Hayat için su kadar hiçbir maddenin lüzum ve ihtiyacı büyük olmamıştır. Canlının yaşamasında olduğu kadar onların topluluğunun gelişme ve tekâmülünde tesiri daima ilk plânda görülmüş tarihin muhtelif devirlerinde şahsın ve dolayısıyla topluluğun menfaati bir su başını tutabilmeyi bir su akıntısı kenarında barınmayı en büyük ihtiyaç olarak hissettirmişti. Bu umumî ihtiyaç muayyen bir nokta etrafında şahısların birbirine yakınlığını millî birliklerin doğma ve inkişafına sebep olmuştur. İçinde bitkiler bulunan toprakları yeşil ve mahsuldar vadileri besleyen nehirlerin kıyılarında daima ilk kurun medeniyetlerinin parlak yılları geçmiştir.
Suların zamanla insan topluluklarının artması derecesinde önemi de artmış ve değişmiştir. Kıyılarında gölgeli yeşillikler geniş ekin tarlaları yetiştiren sular yalnız ekini yeşerten bir âmil olmakla kalmamış ayrıca muhtelif kavimlerin birbirleriyle temaslarında mal alışverişlerinde kısa ve rahat bir yol olmuş ve bu suretle sivilizasyonların yayılmasını birbiri üzerinde etkili olmasını da temin etmiştir. Burada suların milletlerin hayatında oynayabileceği rolleri çeşitlendirmeden kaçınarak suyun yalnız susuzluğu gideren ve dinî ihtiyaçları karşılıyan bir madde olarak gözönüne alındığı devirleri hatırlarsak onun bir «azîz» gibi takdis edildiğini görürüz. Bir yere su getirmek bir çeşme kurmak doğuda ve batıda bir sevab olmuş bu yolda yapılan tesisler o devirlerin en güzel ve zarif sanat âbidelerini teşkil etmiştir. Şarkta din suyu daha kıymetlendiriyordu. Bilhassa asırlarca İslâm dinini himaye ve intişarında büyük fedakârlık ve hizmetleri görülen Türklerde su tesisleri sanat ve mimarîlerinde çok önemli bir yer almıştır. Selçuk Sultanlarından ve Anadolu Türk Beylerinden günümüze kadar çok azı tamamen harap olmadan kalabilmiş üstü işlemeli o zarif çeşmeler o güzel hamamlar bunların birer uzak hâtırasıdır. Selçuk İran Bizans gibi civar hükümetlerin sanat ve mimarî görüşlerinin tesirine rağmen kendine has bir tarz bir üslûp almış olan Osmanlı Türklerinin sanat ve mimarîsinde ise su tesislerinin de kendine mahsus başkalıklarla ortaya çıktığı görülür.
Fakat şunu da işaret etmek lâzımdır ki bugüne kadar Türk sanatının etüdünde bilhassa dini mimari konuyu teşkil etmiş ve bu yolda yabancı bilginlerin de çok sayıda kıymetli eserleri yayımlanmıştır.
Yapının gördüğü hizmete göre dinî sivil ve askerî olarak üçe ayrılan mimarîden Türk dini mimarîsi üzerindeki tetkiklerin zenginliğine karşılık sivil ve askerî mimarî ve bu arada çeşme sebil ve saire gibi su tesislerine ait eserler genel ve kısa bir görüş çerçevesinde sınırlı bir saha içinde kalmıştır. Dinî mimarîde camilere ait bu etüdlerin çokluğuna rağmen diğer mevzuların nispet işin güçlüğünden ziyade dokümanların azlığı belki de âmil olmuştur. Aynı zamanda Türk mabedlerinin her birinin kendine mahsur ihtişamlı hususiyeti ve güzelliği belki de kendileri üzerinde daha fazla dikkati toplamıştır. Hakikaten Osmanlı Türklerinin mabed mimarîsinin Selçuk ve Anadolu mimarîsi fevkine çıktığı ve bir devrede de dünya sanat ve yapı varlığına tefevvuk ederek Süleymaniye Selimiye Sultanahmet vesairesi ile bir millet için yalnız ebedî bir iftihar âbidesi değil o milletin medeniyet seviyesinde ne kadar yükselmiş olduğunu gösteren âbideler halinde tecelli ettiği de görülür.
