Mektep öncesi periyot
Mektep öncesi periyot olarak kabul edilen 0-6 yaş evlatlarına olumlu ya da olumsuz mealde verilenlerin,onları yetişkinlik yıllarında da etkileyeceği dikkate alındığında, bu devirde verilen eğitimin gelecekteki topluluk sıhhati açısından da ne kadar tesirli olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Evladın kişiliği mektep öncesi çağlarda şekillenmekte, yetişkinlik çağındaki davranışlarını etkileyecek alışkanlıkların edinilmesi, umumiyetle bu yıllara dayanmaktadır. Birebir formda, evladın bu yaşlarda kazandığı yemek yeme alışkanlığı da hayatının daha sonraki devirlerini etkileyecek ve ileride ortaya çıkacak beslenme problemlerinin temelini oluşturacaktır. Mektep öncesi yıllar evladın tertipli fizikî aktiviteler ve besleyici yiyecekler üzerine odaklanarak, sağlıklı bir yeme ve yaşama sistemi kurmaya başlaması için en yeterli vakitlerdir. Anne-babalar ve sair eğitimciler mevzu modelleridir.Okul öncesi devirde, evlada dış yerküreyi tanıma imkanı veren, ona çeşitli alışkanlıklar kazandıran temel kurum ailedir.(4)
Birinci yaştan itibaren evlat giderek bağımsızlık kazanmaya başlar, aile içinde evlat değişmeye başlayan bir birey haline gelir. Bu sayısız değişme ve gelişme periyodunda evladın yeme alışkanlıkları da direkt yahut dolaylı ailenin, mahsusen ana ve pederin beslenme alışkanlıklarından etkilenir.(5,6,7) Evlat, aile içinde temel öğrenme için gerekli deneyimleri kazanırken, imkanlar ölçüsünde gidebileceği mektep öncesi eğitim kurumlarında bu deneyimleri pekiştirme ve zenginleştirme fırsatını bulur. Bu manada, mektep çağı evlatların beslenme problemlerinin önlenmesinde ve sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazanılmasında hocalara büyük hizmetler düşmektedir(4)Oyun çocukluğu devrinde evlat yiyecek bakımından kendisine sunulan besinlere tabidir.Anne,baba ve varsa bakıcılar kendi yiyecek alışkanlıklarının,sevdikleri ve sevmedikleri şeylerin evlat tarafından taklit edileceğini bilmelidirler.(6)Anne ve pederin yedirme için ısrarları, ödüllendirme, ceza verme üzere yemek yeme sürecini vurgulayan tavırları evladın yeme alışkanlığını olumsuz cephede tesirler.(5,6)Çocukların yiyecek tüketimleri günlük olarak değişmektedir ve kimi günler az, birtakım günler çokça yemeleri bu yaş kümesinin özelliklerindedir.(5,6,7)Bununla birlikte yemeklerini belli başlı saatte vermek, öğünler dışında abur cubur tabir edilen bisküvi, kraker, simit, kola, çikolata üzere besinlerin yenmesine müsaade vermemek üzere tedbirlerle evladı nizamlı bir beslenme programına alıştırmaya çalışılmalıdır. Çocukluk periyodundaki beslenme deneyimlerinin yetişkinlik hayatındaki beslenme modeli üzerinde değerli bir tesiri vardır. O nedenle bu devirde evlat zorlanmadan değişik yemek çeşitlerine alıştırılmalı, bu halde ileri yaşlara uzanan hakikat yemek seçme alışkanlığı edinilmesine çalışılmalıdır. Sağlıklı beslenme teklifleri tüm aileye yöneltilebilir, gelgelelim küçük evlatların şahsi besin gereksinimleri göz önüne alınmalıdır. Evladın tek besin çeşidine bağımlı kalmamasına dikkat edilmeli, besin çeşitliliği sağlanmalıdır(5,6) Mektep öncesi evlatlar, her ne kadar yeni yiyecekleri denemek konusunda isteksiz iseler de, yiyecekler hakkında çok meraklı ve araştırmacıdırlar ve aile sofrasındaki yemeklere katılmaktan hoşlanırlar. Bu isteksizlik şayet aileler yeni yiyecekler konusunda konulur ve onların bu yiyecekleri hazırlamalarına yahut yetiştirmelerine imkan sağlarsa ortadan kalkabilir.