ii.Cowden Sendromu (hamartomlar ve %50 kadar olguda meme kanseri gözlenir). Hayat boyu meme kanseri riski %25-50 dir.
iii.Klinifelter Sendromu (XXY kromozomuna sahiptirler)
iv.Nijmegan Breakage Sendromu
v.Peutz-Jeghers Sendromu
b.Genetik mutasyonlar:Bazı genlerde mutasyonlar (yapısal bozukluklar ) oluştuğunda, tamir mekanizmaları yetersiz kaldığında, bazı kanserler gelişebilir. Meme kanseri gelişmesi ile alakalı en bilinen gen mutasyonları p53, BRCA1 ve BRCA 2 gen mutasyonlarıdır.
i.P 53 mutasyonu (Li Fraumeni sendromu), RR=18
ii.BRCA 1 geni (Meme kanseri geni1)(baskılayıcı gen mutasyonu). Kalıtsal mutasyonlarda birikme ile %100 kalıtsal meme kanseri gelişiminden sorumludur. (RR=10)
iii.BRCA2 geni (meme kanseri geni2) , BRCA1 ile ilişkisiz kalıtsal meme kanserlerinin %70'inden sorumludur
9.Meme biyopsi hikayesi: Histopatolojik sonuca bağlı olmaksızın meme kanseri riskini arttırdığı bildirilmektedir. RR=1.5-1.8. Meme biopsilerinde epitelyum proliferasyonu veya atipik duktal hiperplazi varlığı, meme kanseri gelişme riskini arttırmaktadır. Özellikle atipik duktal hiperplazi varlığı, bu riski 5 kat artmaktadır.
10.Uzamış fertil (doğurganlık) dönemi:Uzamış östrojen(kadınlık hormonlarından biri) etkisine bağlı ortaya çıkar.
a.Erken menarş (ilk adet görme).12 yaşın altında adetleri başlayanlarda 14yaş üstünde başlayanlara göre risk %10-20 artmaktadır. 12 yaş altı menarş varlığında RR=1.5'dur.
b.Geç menopoz (adetten kesilme):55 yaş sonrası, her yıl için meme kanseri riski %3 artar. RR=2.0
11.Hiç doğum yapmama (Nulliparite):Hiç doğum yapmayanlarda risk hafifçe artmaktadır.
12.Geç ilk doğum yaşı:İlk doğumunu 30 yaş sonrası yapanlarda meme kanseri riski, ilk doğumunu 20 yaş önce yapanlara göre 2 kat fazladır.
13.Uzun süreli hormon replasman tedavisi (HRT):Beş yıldan fazla HRT yapılanlarda risk artar (RR=1.2-1.4). Gerekli durumlarda HRT, ancak doktor kontrolünde verilmelidir.
14. Eksojen (dışarıdan) hormon (östrojen) alınımı/doğum kontrol hapı kullanımı: Erken yaşta kullananlarda ve uzun süre kullananlarda risk daha yüksektir. Premenapozal (menopoz öncesi) dönemde kullanan kadınlarda, hiç doğum yapmamış kadınların kullanımında ve ilk tam gebelik (canlı veya cansız doğum) öncesi kullananlarda meme kanseri riskini daha fazla arttırdığı bildirilmiştir.
15.Alkol: Alkol kullananlarda meme kanseri riski 2 kat artmaktadır. RR=1.6-2.2. Alkol içeriğindeki bazı maddelerin karsinojen (kanser yapıcı) etki yaptığı bilinmektedir. Ayrıca, alkol alımı östrojeni arttırır, bağışıklık sistemini ve beslenmeyi olumsuz etkiler.
16.İyonize radyasyon ve bölgeye uygulanan radyoterapi (ışın tedavisi): Özellikle çocukluk ve gençlik çağında bu bölgenin ışınlanmış/ışına maruz kalmış olması, 10-15 yıl sonra meme kanseri riskinde artışa neden olmaktadır.
17.Mamografide aşırı yoğun memevarlığında meme kanseri riski artar. Meme yoğunluğu %75 olanlarda %5 olanlara göre risk 5 kat artar. Hiç doğum yapmamış bir kadında dens (yoğun) meme dokusu varlığında risk 7 kat artar.
18.Yumurtalık, rahim ve kalın bağırsak kanseri bulunması/hikayesivarlığı meme kanseri riskini arttırır.
19.Elektromanyetik alanlara uzun süreli maruz kalmadurumunda meme kanseri riski artar
20.Sigara: meme kanseri için risk faktörü olması tartışmalıdır
21. Şişmanlık: Menopoz sonrası şişmanlık meme kanseri riskini arttırır (RR=2). Her 5 kg artış riski %8 arttırır. Bunun nedeni, böbreküstü bezinden salgılanan androstenoidone yağ dokusunda östrona çevrilmesidir. Menopoz öncesi kadınlardaki şişmanlık ise, meme kanseri riskinı azalttığı bildirilmiştir.
22.Beslenme: Doymuş yağ oranı yüksek yağ tüketimi meme kanserini arttırır. Yüksek kalorili diyet ve aşırı pişmiş etler meme kanseri riskini arttırır.
23. Yüksek sosyoekonomik seviye: Bu kadınlarda meme kanseri daha fazla gözlenmektedir. Bunun nedeni, daha erken uyarı ve erken menarş ve beslenme faktörü, geç evlenme ve geç çocuk sahibi olma veya diğer nedenler olabilir.
24.Viruslar (Fare meme kanseri virüsü): İnsanda bu virüs parçacıklarına karşı antikor tespit edilmiş olmakla birlikte, henüz böyle bir virüs izole edilememiştir.
Meme Kanseri Riskini azaltan faktörler:
Bazı önlemler ile meme kanser riskinin %30-40 azaltılabileceği bildirilmiştir.Egzersiz: Yoğun egzersiz yapanlarda, meme kanseri daha az gözlenir. Bunun nedeninin sporcu kadınlarda anovulatuvar siklus (yumurtlamasız adet görme) sıklığının artmış olması, olduğu sanılmaktadır. Hergün en azından 20-30 dakika tempolu yürüyüş önerilmektedir.
Beslenme: Ağır yağlı gıdalardan kaçınma ve sebze ve meyve tüketiminin arttırılması
Şişmanlığın önlenmesi
Alkolü bırakma
Antioksidan kullanımı: C vitamini, beta karoten eklenmesi
İmmünosupresyon:Bağışıklık sisteminin baskılanması meme kanseri riskini azaltır (RR: 0.5-0.8)
Yapay menopoz: Overlerin cerrahi çıkarılması veya ilaçla fonksiyonlarının engellenmesi durumunda meme kanseri riskini azalır. Bu yöntem, ancak yüksek riskli kadınlarda önerilebilir.
Sonuçolarak, risk faktörlerinin bilinmesi iki açıdan önemlidir. Birincisi kaçınılabilecek risk faktörlerinden kaçınılmasını sağlar ve önleyici tedbirler ile kanser gelişimini azaltılmaya çalışılır. İkincisi, meme kanseri açısından yüksek riske olduğu bilinen bir bireyin uygun takip ve tarama programları ile daha yakından takip edilmesini sağlar. Bu şekilde, gelişebilecek kanserler daha erken tanınıp, tedavisi yapılabilir. Ancak, meme kanserinin büyük çoğunluğunun risk faktörü olmayan olgularda gözlendiği unutulmamalı ve tüm olgular uygun tarama programları ile takip edilmelidir.