Gokturkler Zamanında Orta Asya ’da Yaşayan Turk Toplulukları
Turk tarihindeki gelişmeleri daha iyi izleyebilmek icin Gokturkler doneminde Orta Asya ’daki Turk topluluklarından da soz etmek yerinde olacaktır Bu donemde Orta Asya ’da varlığı bilinen Turk toplulukları şunlardır:
a) Oğuzlar: I Gokturk Kağanlığı zamanında yukarı Kem (Yenisey) ’de Barlık cayı boylarında oturan Oğuzlar; 630 ’dan sonra Tula Nehri boylarına inmişlerdir II Gokturk Kağanlığı kurulmadan once burada bir devlet kurmuşlar, daha sonra Kutluk Kağan ’a yenilerek yeniden Gokturk hakimiyetine girmişlerdir II Gokturk Kağanlığı ’nın yıkılmasından sonra Uygur hakimiyetine giren Oğuzlar, IX yuzyıl sonlarında İnci Nehri (Pişon Zerefşan Seyhun Sirderya) boylarında gorunmuşler; bundan sonra Turk ve dunya tarihinde onemli yer tutmuştur
b) Tarduşlar ve Tolisler: Otuken bolgesine yakın oturan bu Turk bodunları Gokturklere daima bağlı kalmışlardı
c) Edizler: Gokturk doneminde Oğuzların yakın komşuları olan ve iki boydan oluşan bu Turk boyu siyasi bir varlık gosterememiştir
c) Uygurlar: Yurtları Selenge boyları olan ve 10 boydan oluşan Uygurlar, Gokturk hakimiyeti doneminde İltabar unvanlı başbuğlarının yonetiminde kalmışlar; Gokturk Kağanlığı ’nın yıkılmasından sonra Orta Asya tarihinde onemli rol oynamışlardır
d) Basmıllar: İdi Kut unvanlı başbuğlarının yonetiminde Beşbalık bolgesinde yaşayan Basmıllar, Uygurlar ve Karluklar ile birlikte Gokturk Kağanlığı ’nın yıkılışına yol acmışlardır Gokturklerin yerine kurdukları kağanlık bir yıl sonra Uygurlar tarafından yıkılınca Beşbalık bolgesindeki yurtlarından batıya gocmuşler; Karlukların da baskısıyla kuzeye itilmişler, XI yuzyılın sonlarında Zaysan Golu ’nun kuzeyinde gorulmuşlerdir Bundan sonraki tarihleri hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır
e) YirBayırkular: Gokturkler zamanında Baykal Golu ’nun doğu kıyılarında oturdukları sanılan YirBayırkuların tarihleri hakkında bilgi ve belgeye ulaşılamamıştır Kaşgarlı Mahmudun XI yuzyıl Turk toplulukları arasında saydığı Yabakuların ( YirBayırku) olması muhtemeldir
f) Karluklar: Ana yurtları Kara İrtiş ’in doğu yanında, UrunguZaysanAlagol arasındaki bolge olan Karluklar, uc boydan oluşmakta ve Uc Karluk olarak adlandırılmaktaydı Bu uc boydan Cigiller ve Tuhsılar, Karahanlı Devleti ’ni meydana getiren Turk toplulukları arasında yer almışlardır
Onceleri Gokturklere bağlı olan Karluklar, Gokturk Kağanlığı ’nın yıkılmasından sonra Uygurlarla hakimiyet mucadelesine girmişlerse de bu mucadeleyi kaybederek eski yurtlarından daha batıya cekilmişlerdir
Cinlilerin Karluk yurdu da dahil Orta Asya ’da hakimiyet kurma cabaları, 751 yılında Araplarla Cinliler arasındaki Talas Savaşı ’yla sona ermiş; bu savaşta Musluman Arapların yanını tutan Karluklar Cin ’in ağır bir yenilgiye uğramasına yol acmışlardır Talas Savaşı ’nın Orta Asya uzerinde iki onemli etkisi bulunmaktadır Bunlardan birincisi, Cin istilasının sona ermesi; ikincisi ise Turklerin İslam ile tanışmalarına zemin hazırlamasıdır