Türk sanatının zamanla değişen Bursa Klâ**** Teceddüt Lâle ve nihayet Barok Ampir tarzlarına ait empirmeler bütün bu eserler üzerinde de esaslı birer kaide olarak müşahede olunur.
Aynı zamanda camiin yapısındaki mimarî tarzına bütün müştemilâtı ve bu arada su tesisleri de aynı üslûba uyar.
Bu seyir üzerinden Bursa'da daha Sultan Orhan zamanında başlayan dinî inşaatın içinde yer alan su tesislerini Edirne'de daha ilerlemiş bir şekil aldığı İstanbul'da ise büyük bir gelişmeye uğrayarak âbideleştiği görülür. Bütün bu sanat eserlerinin mermer cepheleri üzerinde Bursa devrinin Klâsik devrin yenilik Lâle devrinin Barok ve Ampir devirlerinin ve nihayet Uyanış devrinin sanatkârının ağır üslûbu aydınlıkları çiçekleri münhanileri girift hatları sakleri devirlerinin kendilerine has ihtisasları halinde bulmak kabildir.
Türklerde insan şeklinin dinî telâkkiler dolayısiyle sanat eserleri üzerinde yer almamasına karşılık zarif kıvrımların ince ve cazip şekilli çiçek ve yemişlerin çeşme sebil ve şadırvanların mermerleri üzerinde güzel şekilleriyle yaraşacakları en uygun sahayı buldukları görülür.
Türklerde batıya nazaran ayrı bir güzellik ve bilgide fevkalâde terakki ve inkişaf göstermiş bu sanatın bu mimarînin su ızgaraları su bendleri havuzları su terazileri kemerleri künkleri sebilleri şadırvanları çeşmeleri ve dünya üzerinde ilk defa kurulmuş bütün bu tesislere bakan teşkilât ve kadroları ile Türk sanatının sivil mimarî bahsinin içinde kısaca etüd edilmesini doğru ve muvafık olarak görmüyoruz. Bu kadar geniş bu kadar kendine has bir sanat inceliği ve bilgisiyle temayüz ve şahsiyet kesbetmiş bu bahisleri "Türk Su Mimarîsi» namı altında bütün detaylarıyla bir araya toplayarak ayrı bir ilim bir sians olarak mütalâa edilmesini temenni ediyoruz. Bu düşüncelerimi Osmanlı Türklerinin kaç yüz yıl evvel çağdaş dünya milletlerine nazaran çok tekâmül ve terakki etmiş su mimarîsinden Türk sanatının o zengin ve geniş şapitrilerini «İstanbul Suları» kitabım da tebarüz ettirir.
Sultan Orhan Bursa'da dinî ve sosyal yapılarını kurdururken aynı zamanda tepeleri sisli yemyeşil vadilerden sular toplayarak künkler galeriler içinde şehire getirerek çeşmelerinden akıttırmıştı. Osmanlı Türklerinin yeni yapıları kurdukları devletin tazeliği kadar bir yenilikle civar şehirlerin binalarından ayrıldığı gibi su tesislerinde de değişiklikler görülüyordu.
Bunlar asırlardan beri devam eden Selçuk Sultanlarının revnaklı ve gelirli günlerinin süslü yapıları karşısında vakur ve asil bir sağin güzelliği içinde âdeta sedef gibi parlıyordu. Sular ise bütün bu mermer tesisleri süslüyordu. II. Murat o güzel camisile beraber yanında «bah-çe-i lâtifim» dediği büyük bir bahçe tanzim ettirmişti. Bu bahçenin geniş yeşilliklerle sayedar serinlikleri içinde suları billûrlaşan mermer güzel bir havuz bulunuyordu.
Suyu Osmanlı Türkleri mabedlerinin içine de almışlardı. I. Murat zamanında başlanmış ve Yıldırım devrinde tamamlanmış Ulu Cami'nin kubbesi altındaki büyük mermer havuz kendini saran ulûhîyet havası içinde günün loş aydınlıklarının süzüntüsünde oymalı fıskiyelerinden dökülen sularla yaprakları gecelerin nemile ıslanmış iri beyaz bir çiçek gibi nice yüzyıllardan beri durmaktadır. I. Mehmet'in Yeşil Cami'sinde fıskiyeli mermer havuzun günün aydınlıklarından içeri süzülen donuk akislerle koyu nefti gölgelerin titreşen hüznü içinde iri fakfur bir kâse gibi şeffaflaşıp esirleştiği görülür.