(7)Bu yaş kümesi evlatlar besinleri karışık olarak tüketmekten hoşlanmazlar. Besinleri kendine mahsus tatlarına nazaran sunmak gerekir. Besini tanıyabilecekleri formda gördüklerinde ve besinler elleri ile yiyebilecekleri halde olduğunda daha çok severler. Mektep öncesi devir evladı besin seçicidir ve her besini iştahla yemez. Sevdikleri hayli sonludur. Aile evladın sevmediği yemekleri sofraya koyarak onun görmesini ve öğrenmesini sağladığı sürece, evlat ileri yaşlarda bu yemekleri severek yiyecektir. Tekrar tekrar tıpkı yemeği gören evlat umumiyetle bir müddet sonra tabiatıyla yemeği tatmak velev.Seviyor diye birebir yemeği sık sık pişirmek, o besine karşı isteksizlik oluşturabilir, yiyecekleri karıştırmaktan hoşlanmazlar. Bu çağda evlat besin seçicisidir, her besini iştahla yemez.Okul öncesi çağdaki evlatların iştahlarının azalması ve besin tüketimindeki düzensizlikler yemeklerin daha yeterli hazırlanması ve daha alımlı servis edilmesiyle engellenebilir. Başkaca yiyeceklerin ne sıcak ne de soğuk olmaması gerekir. Evlada yeni bir besin yedirilecekse; bunun az alışılmış, lakin tanınan besin olmasında yarar vardır. Zira evlatlar yeni bir besinin kokusu, görünüşü yahut yumuşak, sert, elastik vb. dokusu ile ilgilenirler. Besinin bu özelliklerine nazaran o besini nokta yahut külliyen reddedebilirler. Örneğin evlat kuru bir besini tüketmekte güçlük çekebilir. Ayrıyeten evlatlar acılı, tuzlu yahut ekşi tatları umumiyetle reddederler.Okul öncesi evlatlar büyüdükçe daha az inatçı ve talimatları yanına getiren insanlar olurlar ve tanımadıkları ortamlarda daha küçük yaş kümelerine orantıyla daha rahat yemek taraflar. Bu periyot evlatlar yeni yiyecekleri denemek konusunda cesaretlendirilmeli ve desteklenmelidir. Esas maksat evlatların değişik sağlıklı yiyecekleri kabul etmesini sağlamak olmalı, tabaklarında bulunan yiyecekleri yemelerini sağlamak olmamalıdır.(7)
Mektep öncesi çocuklardaki beslenme maksatları; alışılagelmiş büyüme ve gelişimini, çeşitli besinlerden tüketmesini ve ileriye yönelik sağlıklı beslenme alışkanlıkları edinmesini sağlamaktır.Çocuğun gerek sağlıklı beslenme alışkanlığı kazanması, gerekse büyüme ve gelişmesini tamamlayabilmesi için, kendisine tüm besin kümelerinden besinlerin mütenasip pişirme metotları ile sunulması ve öğün atlamadan beslenmesi, evladın sağlıklı olmasının ön koşuludur. (6)
Yaşı ne olursa olsun evlatlar yetişkinlerle tıpkı besinlere gereksinim duyarlar. Yalnızca gereksinim duyulan ölçüler daha azdır.Yetişkin porsiyonları, evlatların kapasitesini aşar. Evlatların mideleri bu radde büyük porsiyonları alacak büyüklükte değildir. Mektep öncesi evlatların porsiyonları yetişkin porsiyonlarının 1/4’ü ile 1/3’ü arasında olmalıdır.
Süt öbeği 2 porsiyon
Et kümesi 2 porsiyon
Sebze-meyve kümesi 5 porsiyon
Ekmek ve tahıl öbeği 3-6 porsiyon olarak önerilmektedir.