766 yılından başlayarak batı Gokturk ilinin butununu ele geciren Karluklar, 840 yılından sonra Karahanlı Devleti ’nin yonetimine girmişlerdir
XII yuzyılda Karahanlı egemenliğinin zayıflamasıyla birlikte Karahıtaylarla işbirliği yapan Karluklar, İli ’nin doğusundaki Kayalık ’ta kucuk bir devlet kurmuşlar, XIII yuzyılda (1221 ’de) Moğol hakimiyetine girmişlerdir
g) Kırgızlar: Gokturkler devrinde Kogmen Dağlarının kuzeyinde, Yukarı Kem (Yenisey) ’in Abakan Irmağı bolgesinde yaşıyorlardı Gulu bir devletleri vardı Kırgız Kağanlığı olarak adlandırılan bu devletin kurucuları olarak kendi Kağanlarının yonetiminde yaşayan Kırgızlar, Gokturk ve Uygur kağanlıkları doneminde guclu bir yapıya sahip olmuşlar; 840 yılında Uygur Kağanlığı ’nı yıkarak Orhun bolgesini ele gecirmişlerdir
924 yılında Cin ’den kovulan Karahıtayların hucumları uzerine Yukarı Kem (Yenisey) ’deki yurtlarına donen Kırgızlar, 1207 yılında Cingis Kağan (12061227) ’ın buyruğu altına girmişlerdir 1217 yılında Moğollara karşı başlattıkları ayaklanma Cingis Kağan (12061227) ’ın buyuk oğlu Coci tarafından bastırılmıştır
Kırgızlardan bir kısmının daha X yuzyılda (belki Karahıtay baskısı sonunda) bugunku yurtlarına goc ettikleri bilinmektedir Yukarı Kem (Yenisey) ’de kalanların bugunku Kırgızistan ’a ne zaman geldikleri konusunda ise henuz kesin bilgimiz yoktur Kırgızlar buyuk ihtimalle Buyuk Moğol Devleti ’nin (Cingis Kağan (12061227) Devleti) bolunmesi doneminde ya da ondan sonra bugunku Kırgızistan ’a goc etmişlerdir Bu gocun Altaylar yoluyla olduğu ve bir kısmının da Altaylar bolgesinde kalarak orada yaşamağı surdurdukleri bilinmektedir Mesela Kakas (Hakas) adının, Kırgız adının eski bir yazılış ya da soyleyiş bicimi olduğu ve dolayısıyla bugunku Kakasların Kırgızların bir bolumu olduğu bilinmektedir
Kırgızlar, XIX yuzyıl sonu ile XX yuzyılda Rus hakimiyeti altına girmişlerdir Once Carlık Rusyası ’nın sonra da Sovyetler Birliği ’nin yonetiminde yaşayan Kırgızlar 1991 yılında bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır Bugun Kırgızistan başta olmak uzere Hakasya, Altay, Tacikistan, Ozbekistan, Afganistan, Dış Moğolistan ve Doğu Turkistan ’da yaşamaktadırlar
ğ) Azlar: Gokturkler zamanında Kırgızlara yakın komşu olarak yaşamışlardır
h) Cikler: Gokturkler zamanında Kem (Yenisey) ırmağının kuzeybatısında Kırgızlara ve Azlara komşu olarak yaşayan Cikler, daha sonra Uygurlara tabi olmuşlardır
ı) İzgiller: Gokturkler devrinde yaşadıkları bilinen İzgillerin daha sonraki tarihleri hakkında bilgi bulunmamaktadır
i) On Oklar: 552 yılında Gokturk Kağanlığı ’nı kuran Bumın Kağan, kardeşi İştemi Kağan ’ın emrine 10 Turk beyi ve bu beylere bağlı boyları vermiş, onları batı ulkelerinin fethi ile gorevlendirmiştir Bu on boya On Oklar denilmektedir On Oklar aynı zamanda Batı Gokturkleri olarak da anılmıştır Turgişlerin ve Peceneklerin, On Oklardan olduğu bilinmektedir
