Osmanlı Tarihi Terimleri
Osmanlı Tarihi Terimler ve Anlamları
Ekber ve Erşed : Tahta en yaşlı ve en tecrübeli şehzadenin geçmesini zorunlu kılan yasa.
Mutasarrıf :Tanzimat'tan sonra, Osmanlı yönetim teşkilatında sancakların yöneticisi.
Redif birlikleri:19.yyda timar sisteminin kaldırılmasıyla ortaya cıkan boslugu doldurmak ıcın kurulmuş birlikler.
Kul kökenli : Devşirme
Divanıhümayun : Merkezi hükümet.
Sadrazam :Osmanlı devletinde vekil ve vezirlerin en büyüğü, padişahın mutlak vekili, başbakan.
Divan: yönetimden sorumlu en yetkili kurul olduğu gibi adli bakımdan da en üst yargı kuruluşu niteliğini taşır.
Reisül Küttab : Divanıhümayundaki katiplerin reisidir.
Vezir-i Azam (sadrazam): Padişahın mutlak vekili olup günümüzdeki Başbakan’ in konu¬mundadır. Padişah mührünü taşır, padişah adına tayin ve terfiler yapar ve devlet işlerini yürütürdü. Sadrazamlar padişah yerine sefere çıktıkları za¬man “Serdar-ı Ekrem“(Büyük Asker) unvanı alırlardı.
Vezirler: Günümüzde Devlet Bakanları konu¬munda olan vezirler daha çok askeri ve siyasi işlerden sorumlu idiler. Tecrübeli birer devlet adamı olup vezir-i azamın yardımcısı idiler. Osmanlı Devleti büyüdükçe sayıları artmıştır.
Kazaskerler: Anadolu ve Rumeli Kazaskeri ol¬mak üzere sayıları ikidir. Adalet, eğitim, kültür ve diyanet işlerine bakarlardı. Divandaki büyük da¬valara bakan kazaskerler ayrıca kadı ve müder¬rislerin (profesör) tayin ve terfilerine bakarlardı. Günümüzdeki hem Milli Eğitim hem Adalet Bakanı konumundaydılar.
Defterdarlar: Günümüzdeki Maliye Bakanı’ nın konumunda olan defterdarlar, devletin bütün mali işlerinden sorumludur. Anadolu ve Rumeli def¬terdarları olmak üzere sayıları ikidir.
Nişancı: Protokol, yazı ve tapu işlerinde so¬rumlu idi. Padişah adına yazılan ferman, berat ve diğer belgelere padişahın tuğrasını (imzasını) çekerdi. Osmanlı kanunlarını çok iyi bilen nişancılar gerekti¬ği zaman Divana bilgi verirlerdi.
Naima : Osmanlı’nın ilk resmi tarihçisi.
Mıngır : Osmanlı’nın ilk parasıdır. Osman Bey zamanında bastırılmıştır(Bakır)
Akçe : Osmanlı para birimidir. Orhan Bey zamanında bastırılmıştır.
Filori : Osmanlı ‘da ilk altın para. Fatih zamanında bastırılmıştır.
Mecidiye : 19 yy. da Abdülmecit tarafından bastırılmıştır.
Kaime : Osmanlı’da ilk kağıt para. 19 yy. Abdülmecit tarafından bastırılmıştır.
Ağnam: Hayvan sahiplerinden alınan vergidir.
Amediye : Yerdeğiştirme vergisidir.
Avarız: Olağanüstü hal vergisidir.
Baç : Osmanlı Devleti’nin tarihinde aldığı ilk vergidir. Pazar yeri vergisidir.
Çift – bozan : Toprağını terk eden, işlemeyenlerden alınan vergidir.
Bennak : Evli çiftlerden alınan vergi.
Mücerred : Bekar çiftçilerden alınan vergi.
İspenç : Gayrimüslim çiftçilerden alınan arazi vergisi.
İhtisap : İş yeri açma ruhsatı vergisi.