Küçük evlatlar günde beş yahut altı öğün yemeye gereksinim duyarlar, zira mide kapasiteleri sonludur. Yapılan bir çalışmada 3-5 yaş arası evlatların % 60'ının günde üçten ziyade, altı yaşındaki evlatların ise % 50'sinin günde beş öğün tükettikleri belirlenmiştir. Günlük dört öğünden az tüketen evlatların güç, kalsiyum, protein, C vitamini ve demiri gayrikâfi aldıkları bildirilmiştir. Bu nedenle evlatların sabah, öğlen ve akşam ana öğünlerinde yedikleri izlenmeli böylelikle öğünlerde tükettiği besin ölçüsüne bakılarak kuşluk, ikindi ve yatarken meyve, süt, ayran yahut peynir, ekmek üzere besinler verilebilmelidir.(7)
60-72 aylık 416 evladın beslenme alışkanlıklarıyla ilgili gösterdikleri davranışlarda muallim görüşlerinin kıymetlendirilmesi üzerine yapılan bir araştırmada, kız evlatlarının yarıdan ziyadesinin (%55.1), erkek evlatlarının da yarıya yakınının (%45.8) yemek seçtiği görülmektedir. Bu sorunun tahlilinde ana ve peder yanlışlarının öncelikle düzeltilmesi gerekmektedir. Yetişkinler de yemekler arasında ayrım yapmamalı, bu hususta evlatlara bed örnek olmaktan kaçınmalıdırlar Yemek seçen evlatlara yiyecekler değişik biçimlerde hazırlanarak yedirilebilir ve evlada yemek değişik biçimlerde sunulabilir, böylelikle seçme bahtı da tanınabilir. Evladın yemek seçmesini önlemek için daha erken periyotta, değişik kıvam ve tatlardaki ek besinlere evlat alıştırılabilir. Sınıf içerisinde çeşitli eğitim materyalleri ile farklı ve değişik etkinlikler düzenlenerek, evlatların sevmedikleri besinlere karşı olumlu kanılar geliştirmeleri de sağlanabilir.Oyun periyodundaki evlatlar beslenmede yemek seçmeye başlayabilir. Evlat yalnızca birkaç yemeği yemek istemiyorsa sorun değildir. Lakin evlat birkaç çeşit yemek dışında diğer bir şey yemek istemiyorsa beslenmede sorun yaşanıyor demektir. Yemek seçmede en büyük etmen tekrar aile bireylerinin besinlere karşı tavrıdır. Evlat aile içinde bir otorite olarak gördüğü pederden yakın hissederek her türlü zorluğunu çözen valideden ve paylaşma hisleriyle birlikte, kıskançlıkla yaklaştığı kardeşlerinden etkilenir. Beğenilerinde ve isteksiz davranışlarında onların davranış biçimleri ön plandadır. Birebir vakitte oyun evlat için çok alımlı olacağından yemek yemeyi unutabilir. Besine ilgisizlik, sofra sisteminin olmaması, sofraya oturmamak, yemeğini yalnızca makarna, patates kızartma, köfte ve sütten yahut yalnızca ekmek üstü besinlerden oluşan çocuklarda ileriye dönük yemek seçme, azla yetinme yahut tek besin yeme biçimine dönüşebilir. Bu dertlerin tahlilinde ana ve peder yanlışlarının öncelikle düzeltilmesi gerekmektedir.Yetişkinler de yemekler arasında ayrım yapmamalı, bu hususta evlatlara bed örnek olmaktan kaçınmalıdırlar. Yemek saatleri nizamlı olmalı, yemek aralarında çikolata, pasta şeker, kolalı içecekler üzere besleyici niteliği olmayan besinlere alışmamasına ihtimam gösterilmelidir. Yemek seçen evlatlara yiyecekler değişik formlarda hazırlanarak yedirilebilir. Ayrıyeten evlada yemeği değişik biçimlerde sunarken, seçme bahtı da tanınabilir. Örneğin ıspanağı börek olarak mı, yumurtalı mı ya da yoğurtlu mu yemek istediği sorulabilir. Yemek seçen evlat yemediği yemekler önünde zorlanmamalı, evlada tıpkı besin bedelini taşıyan değişik seçenekler sunulmalıdır. Evlada yemek seçmeden, nizamlı beslenme alışkanlığı kazandırmak evladı ek besinlere alıştırırken benimsenen tavırla yakından ilgilidir.