Göktürkler Zamanında Orta Asya’da Yaşayan Türk Toplulukları
Türk tarihindeki gelişmeleri daha iyi izleyebilmek için Göktürkler döneminde Orta Asya’daki Türk topluluklarından da söz etmek yerinde olacaktır. Bu dönemde Orta Asya’da varlığı bilinen Türk toplulukları şunlardır:
a) Oğuzlar: I. Göktürk Kağanlığı zamanında yukarı Kem (Yenisey)’de Barlık çayı boylarında oturan Oğuzlar; 630’dan sonra Tula Nehri boylarına inmişlerdir. II. Göktürk Kağanlığı kurulmadan önce burada bir devlet kurmuşlar, daha sonra Kutluk Kağan’a yenilerek yeniden Göktürk hâkimiyetine girmişlerdir. II. Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Uygur hâkimiyetine giren Oğuzlar, IX. yüzyıl sonlarında İnci Nehri (Pişon/ Zerefşan/ Seyhun/ Sirderya) boylarında görünmüşler; bundan sonra Türk ve dünya tarihinde önemli yer tutmuştur.
b) Tarduşlar ve Tölisler: Ötüken bölgesine yakın oturan bu Türk bodunları Göktürklere daima bağlı kalmışlardı.
c) Edizler: Göktürk döneminde Oğuzların yakın komşuları olan ve iki boydan oluşan bu Türk boyu siyasî bir varlık gösterememiştir.
ç) Uygurlar: Yurtları Selenge boyları olan ve 10 boydan oluşan Uygurlar, Göktürk hâkimiyeti döneminde İltabar unvanlı başbuğlarının yönetiminde kalmışlar; Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Orta Asya tarihinde önemli rol oynamışlardır.
d) Basmıllar: İdi Kut unvanlı başbuğlarının yönetiminde Beşbalık bölgesinde yaşayan Basmıllar, Uygurlar ve Karluklar ile birlikte Göktürk Kağanlığı’nın yıkılışına yol açmışlardır. Göktürklerin yerine kurdukları kağanlık bir yıl sonra Uygurlar tarafından yıkılınca Beşbalık bölgesindeki yurtlarından batıya göçmüşler; Karlukların da baskısıyla kuzeye itilmişler, XI. yüzyılın sonlarında Zaysan Gölü’nün kuzeyinde görülmüşlerdir. Bundan sonraki tarihleri hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır.
e) Yir-Bayırkular: Göktürkler zamanında Baykal Gölü’nün doğu kıyılarında oturdukları sanılan Yir-Bayırkuların tarihleri hakkında bilgi ve belgeye ulaşılamamıştır. Kâşgarlı Mahmudun XI. yüzyıl Türk toplulukları arasında saydığı Yabakuların (< Yir-Bayırku) olması muhtemeldir.
f) Karluklar: Ana yurtları Kara İrtiş’in doğu yanında, Urungu-Zaysan-Alagöl arasındaki bölge olan Karluklar, üç boydan oluşmakta ve Üç Karluk olarak adlandırılmaktaydı. Bu üç boydan Çigiller ve Tuhsılar, Karahanlı Devleti’ni meydana getiren Türk toplulukları arasında yer almışlardır.
Önceleri Göktürklere bağlı olan Karluklar, Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Uygurlarla hâkimiyet mücadelesine girmişlerse de bu mücadeleyi kaybederek eski yurtlarından daha batıya çekilmişlerdir.
Çinlilerin Karluk yurdu da dâhil Orta Asya’da hâkimiyet kurma çabaları, 751 yılında Araplarla Çinliler arasındaki Talas Savaşı’yla sona ermiş; bu savaşta Müslüman Arapların yanını tutan Karluklar Çin’in ağır bir yenilgiye uğramasına yol açmışlardır. Talas Savaşı’nın Orta Asya üzerinde iki önemli etkisi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, Çin istilâsının sona ermesi; ikincisi ise Türklerin İslâm ile tanışmalarına zemin hazırlamasıdır.