İltizam : İltizâm devlete ait bir gelirin ihale yoluyla şahıslara verilmesidir. 16.
yüzyıldan sonra uygulamaya konulan bu sistemde devlete ait bir gelir genellikle 3 yıllık bir süre için açık artırmaya çıkarılır,en yüksek bedeli verene devredilirdi. Bu ihaleyi kazanan kişiye MÜLTEZİM denirdi.Mültezîmlere dirlik sahiplerine verilen haklar tanınmıştı.
Öşriye:Osmanlı fetihlerinden önce Müslümanların elinde bulunan veya sonradan Müslümanların yerleştirildiği topraklardır.Bu toprak sahipleri topraklarını istedikleri şekilde kullanabilirlerdi.Vakıf yapabilir,satabilir veya bağışlayabilirlerdi bu toprakları işleye halk devlete,öşür vergisi verirdi.
Hareciye:Bir yerin fethinden sonra yeri gayrimüslimlerin elinde bırakarak onlara ‘mülk’ olarak verilen topraklardır.Hareciye arazileri de öşriye gibi bir statüye sahipti.Sahipleri devlete arazi vergisi olarak ‘haraç’ öderlerdi.
Miri arazi: devlet mülkiyetine geçirilen topraklardı.mülkiyeti devlete ait olan bu topraklar ekilip biçilmesi ve işlenmesi amacıyla çeşitli kişilere bırakılmıştı.Miri arazi çeşitli bölümlerden meydana gelmiştir.
Dirlik: Miri arazinin en önemli bölümü olarak dirlik olarak ayrılmıştı.Bu araziyi ekip biçenler devlete ödemeleri gereken vergiyi hükümetin göstereceği memurlara ve sipahilere öderlerdi.Böylece devlet hazinesinden memur ve sipahi maaşları için para çıkmamış oluyordu.Dirlik gelirine göre üçe ayrılmıştı.
Has: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazla olan dirliklerdi.Bunlar padişahlara,şehzadelere,divan üyelerine,beylerbeylerine ve sancak beylerine verildi.has sahipleri dirliklerinin 5000 akçesini kendilerine ayırırlar,geri kalan her 5000 akçe için atı,silahı olan ve savaşa hazır durumda bulunan cebeli (cebeli-sipahi) beslerlerdi.Bunlarda savaşa katılırlardı.
Zeamet: Yıllık geliri 20.000 akçe ile 100.000 akçe arasında olan dirliklerdi.Zeamet orta derecedeki devlet memurlarına (hazine ve tımar defterdarlarına alay beylerine kale dizdarlarına ,divan katiplerine...) verilirdi.Zeamet sahibi ilk 5000 akçe hariç sonraki her 5000 akçe için cebeli beslemek zorundaydı.
Tımar: Yıllık geliri 3000 akçe ile 20000 akçe arasında olan dirliklere tımar denirdi.Tımar sahipleri gelirlerinin 3000 akçesini kendi geçimlerine ayırırlardı.buna kılıç tımarı denilmiştir.Geri kalan her 3000 akçe için bir cebeli beslenirdi.Tımarlar başlıca üç kısma ayrılmıştır.
1.Eşkinci Tımarı:Savaşta yararlık gösteren askerlere verilirdi.
2.Mustahfaz tımarı:Cami imam ve hatiplerine verilirdi.
3.Hizmet tımarı:Saray görevlilerine verilirdi.
Ocaklık arazi:Geliri kale muhafızları ve tersane masrafları için ayrılmış topraklardı.
Yurtluk arazi:Geliri sınır koruma hizmetlerine karşılık olarak arılan sınır boylarındaki araziye yurtluk denilmiştir.
Mukataa:geliri memurlara,askerlere veya diğer hizmetlere ayrılmayıp doğrudan doğruya hazineye kalan topraklardı.bu arazinin geliri mültezimler tarafından toplanırdı.
Vakıf arazi:Gelirleri cami,medrese,şifa hane,imarethane,kervansaray gibi din,bilim ve hayır kurumlarının ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ayrılmış topraklardı.Vakıf arazisi satılmaz ve başkasına devredilmezdi.Vakıf arazi sayesinde toplumun önemli ihtiyaçları hayır sever kişiler tarafından karşılanırdı.