Çocuğun yemek seçmesini önlemek için erken periyotta (0-1 yaş) değişik kıvam ve tatlardaki ek besinlere alıştırılmalıdır. Çeşitli yemeklere azar azar ve yavaş yavaş alıştırılmaları gerekir. 4-6 yaş arası evlatların beslenme alışkanlıkları ile ilgili yapılan bir araştırmada, hocaların verdiği karşılıklara nazaran hiç yemek ayırmaz diyenlerin orantısı %37.33, bazen ayırır diyenlerin orantısını %54.67, her vakit ayırır diyenlerin orantısını %7.11 olarak tespit etmiştir.alışmada, hoca görüşlerine nazaran yemek seçmez diyenlerin orantısı %49.4, bazen seçer diyenlerin nispeti %42.9 ve her vakit yemek seçenlerin orantısı %7.7 olup, anılan çalışma sonucuna benzeridir. Cinsiyete gole evlatların yemek seçme davranışları arasındaki alaka istatistiksel olarak manalı bulunmamıştır.Yeme alışkanlığının kazanılması sırasında ortaya çıkan problemlerden biri, az yemek yiyen ya da iştahsız olan evlatlarla ilgilidir. Bu cins evlatlar daha bebeklikten itibaren yemek yemeye karşı besbelli bir direnç gösterirler. Yemek istememe, zorlanma önünde ağlama, kusma ve gibisi yansılar bu evlatların yemek vukuatına gösterdikleri olumsuz reaksiyonlardan bazılarıdır. Çizelge 4’ten de görüldüğü üzere, evlatların yarıya yakını (%41.2) yemeklerini her vakit iştahlı yemekte ve tabağına konulanı bitirmekte iken, yemeğini her devir çok iştahlı yiyip tekrar isteyenlerin nispeti yalnızca %16.1’dir. Mektep öncesi çağdaki evlatların iştahlarının azalması ve besin tüketimindeki düzensizlikler, yemeklerin daha âlâ hazırlanması ve daha cazibeli servis edilmesiyle engellenebilir. Başkaca yiyeceklerin ne sıcak ne de soğuk olmaması gerekir. Yeni bir yiyecek yenecekse; bunun az alışılmış lakin tanınan besinler olmasında yarar vardır. Zira evlatlar yeni bir besinin kokusu, görünüşü yahut yumuşak, sert, elastik vb. dokusu ile ilgilenirler. Bu çağdaki evlatların birtakım yiyecekleri sevmeleri ya da sevmemeleri günden güne değişebilir. Evlat haşlanmış yumurtayı bir gün çok severek bölgeyken, altı ay boyunca yemeyi reddedebilir.İştah düzensizdir ve bu evvelden belirlenen bir durum değildir. Seviyor diye birebir yemeği sık sık pişirmek,o besine karşı isteksizlik oluşturabilir. Besinleri kendine mahsus tatlarına nazaran sunmak gerekir, yiyecekleri karıştırmaktan hoşlanmazlar. Bu çağda evlat besin seçicidir, her besini iştahla yemez. Yapılan bir çalışmada, her devir ya da birden fazla devir yemeklerini iştahlı yiyen ve önüne konulanı bitirenlerin orantısı anaokulu ve anasınıfı hocalarının görüşlerine nazaran sırasıyla %72.22, %46.81’dir. Yeniden birebir çalışmada, evlatların çok iştahlı yeme ve tekrar istemesine ait anaokulu hocalarının görüşü %33.33 nispetinde çok seyrek ya da hiç, anasınıfı hocalarının görüşü %31.38 nispetinde çok seyrek ya da hiç halindedir. Bu çalışmada da çok iştahlı yeme ve tekrar isteme davranışını çok seyrek gösteren ya da hiç göstermeyenlerin nispeti %39.1 olup, anılan çalışma sonucuyla koşuttur.(4)