Muhitin tesiri altında daha incelenen Marmaranın ziyadar parlak denizi sahillerinde daha sade bir güzellik ve incelik alan Türk sanatkârının âbideleri civarın yeşil ve ruhanî faniliğinde beyaz bir buhar bulutu içinde değişerek köşeli bir billur gibi şekiller almıştır. İklim esen rüzgârlar akan sular parlak renkler bu insanların kurduğu kubbeyi daha sedefleştirmiş taş ve mermere çevresinde akan suların parlak keskin çizgilerini vermiştir.
Bursa Osmanlı Türklerinin elinde çeşmeleri hamamları kaplıcaları ile daha o zamanlar bir su şehri olmuştu. Şükrullah Bursa'yı o senelerde şöyle över:
"Şu Bursa'nın her şeyi; suyu taşı toprağı
Mis gibi bir sücüdür ve bulunmaz bir cevher.
İyilerin durağı bilgi altın kaynağı
Yalnızlar sığınağı Tanrının baktığı yer."
Bu arada civarın göğnü ve gözü dinlendiren bir deniz gibi engin yeşil vadileri bağların bahçelerin her tarafını küme küme yığın yığın ağaçlarının zümrütlüğü Türk sanatkârına kurduğu din âbidelerinin içini atlas bir kumaş gibi kaplıyan ve hiçbir yerde bu kadar zarifi ve bu kadar nefisi görülemeyen yemyeşil çiniler yarattırmıştı.
Edirne'nin Türklerin başşehri olması Bursa'yı kıskandıramadı. Meriç kıyıları bahçeleri camileri sarayları hamamları köprüleri ve su kuleleriyle ne olursa olsun daima büyük bir serhad şehri olarak kaldı. Hattâ Sinan'ın büyük şaheserine kavuştuğu günlerde bile yine bir serhad şehirliğinden kurtulamadı. Balkanların siyah çamlarla örtülü dar yollarına düşen Tuna'nın sazlıkları arasında akıp giden solgun sularının uzak kıyılarında çadır kuran Türk bahadırları için Edirne camilerinin minareleri arkada bırakılan ufuk üzerinde kaybolan siluetleri ile gurbet başlangıcı olarak kaldı. Böyle olmakla beraber Edirne'nin de güzel yılları oldu.
Fakat ne yazık ki o Yeni Saray'dan o Kum Kasrı'ndan o Adalet Kasrı'ndan o Cihannüma'smdan şimdi artık bir yığın taştan başka bir hâtıra kalmadı.
Biz bunları burada unutarak Osmanlı Türkleriyle gelip İstanbul'un kapılarını açacağız: Bu açılan kapının arkasında Bizans'ın duman ve toz tüten harabeleri üzerinde renkler yaldızlar içinde masalların bir şark şehrinin füsunlu güneşli parlak bir vadisinden camileri sarayları konakları çeşmeleri hamamlariyle büyük bir medeniyetin sabahının doğuşunu seyredeceğiz. Fatih'in İstanbul'a getirdiği bu yeni sivilizasyonda zamanla Bursa'nın Edirne'nin Türk sanat eserlerini şehrin yedi tepesini mermer âbidelerle şahikalandırdığı görülür.
Bütün bu âbidelerin serin avlularında gölgeli namazgah başlarında uzak hudutlara kadar uzanan tenha yollar üzerinde Türklerin derin tahayyüllerine uyarak iyilik seven kalplerinin tahassüslerinin bir eseri olarak bir çok su tesisleriyle güzel çeşmeler bulunur.