Turk tarihindeki gelişmeleri daha iyi izleyebilmek icin Gokturkler doneminde Orta Asya ’daki Turk topluluklarından da soz etmek yerinde olacaktır Bu donemde Orta Asya ’da varlığı bilinen Turk toplulukları şunlardır:
a) Oğuzlar: I Gokturk Kağanlığı zamanında yukarı Kem (Yenisey) ’de Barlık cayı boylarında oturan Oğuzlar; 630 ’dan sonra Tula Nehri boylarına inmişlerdir II Gokturk Kağanlığı kurulmadan once burada bir devlet kurmuşlar, daha sonra Kutluk Kağan ’a yenilerek yeniden Gokturk hakimiyetine girmişlerdir II Gokturk Kağanlığı ’nın yıkılmasından sonra Uygur hakimiyetine giren Oğuzlar, IX yuzyıl sonlarında İnci Nehri (Pişon Zerefşan Seyhun Sirderya) boylarında gorunmuşler; bundan sonra Turk ve dunya tarihinde onemli yer tutmuştur
b) Tarduşlar ve Tolisler: Otuken bolgesine yakın oturan bu Turk bodunları Gokturklere daima bağlı kalmışlardı
c) Edizler: Gokturk doneminde Oğuzların yakın komşuları olan ve iki boydan oluşan bu Turk boyu siyasi bir varlık gosterememiştir
c) Uygurlar: Yurtları Selenge boyları olan ve 10 boydan oluşan Uygurlar, Gokturk hakimiyeti doneminde İltabar unvanlı başbuğlarının yonetiminde kalmışlar; Gokturk Kağanlığı ’nın yıkılmasından sonra Orta Asya tarihinde onemli rol oynamışlardır
d) Basmıllar: İdi Kut unvanlı başbuğlarının yonetiminde Beşbalık bolgesinde yaşayan Basmıllar, Uygurlar ve Karluklar ile birlikte Gokturk Kağanlığı ’nın yıkılışına yol acmışlardır Gokturklerin yerine kurdukları kağanlık bir yıl sonra Uygurlar tarafından yıkılınca Beşbalık bolgesindeki yurtlarından batıya gocmuşler; Karlukların da baskısıyla kuzeye itilmişler, XI yuzyılın sonlarında Zaysan Golu ’nun kuzeyinde gorulmuşlerdir Bundan sonraki tarihleri hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır
e) YirBayırkular: Gokturkler zamanında Baykal Golu ’nun doğu kıyılarında oturdukları sanılan YirBayırkuların tarihleri hakkında bilgi ve belgeye ulaşılamamıştır Kaşgarlı Mahmudun XI yuzyıl Turk toplulukları arasında saydığı Yabakuların ( YirBayırku) olması muhtemeldir
f) Karluklar: Ana yurtları Kara İrtiş ’in doğu yanında, UrunguZaysanAlagol arasındaki bolge olan Karluklar, uc boydan oluşmakta ve Uc Karluk olarak adlandırılmaktaydı Bu uc boydan Cigiller ve Tuhsılar, Karahanlı Devleti ’ni meydana getiren Turk toplulukları arasında yer almışlardır
Onceleri Gokturklere bağlı olan Karluklar, Gokturk Kağanlığı ’nın yıkılmasından sonra Uygurlarla hakimiyet mucadelesine girmişlerse de bu mucadeleyi kaybederek eski yurtlarından daha batıya cekilmişlerdir
Cinlilerin Karluk yurdu da dahil Orta Asya ’da hakimiyet kurma cabaları, 751 yılında Araplarla Cinliler arasındaki Talas Savaşı ’yla sona ermiş; bu savaşta Musluman Arapların yanını tutan Karluklar Cin ’in ağır bir yenilgiye uğramasına yol acmışlardır Talas Savaşı ’nın Orta Asya uzerinde iki onemli etkisi bulunmaktadır Bunlardan birincisi, Cin istilasının sona ermesi; ikincisi ise Turklerin İslam ile tanışmalarına zemin hazırlamasıdır