766 yılından başlayarak batı Göktürk ilinin bütününü ele geçiren Karluklar, 840 yılından sonra Karahanlı Devleti’nin yönetimine girmişlerdir.
XII. yüzyılda Karahanlı egemenliğinin zayıflamasıyla birlikte Karahıtaylarla işbirliği yapan Karluklar, İli’nin doğusundaki Kayalık’ta küçük bir devlet kurmuşlar, XIII. yüzyılda (1221’de) Moğol hâkimiyetine girmişlerdir.
g) Kırgızlar: Göktürkler devrinde Kögmen Dağlarının kuzeyinde, Yukarı Kem (Yenisey)’in Abakan Irmağı bölgesinde yaşıyorlardı. Gülü bir devletleri vardı. Kırgız Kağanlığı olarak adlandırılan bu devletin kurucuları olarak kendi Kağanlarının yönetiminde yaşayan Kırgızlar, Göktürk ve Uygur kağanlıkları döneminde güçlü bir yapıya sahip olmuşlar; 840 yılında Uygur Kağanlığı’nı yıkarak Orhun bölgesini ele geçirmişlerdir.
924 yılında Çin’den kovulan Karahıtayların hücumları üzerine Yukarı Kem (Yenisey)’deki yurtlarına dönen Kırgızlar, 1207 yılında Çingis Kağan (1206-1227)’ın buyruğu altına girmişlerdir. 1217 yılında Moğollara karşı başlattıkları ayaklanma Çingis Kağan (1206-1227)’ın büyük oğlu Coçi tarafından bastırılmıştır.
Kırgızlardan bir kısmının daha X. yüzyılda (belki Karahıtay baskısı sonunda) bugünkü yurtlarına göç ettikleri bilinmektedir. Yukarı Kem (Yenisey)’de kalanların bugünkü Kırgızistan’a ne zaman geldikleri konusunda ise henüz kesin bilgimiz yoktur. Kırgızlar büyük ihtimalle Büyük Moğol Devleti’nin (Çingis Kağan (1206-1227) Devleti) bölünmesi döneminde ya da ondan sonra bugünkü Kırgızistan’a göç etmişlerdir. Bu göçün Altaylar yoluyla olduğu ve bir kısmının da Altaylar bölgesinde kalarak orada yaşamağı sürdürdükleri bilinmektedir. Meselâ Kakas (Hakas) adının, Kırgız adının eski bir yazılış ya da söyleyiş biçimi olduğu ve dolayısıyla bugünkü Kakasların Kırgızların bir bölümü olduğu bilinmektedir.
Kırgızlar, XIX. yüzyıl sonu ile XX. yüzyılda Rus hâkimiyeti altına girmişlerdir. Önce Çarlık Rusyası’nın sonra da Sovyetler Birliği’nin yönetiminde yaşayan Kırgızlar 1991 yılında bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. Bugün Kırgızistan başta olmak üzere Hakasya, Altay, Tacikistan, Özbekistan, Afganistan, Dış Moğolistan ve Doğu Türkistan’da yaşamaktadırlar.
ğ) Azlar: Göktürkler zamanında Kırgızlara yakın komşu olarak yaşamışlardır.
h) Çikler: Göktürkler zamanında Kem (Yenisey) ırmağının kuzeybatısında Kırgızlara ve Azlara komşu olarak yaşayan Çikler, daha sonra Uygurlara tâbi olmuşlardır.
ı) İzgiller: Göktürkler devrinde yaşadıkları bilinen İzgillerin daha sonraki tarihleri hakkında bilgi bulunmamaktadır.
i) On Oklar: 552 yılında Göktürk Kağanlığı’nı kuran Bumın Kağan, kardeşi İştemi Kağan’ın emrine 10 Türk beyi ve bu beylere bağlı boyları vermiş, onları batı ülkelerinin fethi ile görevlendirmiştir. Bu on boya On Oklar denilmektedir. On Oklar aynı zamanda Batı Göktürkleri olarak da anılmıştır. Türgişlerin ve Peçeneklerin, On Oklardan olduğu bilinmektedir.