Malikane : Vazifesinde üstün başarı gösteren kişilere verilen araziye denir.
Metruk : Halkın ortak kullanım alanı (Örn. Mecburiyet Cad.)
Mevat: Boş arazi.
Paşmaklık : Padişahın sülalesindeki bayanlara verilen arazi.
Arpalık : İlmiye gurubuna emekli ikramiyesi olarak verilen arazi.
Şeyh : Lonca başkanı
Kethüda : Loncanın ikinci başkanı
Narh : Loncanın bir ürün için belirlediği birim fiyat.
Gedik Usülü – Yeddi Vahid : Ekonomide tekellik.
Külliye : Çeşitli işlevleri bulunan sosyal amaçlı yapı topluluğuna verilen isim.
Genel olarak cami, medrese, imaret, kütüphane, hastahane ve hamam görevini gören binaların bulunduğu yapı.
Bedesten : Alışveriş yeri.
İmarethane : Aşevi.
Müsadere sistemi : Osmanlı İmparatorluğu’nda, ölen bir devlet memurunun ya da herhangi bir kimsenin ölümünde, idamında, hatta hayattayken mal varlığına devlet tarafından el konulması.
Tevki : Padişahın bütün yazılı emirlerine denir.
Cülus : Hükümdarlık tahtına çıkma, tahta oturma.
Çelebi, Efendi : Şehzadelerin diğer lakapları.
Seyfiye (Ehli örf) : Askeri ve idari alanla doğrudan ilgilenen sınıftır. Örf’ün uygulayıcısıdır.
İlmiye ( Ehli şer) : Hukuk, din, eğitim, yargı işleriyle ilgilenen sınıftır. Alimler (ulema) sınıfıdır. Devletin temel ideolojisini savunan sınıftır.
Kalemiye ( Ehli kalem ) : yazışma, kayıt, maliye ve dış işleriyle ilgilenen sınıftır. Katipler ve memurlar sınıfıdır.
Osmanlı Tarihi Terimler ve Anlamları
Ekber ve Erşed : Tahta en yaşlı ve en tecrübeli şehzadenin geçmesini zorunlu kılan yasa.
Mutasarrıf :Tanzimat'tan sonra, Osmanlı yönetim teşkilatında sancakların yöneticisi.
Redif birlikleri:19.yyda timar sisteminin kaldırılmasıyla ortaya cıkan boslugu doldurmak ıcın kurulmuş birlikler.
Kul kökenli : Devşirme
Divanıhümayun : Merkezi hükümet.
Sadrazam :Osmanlı devletinde vekil ve vezirlerin en büyüğü, padişahın mutlak vekili, başbakan.
Divan: yönetimden sorumlu en yetkili kurul olduğu gibi adli bakımdan da en üst yargı kuruluşu niteliğini taşır.
Reisül Küttab : Divanıhümayundaki katiplerin reisidir.
Vezir-i Azam (sadrazam): Padişahın mutlak vekili olup günümüzdeki Başbakan’ in konu¬mundadır. Padişah mührünü taşır, padişah adına tayin ve terfiler yapar ve devlet işlerini yürütürdü. Sadrazamlar padişah yerine sefere çıktıkları za¬man “Serdar-ı Ekrem“(Büyük Asker) unvanı alırlardı.
Vezirler: Günümüzde Devlet Bakanları konu¬munda olan vezirler daha çok askeri ve siyasi işlerden sorumlu idiler. Tecrübeli birer devlet adamı olup vezir-i azamın yardımcısı idiler. Osmanlı Devleti büyüdükçe sayıları artmıştır.
Kazaskerler: Anadolu ve Rumeli Kazaskeri ol¬mak üzere sayıları ikidir. Adalet, eğitim, kültür ve diyanet işlerine bakarlardı. Divandaki büyük da¬valara bakan kazaskerler ayrıca kadı ve müder¬rislerin (profesör) tayin ve terfilerine bakarlardı. Günümüzdeki hem Milli Eğitim hem Adalet Bakanı konumundaydılar.