766 yılından başlayarak batı Gokturk ilinin butununu ele geciren Karluklar, 840 yılından sonra Karahanlı Devleti ’nin yonetimine girmişlerdir
XII yuzyılda Karahanlı egemenliğinin zayıflamasıyla birlikte Karahıtaylarla işbirliği yapan Karluklar, İli ’nin doğusundaki Kayalık ’ta kucuk bir devlet kurmuşlar, XIII yuzyılda (1221 ’de) Moğol hakimiyetine girmişlerdir
g) Kırgızlar: Gokturkler devrinde Kogmen Dağlarının kuzeyinde, Yukarı Kem (Yenisey) ’in Abakan Irmağı bolgesinde yaşıyorlardı Gulu bir devletleri vardı Kırgız Kağanlığı olarak adlandırılan bu devletin kurucuları olarak kendi Kağanlarının yonetiminde yaşayan Kırgızlar, Gokturk ve Uygur kağanlıkları doneminde guclu bir yapıya sahip olmuşlar; 840 yılında Uygur Kağanlığı ’nı yıkarak Orhun bolgesini ele gecirmişlerdir
924 yılında Cin ’den kovulan Karahıtayların hucumları uzerine Yukarı Kem (Yenisey) ’deki yurtlarına donen Kırgızlar, 1207 yılında Cingis Kağan (12061227) ’ın buyruğu altına girmişlerdir 1217 yılında Moğollara karşı başlattıkları ayaklanma Cingis Kağan (12061227) ’ın buyuk oğlu Coci tarafından bastırılmıştır
Kırgızlardan bir kısmının daha X yuzyılda (belki Karahıtay baskısı sonunda) bugunku yurtlarına goc ettikleri bilinmektedir Yukarı Kem (Yenisey) ’de kalanların bugunku Kırgızistan ’a ne zaman geldikleri konusunda ise henuz kesin bilgimiz yoktur Kırgızlar buyuk ihtimalle Buyuk Moğol Devleti ’nin (Cingis Kağan (12061227) Devleti) bolunmesi doneminde ya da ondan sonra bugunku Kırgızistan ’a goc etmişlerdir Bu gocun Altaylar yoluyla olduğu ve bir kısmının da Altaylar bolgesinde kalarak orada yaşamağı surdurdukleri bilinmektedir Mesela Kakas (Hakas) adının, Kırgız adının eski bir yazılış ya da soyleyiş bicimi olduğu ve dolayısıyla bugunku Kakasların Kırgızların bir bolumu olduğu bilinmektedir
Kırgızlar, XIX yuzyıl sonu ile XX yuzyılda Rus hakimiyeti altına girmişlerdir Once Carlık Rusyası ’nın sonra da Sovyetler Birliği ’nin yonetiminde yaşayan Kırgızlar 1991 yılında bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır Bugun Kırgızistan başta olmak uzere Hakasya, Altay, Tacikistan, Ozbekistan, Afganistan, Dış Moğolistan ve Doğu Turkistan ’da yaşamaktadırlar
ğ) Azlar: Gokturkler zamanında Kırgızlara yakın komşu olarak yaşamışlardır
h) Cikler: Gokturkler zamanında Kem (Yenisey) ırmağının kuzeybatısında Kırgızlara ve Azlara komşu olarak yaşayan Cikler, daha sonra Uygurlara tabi olmuşlardır
ı) İzgiller: Gokturkler devrinde yaşadıkları bilinen İzgillerin daha sonraki tarihleri hakkında bilgi bulunmamaktadır
i) On Oklar: 552 yılında Gokturk Kağanlığı ’nı kuran Bumın Kağan, kardeşi İştemi Kağan ’ın emrine 10 Turk beyi ve bu beylere bağlı boyları vermiş, onları batı ulkelerinin fethi ile gorevlendirmiştir Bu on boya On Oklar denilmektedir On Oklar aynı zamanda Batı Gokturkleri olarak da anılmıştır Turgişlerin ve Peceneklerin, On Oklardan olduğu bilinmektedir