Şehirlerin su ihtiyacı ekseriyetle şehir dışı dere vesaire gibi su akıntılarından temin edilmiştir. İstanbul civarında büyük bir nehrin mevcut olmayışı dolayısıyla suyunu bir takım derelerden temini düşünülmüş Belgrat ormanlarındaki küçük derecikler üzerine su ızgara ve bend tesisleri yapılmıştır. Bu dereciklerden alınacak su tabiatiyle en az kirlenen noktadan ve her mevsimde suyu nisbeten en az bulanan yerlerden intihap olunmuştur. Su yoluna alınmadan evvel yağışlı mevsimlerde havi olabileceği bir takım mevaddan da kurtarılması düşünülmüştür. Cins cins ağaçların bir yığın yüksek yeşilliklerin arasından süzülerek doğan incecik derecikler bilhassa yağmurlu mevsimlerde kabararak dolandıkları zeminin üzerinden sürükledikleri dal kırıntıları ve ağaç parçalarıyla toplama havuzlarını taş galerileri tıkamamaları için bu suların akış yolları üzerine ızgaralar yapılırdı. Su ızgaraları mermerden veya demirden olurdu. Mermer ızgaralar ekseriyetle düz parmaklık şeklinde veyahutta birbirine geçmiş halkalar halinde olarak bir mermer çerçeve içinde dereciklerin etrafına örülmüş duvarlar üzerine tutturulurdu. İmparatorluğun ilk su tesislerinde ve bilhassa İstanbul'a büyük su hayratı bırakan III. Ahmet devrinde su inşaatı bu tarz mermer yapılardan zengindir. Sonraları ızgaralarda mermerin yerini demir almıştır. Daha yüksek boyda pencere parmaklığını andıran ve kısmen içeriye doğru kıvrılan bu ızgaralar bilhassa bend sularının açık salma halindeki akıntıları üzerine konulmuştur. Her iki nevi ızgara tesislerine bendlere gelen dere ve katmalar üzerinde tesadüf edilir. III. Ahmed'in Cebeci köyü civarında yaptırmış olduğu bendlerin yıkılarak harap olmasından sonra buradan Kırkçeşme' ye katılan eski bend sularının katma halinde akışları sebebiyle demir ızgara tertipleri yapılmıştır. Ekseriyetle ızgara ile beraber bu dereciklerin sularını hem toplamak ve hem de aktarmak üzere ızgara civarında bir de bend havuzu tesisi kurulurdu.
Bu ufak bendlerin duvarları bilâhare yapılan tesislerde daha yükseltilmiş olduğu görülür. Bizans zamanında ufak bir sarnıç (su köşkü) tertibinde olan yerdeFatih II. Mehmed zamanında temeli kurulan ve III. Ahmed zamanında yıkılarak harap olmasından dolayı tekrar göğüsleme duvarı yükseltilen Büyükbend ilk Türk barajı olarak gösterilebilir. Bu mahallin kuzeyinde II. Osman devrinden kalma diğer bir bend mevcut olduğu gibi sonraki Osmanlı hükümdarları tarafından başşehrin su ihtiyacının temini yolunda bu ormanların koyu yeşillikleri içinde mermerden bir çok Türk bendleri de kurulmuştur.
Suların zamanla insan topluluklarının artması derecesinde önemi de artmış ve değişmiştir. Kıyılarında gölgeli yeşillikler geniş ekin tarlaları yetiştiren sular yalnız ekini yeşerten bir âmil olmakla kalmamış ayrıca muhtelif kavimlerin birbirleriyle temaslarında mal alışverişlerinde kısa ve rahat bir yol olmuş ve bu suretle sivilizasyonların yayılmasını birbiri üzerinde etkili olmasını da temin etmiştir. Burada suların milletlerin hayatında oynayabileceği rolleri çeşitlendirmeden kaçınarak suyun yalnız susuzluğu gideren ve dinî ihtiyaçları karşılıyan bir madde olarak gözönüne alındığı devirleri hatırlarsak onun bir «azîz» gibi takdis edildiğini görürüz. Bir yere su getirmek bir çeşme kurmak doğuda ve batıda bir sevab olmuş bu yolda yapılan tesisler o devirlerin en güzel ve zarif sanat âbidelerini teşkil etmiştir. Şarkta din suyu daha kıymetlendiriyordu. Bilhassa asırlarca İslâm dinini himaye ve intişarında büyük fedakârlık ve hizmetleri görülen Türklerde su tesisleri sanat ve mimarîlerinde çok önemli bir yer almıştır. Selçuk Sultanlarından ve Anadolu Türk Beylerinden günümüze kadar çok azı tamamen harap olmadan kalabilmiş üstü işlemeli o zarif çeşmeler o güzel hamamlar bunların birer uzak hâtırasıdır. Selçuk İran Bizans gibi civar hükümetlerin sanat ve mimarî görüşlerinin tesirine rağmen kendine has bir tarz bir üslûp almış olan Osmanlı Türklerinin sanat ve mimarîsinde ise su tesislerinin de kendine mahsus başkalıklarla ortaya çıktığı görülür.