Türk tarihindeki gelişmeleri daha iyi izleyebilmek için Göktürkler döneminde Orta Asya’daki Türk topluluklarından da söz etmek yerinde olacaktır. Bu dönemde Orta Asya’da varlığı bilinen Türk toplulukları şunlardır:
a) Oğuzlar: I. Göktürk Kağanlığı zamanında yukarı Kem (Yenisey)’de Barlık çayı boylarında oturan Oğuzlar; 630’dan sonra Tula Nehri boylarına inmişlerdir. II. Göktürk Kağanlığı kurulmadan önce burada bir devlet kurmuşlar, daha sonra Kutluk Kağan’a yenilerek yeniden Göktürk hâkimiyetine girmişlerdir. II. Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Uygur hâkimiyetine giren Oğuzlar, IX. yüzyıl sonlarında İnci Nehri (Pişon/ Zerefşan/ Seyhun/ Sirderya) boylarında görünmüşler; bundan sonra Türk ve dünya tarihinde önemli yer tutmuştur.
b) Tarduşlar ve Tölisler: Ötüken bölgesine yakın oturan bu Türk bodunları Göktürklere daima bağlı kalmışlardı.
c) Edizler: Göktürk döneminde Oğuzların yakın komşuları olan ve iki boydan oluşan bu Türk boyu siyasî bir varlık gösterememiştir.
ç) Uygurlar: Yurtları Selenge boyları olan ve 10 boydan oluşan Uygurlar, Göktürk hâkimiyeti döneminde İltabar unvanlı başbuğlarının yönetiminde kalmışlar; Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Orta Asya tarihinde önemli rol oynamışlardır.
d) Basmıllar: İdi Kut unvanlı başbuğlarının yönetiminde Beşbalık bölgesinde yaşayan Basmıllar, Uygurlar ve Karluklar ile birlikte Göktürk Kağanlığı’nın yıkılışına yol açmışlardır. Göktürklerin yerine kurdukları kağanlık bir yıl sonra Uygurlar tarafından yıkılınca Beşbalık bölgesindeki yurtlarından batıya göçmüşler; Karlukların da baskısıyla kuzeye itilmişler, XI. yüzyılın sonlarında Zaysan Gölü’nün kuzeyinde görülmüşlerdir. Bundan sonraki tarihleri hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır.
e) Yir-Bayırkular: Göktürkler zamanında Baykal Gölü’nün doğu kıyılarında oturdukları sanılan Yir-Bayırkuların tarihleri hakkında bilgi ve belgeye ulaşılamamıştır. Kâşgarlı Mahmudun XI. yüzyıl Türk toplulukları arasında saydığı Yabakuların (< Yir-Bayırku) olması muhtemeldir.
f) Karluklar: Ana yurtları Kara İrtiş’in doğu yanında, Urungu-Zaysan-Alagöl arasındaki bölge olan Karluklar, üç boydan oluşmakta ve Üç Karluk olarak adlandırılmaktaydı. Bu üç boydan Çigiller ve Tuhsılar, Karahanlı Devleti’ni meydana getiren Türk toplulukları arasında yer almışlardır.
Önceleri Göktürklere bağlı olan Karluklar, Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Uygurlarla hâkimiyet mücadelesine girmişlerse de bu mücadeleyi kaybederek eski yurtlarından daha batıya çekilmişlerdir.
Çinlilerin Karluk yurdu da dâhil Orta Asya’da hâkimiyet kurma çabaları, 751 yılında Araplarla Çinliler arasındaki Talas Savaşı’yla sona ermiş; bu savaşta Müslüman Arapların yanını tutan Karluklar Çin’in ağır bir yenilgiye uğramasına yol açmışlardır. Talas Savaşı’nın Orta Asya üzerinde iki önemli etkisi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, Çin istilâsının sona ermesi; ikincisi ise Türklerin İslâm ile tanışmalarına zemin hazırlamasıdır.