Defterdarlar: Günümüzdeki Maliye Bakanı’ nın konumunda olan defterdarlar, devletin bütün mali işlerinden sorumludur. Anadolu ve Rumeli def¬terdarları olmak üzere sayıları ikidir.
Nişancı: Protokol, yazı ve tapu işlerinde so¬rumlu idi. Padişah adına yazılan ferman, berat ve diğer belgelere padişahın tuğrasını (imzasını) çekerdi. Osmanlı kanunlarını çok iyi bilen nişancılar gerekti¬ği zaman Divana bilgi verirlerdi.
Naima : Osmanlı’nın ilk resmi tarihçisi.
Mıngır : Osmanlı’nın ilk parasıdır. Osman Bey zamanında bastırılmıştır(Bakır)
Akçe : Osmanlı para birimidir. Orhan Bey zamanında bastırılmıştır.
Filori : Osmanlı ‘da ilk altın para. Fatih zamanında bastırılmıştır.
Mecidiye : 19 yy. da Abdülmecit tarafından bastırılmıştır.
Kaime : Osmanlı’da ilk kağıt para. 19 yy. Abdülmecit tarafından bastırılmıştır.
Ağnam: Hayvan sahiplerinden alınan vergidir.
Amediye : Yerdeğiştirme vergisidir.
Avarız: Olağanüstü hal vergisidir.
Baç : Osmanlı Devleti’nin tarihinde aldığı ilk vergidir. Pazar yeri vergisidir.
Çift – bozan : Toprağını terk eden, işlemeyenlerden alınan vergidir.
Bennak : Evli çiftlerden alınan vergi.
Mücerred : Bekar çiftçilerden alınan vergi.
İspenç : Gayrimüslim çiftçilerden alınan arazi vergisi.
İhtisap : İş yeri açma ruhsatı vergisi.
İltizam : İltizâm devlete ait bir gelirin ihale yoluyla şahıslara verilmesidir. 16.
yüzyıldan sonra uygulamaya konulan bu sistemde devlete ait bir gelir genellikle 3 yıllık bir süre için açık artırmaya çıkarılır,en yüksek bedeli verene devredilirdi. Bu ihaleyi kazanan kişiye MÜLTEZİM denirdi.Mültezîmlere dirlik sahiplerine verilen haklar tanınmıştı.
Öşriye:Osmanlı fetihlerinden önce Müslümanların elinde bulunan veya sonradan Müslümanların yerleştirildiği topraklardır.Bu toprak sahipleri topraklarını istedikleri şekilde kullanabilirlerdi.Vakıf yapabilir,satabilir veya bağışlayabilirlerdi bu toprakları işleye halk devlete,öşür vergisi verirdi.
Hareciye:Bir yerin fethinden sonra yeri gayrimüslimlerin elinde bırakarak onlara ‘mülk’ olarak verilen topraklardır.Hareciye arazileri de öşriye gibi bir statüye sahipti.Sahipleri devlete arazi vergisi olarak ‘haraç’ öderlerdi.
Miri arazi: devlet mülkiyetine geçirilen topraklardı.mülkiyeti devlete ait olan bu topraklar ekilip biçilmesi ve işlenmesi amacıyla çeşitli kişilere bırakılmıştı.Miri arazi çeşitli bölümlerden meydana gelmiştir.
Dirlik: Miri arazinin en önemli bölümü olarak dirlik olarak ayrılmıştı.Bu araziyi ekip biçenler devlete ödemeleri gereken vergiyi hükümetin göstereceği memurlara ve sipahilere öderlerdi.Böylece devlet hazinesinden memur ve sipahi maaşları için para çıkmamış oluyordu.Dirlik gelirine göre üçe ayrılmıştı.
Has: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazla olan dirliklerdi.Bunlar padişahlara,şehzadelere,divan üyelerine,beylerbeylerine ve sancak beylerine verildi.has sahipleri dirliklerinin 5000 akçesini kendilerine ayırırlar,geri kalan her 5000 akçe için atı,silahı olan ve savaşa hazır durumda bulunan cebeli (cebeli-sipahi) beslerlerdi.Bunlarda savaşa katılırlardı.