Fakat şunu da işaret etmek lâzımdır ki bugüne kadar Türk sanatının etüdünde bilhassa dini mimari konuyu teşkil etmiş ve bu yolda yabancı bilginlerin de çok sayıda kıymetli eserleri yayımlanmıştır.
Yapının gördüğü hizmete göre dinî sivil ve askerî olarak üçe ayrılan mimarîden Türk dini mimarîsi üzerindeki tetkiklerin zenginliğine karşılık sivil ve askerî mimarî ve bu arada çeşme sebil ve saire gibi su tesislerine ait eserler genel ve kısa bir görüş çerçevesinde sınırlı bir saha içinde kalmıştır. Dinî mimarîde camilere ait bu etüdlerin çokluğuna rağmen diğer mevzuların nispet işin güçlüğünden ziyade dokümanların azlığı belki de âmil olmuştur. Aynı zamanda Türk mabedlerinin her birinin kendine mahsur ihtişamlı hususiyeti ve güzelliği belki de kendileri üzerinde daha fazla dikkati toplamıştır. Hakikaten Osmanlı Türklerinin mabed mimarîsinin Selçuk ve Anadolu mimarîsi fevkine çıktığı ve bir devrede de dünya sanat ve yapı varlığına tefevvuk ederek Süleymaniye Selimiye Sultanahmet vesairesi ile bir millet için yalnız ebedî bir iftihar âbidesi değil o milletin medeniyet seviyesinde ne kadar yükselmiş olduğunu gösteren âbideler halinde tecelli ettiği de görülür.
Türk sanatının zamanla değişen Bursa Klâ**** Teceddüt Lâle ve nihayet Barok Ampir tarzlarına ait empirmeler bütün bu eserler üzerinde de esaslı birer kaide olarak müşahede olunur.
Aynı zamanda camiin yapısındaki mimarî tarzına bütün müştemilâtı ve bu arada su tesisleri de aynı üslûba uyar.
Bu seyir üzerinden Bursa'da daha Sultan Orhan zamanında başlayan dinî inşaatın içinde yer alan su tesislerini Edirne'de daha ilerlemiş bir şekil aldığı İstanbul'da ise büyük bir gelişmeye uğrayarak âbideleştiği görülür. Bütün bu sanat eserlerinin mermer cepheleri üzerinde Bursa devrinin Klâsik devrin yenilik Lâle devrinin Barok ve Ampir devirlerinin ve nihayet Uyanış devrinin sanatkârının ağır üslûbu aydınlıkları çiçekleri münhanileri girift hatları sakleri devirlerinin kendilerine has ihtisasları halinde bulmak kabildir.
Türklerde insan şeklinin dinî telâkkiler dolayısiyle sanat eserleri üzerinde yer almamasına karşılık zarif kıvrımların ince ve cazip şekilli çiçek ve yemişlerin çeşme sebil ve şadırvanların mermerleri üzerinde güzel şekilleriyle yaraşacakları en uygun sahayı buldukları görülür.
Türklerde batıya nazaran ayrı bir güzellik ve bilgide fevkalâde terakki ve inkişaf göstermiş bu sanatın bu mimarînin su ızgaraları su bendleri havuzları su terazileri kemerleri künkleri sebilleri şadırvanları çeşmeleri ve dünya üzerinde ilk defa kurulmuş bütün bu tesislere bakan teşkilât ve kadroları ile Türk sanatının sivil mimarî bahsinin içinde kısaca etüd edilmesini doğru ve muvafık olarak görmüyoruz. Bu kadar geniş bu kadar kendine has bir sanat inceliği ve bilgisiyle temayüz ve şahsiyet kesbetmiş bu bahisleri "Türk Su Mimarîsi» namı altında bütün detaylarıyla bir araya toplayarak ayrı bir ilim bir sians olarak mütalâa edilmesini temenni ediyoruz. Bu düşüncelerimi Osmanlı Türklerinin kaç yüz yıl evvel çağdaş dünya milletlerine nazaran çok tekâmül ve terakki etmiş su mimarîsinden Türk sanatının o zengin ve geniş şapitrilerini «İstanbul Suları» kitabım da tebarüz ettirir.