766 yılından başlayarak batı Göktürk ilinin bütününü ele geçiren Karluklar, 840 yılından sonra Karahanlı Devleti’nin yönetimine girmişlerdir.
XII. yüzyılda Karahanlı egemenliğinin zayıflamasıyla birlikte Karahıtaylarla işbirliği yapan Karluklar, İli’nin doğusundaki Kayalık’ta küçük bir devlet kurmuşlar, XIII. yüzyılda (1221’de) Moğol hâkimiyetine girmişlerdir.
g) Kırgızlar: Göktürkler devrinde Kögmen Dağlarının kuzeyinde, Yukarı Kem (Yenisey)’in Abakan Irmağı bölgesinde yaşıyorlardı. Gülü bir devletleri vardı. Kırgız Kağanlığı olarak adlandırılan bu devletin kurucuları olarak kendi Kağanlarının yönetiminde yaşayan Kırgızlar, Göktürk ve Uygur kağanlıkları döneminde güçlü bir yapıya sahip olmuşlar; 840 yılında Uygur Kağanlığı’nı yıkarak Orhun bölgesini ele geçirmişlerdir.
924 yılında Çin’den kovulan Karahıtayların hücumları üzerine Yukarı Kem (Yenisey)’deki yurtlarına dönen Kırgızlar, 1207 yılında Çingis Kağan (1206-1227)’ın buyruğu altına girmişlerdir. 1217 yılında Moğollara karşı başlattıkları ayaklanma Çingis Kağan (1206-1227)’ın büyük oğlu Coçi tarafından bastırılmıştır.
Kırgızlardan bir kısmının daha X. yüzyılda (belki Karahıtay baskısı sonunda) bugünkü yurtlarına göç ettikleri bilinmektedir. Yukarı Kem (Yenisey)’de kalanların bugünkü Kırgızistan’a ne zaman geldikleri konusunda ise henüz kesin bilgimiz yoktur. Kırgızlar büyük ihtimalle Büyük Moğol Devleti’nin (Çingis Kağan (1206-1227) Devleti) bölünmesi döneminde ya da ondan sonra bugünkü Kırgızistan’a göç etmişlerdir. Bu göçün Altaylar yoluyla olduğu ve bir kısmının da Altaylar bölgesinde kalarak orada yaşamağı sürdürdükleri bilinmektedir. Meselâ Kakas (Hakas) adının, Kırgız adının eski bir yazılış ya da söyleyiş biçimi olduğu ve dolayısıyla bugünkü Kakasların Kırgızların bir bölümü olduğu bilinmektedir.
Kırgızlar, XIX. yüzyıl sonu ile XX. yüzyılda Rus hâkimiyeti altına girmişlerdir. Önce Çarlık Rusyası’nın sonra da Sovyetler Birliği’nin yönetiminde yaşayan Kırgızlar 1991 yılında bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. Bugün Kırgızistan başta olmak üzere Hakasya, Altay, Tacikistan, Özbekistan, Afganistan, Dış Moğolistan ve Doğu Türkistan’da yaşamaktadırlar.
ğ) Azlar: Göktürkler zamanında Kırgızlara yakın komşu olarak yaşamışlardır.
h) Çikler: Göktürkler zamanında Kem (Yenisey) ırmağının kuzeybatısında Kırgızlara ve Azlara komşu olarak yaşayan Çikler, daha sonra Uygurlara tâbi olmuşlardır.
ı) İzgiller: Göktürkler devrinde yaşadıkları bilinen İzgillerin daha sonraki tarihleri hakkında bilgi bulunmamaktadır.
i) On Oklar: 552 yılında Göktürk Kağanlığı’nı kuran Bumın Kağan, kardeşi İştemi Kağan’ın emrine 10 Türk beyi ve bu beylere bağlı boyları vermiş, onları batı ülkelerinin fethi ile görevlendirmiştir. Bu on boya On Oklar denilmektedir. On Oklar aynı zamanda Batı Göktürkleri olarak da anılmıştır. Türgişlerin ve Peçeneklerin, On Oklardan olduğu bilinmektedir.