Zeamet: Yıllık geliri 20.000 akçe ile 100.000 akçe arasında olan dirliklerdi.Zeamet orta derecedeki devlet memurlarına (hazine ve tımar defterdarlarına alay beylerine kale dizdarlarına ,divan katiplerine...) verilirdi.Zeamet sahibi ilk 5000 akçe hariç sonraki her 5000 akçe için cebeli beslemek zorundaydı.
Tımar: Yıllık geliri 3000 akçe ile 20000 akçe arasında olan dirliklere tımar denirdi.Tımar sahipleri gelirlerinin 3000 akçesini kendi geçimlerine ayırırlardı.buna kılıç tımarı denilmiştir.Geri kalan her 3000 akçe için bir cebeli beslenirdi.Tımarlar başlıca üç kısma ayrılmıştır.
1.Eşkinci Tımarı:Savaşta yararlık gösteren askerlere verilirdi.
2.Mustahfaz tımarı:Cami imam ve hatiplerine verilirdi.
3.Hizmet tımarı:Saray görevlilerine verilirdi.
Ocaklık arazi:Geliri kale muhafızları ve tersane masrafları için ayrılmış topraklardı.
Yurtluk arazi:Geliri sınır koruma hizmetlerine karşılık olarak arılan sınır boylarındaki araziye yurtluk denilmiştir.
Mukataa:geliri memurlara,askerlere veya diğer hizmetlere ayrılmayıp doğrudan doğruya hazineye kalan topraklardı.bu arazinin geliri mültezimler tarafından toplanırdı.
Vakıf arazi:Gelirleri cami,medrese,şifa hane,imarethane,kervansaray gibi din,bilim ve hayır kurumlarının ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ayrılmış topraklardı.Vakıf arazisi satılmaz ve başkasına devredilmezdi.Vakıf arazi sayesinde toplumun önemli ihtiyaçları hayır sever kişiler tarafından karşılanırdı.
Malikane : Vazifesinde üstün başarı gösteren kişilere verilen araziye denir.
Metruk : Halkın ortak kullanım alanı (Örn. Mecburiyet Cad.)
Mevat: Boş arazi.
Paşmaklık : Padişahın sülalesindeki bayanlara verilen arazi.
Arpalık : İlmiye gurubuna emekli ikramiyesi olarak verilen arazi.
Şeyh : Lonca başkanı
Kethüda : Loncanın ikinci başkanı
Narh : Loncanın bir ürün için belirlediği birim fiyat.
Gedik Usülü – Yeddi Vahid : Ekonomide tekellik.
Külliye : Çeşitli işlevleri bulunan sosyal amaçlı yapı topluluğuna verilen isim.
Genel olarak cami, medrese, imaret, kütüphane, hastahane ve hamam görevini gören binaların bulunduğu yapı.
Bedesten : Alışveriş yeri.
İmarethane : Aşevi.
Müsadere sistemi : Osmanlı İmparatorluğu’nda, ölen bir devlet memurunun ya da herhangi bir kimsenin ölümünde, idamında, hatta hayattayken mal varlığına devlet tarafından el konulması.
Tevki : Padişahın bütün yazılı emirlerine denir.
Cülus : Hükümdarlık tahtına çıkma, tahta oturma.
Çelebi, Efendi : Şehzadelerin diğer lakapları.
Seyfiye (Ehli örf) : Askeri ve idari alanla doğrudan ilgilenen sınıftır. Örf’ün uygulayıcısıdır.
İlmiye ( Ehli şer) : Hukuk, din, eğitim, yargı işleriyle ilgilenen sınıftır. Alimler (ulema) sınıfıdır. Devletin temel ideolojisini savunan sınıftır.
Kalemiye ( Ehli kalem ) : yazışma, kayıt, maliye ve dış işleriyle ilgilenen sınıftır. Katipler ve memurlar sınıfıdır.