Sultan Orhan Bursa'da dinî ve sosyal yapılarını kurdururken aynı zamanda tepeleri sisli yemyeşil vadilerden sular toplayarak künkler galeriler içinde şehire getirerek çeşmelerinden akıttırmıştı. Osmanlı Türklerinin yeni yapıları kurdukları devletin tazeliği kadar bir yenilikle civar şehirlerin binalarından ayrıldığı gibi su tesislerinde de değişiklikler görülüyordu.
Bunlar asırlardan beri devam eden Selçuk Sultanlarının revnaklı ve gelirli günlerinin süslü yapıları karşısında vakur ve asil bir sağin güzelliği içinde âdeta sedef gibi parlıyordu. Sular ise bütün bu mermer tesisleri süslüyordu. II. Murat o güzel camisile beraber yanında «bah-çe-i lâtifim» dediği büyük bir bahçe tanzim ettirmişti. Bu bahçenin geniş yeşilliklerle sayedar serinlikleri içinde suları billûrlaşan mermer güzel bir havuz bulunuyordu.
Suyu Osmanlı Türkleri mabedlerinin içine de almışlardı. I. Murat zamanında başlanmış ve Yıldırım devrinde tamamlanmış Ulu Cami'nin kubbesi altındaki büyük mermer havuz kendini saran ulûhîyet havası içinde günün loş aydınlıklarının süzüntüsünde oymalı fıskiyelerinden dökülen sularla yaprakları gecelerin nemile ıslanmış iri beyaz bir çiçek gibi nice yüzyıllardan beri durmaktadır. I. Mehmet'in Yeşil Cami'sinde fıskiyeli mermer havuzun günün aydınlıklarından içeri süzülen donuk akislerle koyu nefti gölgelerin titreşen hüznü içinde iri fakfur bir kâse gibi şeffaflaşıp esirleştiği görülür.
Muhitin tesiri altında daha incelenen Marmaranın ziyadar parlak denizi sahillerinde daha sade bir güzellik ve incelik alan Türk sanatkârının âbideleri civarın yeşil ve ruhanî faniliğinde beyaz bir buhar bulutu içinde değişerek köşeli bir billur gibi şekiller almıştır. İklim esen rüzgârlar akan sular parlak renkler bu insanların kurduğu kubbeyi daha sedefleştirmiş taş ve mermere çevresinde akan suların parlak keskin çizgilerini vermiştir.
Bursa Osmanlı Türklerinin elinde çeşmeleri hamamları kaplıcaları ile daha o zamanlar bir su şehri olmuştu. Şükrullah Bursa'yı o senelerde şöyle över:
"Şu Bursa'nın her şeyi; suyu taşı toprağı
Mis gibi bir sücüdür ve bulunmaz bir cevher.
İyilerin durağı bilgi altın kaynağı
Yalnızlar sığınağı Tanrının baktığı yer."
Bu arada civarın göğnü ve gözü dinlendiren bir deniz gibi engin yeşil vadileri bağların bahçelerin her tarafını küme küme yığın yığın ağaçlarının zümrütlüğü Türk sanatkârına kurduğu din âbidelerinin içini atlas bir kumaş gibi kaplıyan ve hiçbir yerde bu kadar zarifi ve bu kadar nefisi görülemeyen yemyeşil çiniler yarattırmıştı.
Edirne'nin Türklerin başşehri olması Bursa'yı kıskandıramadı. Meriç kıyıları bahçeleri camileri sarayları hamamları köprüleri ve su kuleleriyle ne olursa olsun daima büyük bir serhad şehri olarak kaldı. Hattâ Sinan'ın büyük şaheserine kavuştuğu günlerde bile yine bir serhad şehirliğinden kurtulamadı. Balkanların siyah çamlarla örtülü dar yollarına düşen Tuna'nın sazlıkları arasında akıp giden solgun sularının uzak kıyılarında çadır kuran Türk bahadırları için Edirne camilerinin minareleri arkada bırakılan ufuk üzerinde kaybolan siluetleri ile gurbet başlangıcı olarak kaldı. Böyle olmakla beraber Edirne'nin de güzel yılları oldu.
Fakat ne yazık ki o Yeni Saray'dan o Kum Kasrı'ndan o Adalet Kasrı'ndan o Cihannüma'smdan şimdi artık bir yığın taştan başka bir hâtıra kalmadı.
Biz bunları burada unutarak Osmanlı Türkleriyle gelip İstanbul'un kapılarını açacağız: Bu açılan kapının arkasında Bizans'ın duman ve toz tüten harabeleri üzerinde renkler yaldızlar içinde masalların bir şark şehrinin füsunlu güneşli parlak bir vadisinden camileri sarayları konakları çeşmeleri hamamlariyle büyük bir medeniyetin sabahının doğuşunu seyredeceğiz. Fatih'in İstanbul'a getirdiği bu yeni sivilizasyonda zamanla Bursa'nın Edirne'nin Türk sanat eserlerini şehrin yedi tepesini mermer âbidelerle şahikalandırdığı görülür.
Bütün bu âbidelerin serin avlularında gölgeli namazgah başlarında uzak hudutlara kadar uzanan tenha yollar üzerinde Türklerin derin tahayyüllerine uyarak iyilik seven kalplerinin tahassüslerinin bir eseri olarak bir çok su tesisleriyle güzel çeşmeler bulunur.
Şehirlerin su ihtiyacı ekseriyetle şehir dışı dere vesaire gibi su akıntılarından temin edilmiştir. İstanbul civarında büyük bir nehrin mevcut olmayışı dolayısıyla suyunu bir takım derelerden temini düşünülmüş Belgrat ormanlarındaki küçük derecikler üzerine su ızgara ve bend tesisleri yapılmıştır. Bu dereciklerden alınacak su tabiatiyle en az kirlenen noktadan ve her mevsimde suyu nisbeten en az bulanan yerlerden intihap olunmuştur. Su yoluna alınmadan evvel yağışlı mevsimlerde havi olabileceği bir takım mevaddan da kurtarılması düşünülmüştür. Cins cins ağaçların bir yığın yüksek yeşilliklerin arasından süzülerek doğan incecik derecikler bilhassa yağmurlu mevsimlerde kabararak dolandıkları zeminin üzerinden sürükledikleri dal kırıntıları ve ağaç parçalarıyla toplama havuzlarını taş galerileri tıkamamaları için bu suların akış yolları üzerine ızgaralar yapılırdı. Su ızgaraları mermerden veya demirden olurdu. Mermer ızgaralar ekseriyetle düz parmaklık şeklinde veyahutta birbirine geçmiş halkalar halinde olarak bir mermer çerçeve içinde dereciklerin etrafına örülmüş duvarlar üzerine tutturulurdu. İmparatorluğun ilk su tesislerinde ve bilhassa İstanbul'a büyük su hayratı bırakan III. Ahmet devrinde su inşaatı bu tarz mermer yapılardan zengindir. Sonraları ızgaralarda mermerin yerini demir almıştır. Daha yüksek boyda pencere parmaklığını andıran ve kısmen içeriye doğru kıvrılan bu ızgaralar bilhassa bend sularının açık salma halindeki akıntıları üzerine konulmuştur. Her iki nevi ızgara tesislerine bendlere gelen dere ve katmalar üzerinde tesadüf edilir. III. Ahmed'in Cebeci köyü civarında yaptırmış olduğu bendlerin yıkılarak harap olmasından sonra buradan Kırkçeşme' ye katılan eski bend sularının katma halinde akışları sebebiyle demir ızgara tertipleri yapılmıştır. Ekseriyetle ızgara ile beraber bu dereciklerin sularını hem toplamak ve hem de aktarmak üzere ızgara civarında bir de bend havuzu tesisi kurulurdu.
Bu ufak bendlerin duvarları bilâhare yapılan tesislerde daha yükseltilmiş olduğu görülür. Bizans zamanında ufak bir sarnıç (su köşkü) tertibinde olan yerdeFatih II. Mehmed zamanında temeli kurulan ve III. Ahmed zamanında yıkılarak harap olmasından dolayı tekrar göğüsleme duvarı yükseltilen Büyükbend ilk Türk barajı olarak gösterilebilir. Bu mahallin kuzeyinde II. Osman devrinden kalma diğer bir bend mevcut olduğu gibi sonraki Osmanlı hükümdarları tarafından başşehrin su ihtiyacının temini yolunda bu ormanların koyu yeşillikleri içinde mermerden bir çok Türk bendleri de kurulmuştur.