Menü planlanırken, büyüme ve gelişme sürecinin süratli ve devamlı olması nedeni ile
artan güç ve besin öğeleri (özellikle hayvansal kaynaklı protein, kalsiyum, demir üzere
mineraller, vitaminler) gereksinimleri de göz önünde bulundurulduğunda, gündüz ve
bakımevlerinde 2 ana öğün (sabah kahvaltısı ve öğlen öğünü) için 3/5’ini karşılar nitelikte olması değerlidir. Oyun çağındaki ve mektep öncesi evlatların pek birçoklarının günlük beslenmeleri düzensizdir. Bu düzensizlik bir öğünde az besin alıp daha sonraki öğünde bunu kapatmak biçimindedir. Başkaca evlatların yemekler konusunda seçici oldukları da göz önünde bulundurulduğunda kreş ve gündüz bakımevlerinde en az 1 ara öğün (tercihen ikindi öğünü) eğinin yapılması önerilmektedir. Yemek hizmeti sunan tam gün mekteplerde uygulanan menülerde ise günlük gereksinimin 2/5’inin karşılanması, tüm gün beslenme hizmeti veren YPO’larda uygulanan menülerin ise günlük gereksinimlerin tamamını karşılar nitelikte olmasına itina gösterilmelidir.(7)
Mektep çağı periyodunda beslenme
Mektep çağı; 6-12 yaş öbeğindeki evlatları kapsar.(7,9) Bu devirde hayatlarının sonuna kadar devam edecek alışkanlıklar kazanırlar.Evinden, ailesinden bağımsız bir hayata adım atan evlat, kendi tercihlerini yapmasını öğrenir. Bir yandan etrafındaki yerküreyi tanırken, bu yerkürede denetimini kazanmayı da öğrenecektir. Çevre kimlik gelişimi yanı sıra 6-12 yaşlar antropometrik büyümenin de canlı olarak sürdüğü ve dolayısı ile akıllıca beslenme alışkanlıklarının sürdürülmesi gerektiği bir devirdir.(9)Çocuğun topluluk hayatına birinci sefer bilinçli olarak girdiği mektep çağı periyodunda, çoklukla mektepte ve mektep dışında tek başına kalan evlatta yanlış beslenme alışkanlıkları sıkça görülmektedir.Okul öncesi çağda evladın beslenme alışkanlıklarını aile etkilerken, mektep çağında arkadaşlar, reklamlar vb etkenler ön plana çıkar.(1,6,8)Çocuğun ne ölçüde ve hangi çeşit besinlere muhtaçlığı olduğunu bilmemesi, sistemsiz besin alımı, yanlış besin seçimi, besinlerin hazırlanması, pişirilmesi ve saklanmasındaki günahlı tatbikler,okullarda verilen ve yenilen besinlerin münâsib olmayışı beslenme meselelerine neden olmaktadır.(7,6)Bu nedenle evladın yerinde ve istikrarlı beslenebilmesi için evladın kendisinin, ailenin, mektep idaresindeki kimselerin ve hocaların beslenme konusunda eğitilmeleri değerlidir.(6,8)Bu çağ çocuklarda görülen en önemli beslenme meseleleri zayıflık yahut şişmanlık, anemi,vitamin zayıflıkları, iyot zayıflığı ve diş çürükleridir.(7)
Çocuklarda beslenme evladın yaşına, cinsiyetine, vücut yüküne, fizikî aktivitesine nazaran düzenlenmelidir.(7)
Mektep öncesi periyotta olduğu üzere, tertipli beslenme muhtaçlıkları devam eder. Zira açlığa yetişkinler kadar dayanamazlar. Yemekler nizamlı olmadığında evlatlar gün boyunca daha çokça abur cubur yeme eğiliminde olur ve yemek vakti daha az aç olurlar. Tıpkı nedenle yemeklerin sıklıkla atlanması da düzgün bir fikir değildir. Başkaca evlatlar güne güzel bir başlangıç yapabilmek için kahvaltıya muhtaçlık duyarlar.(1)Yeni bir günün başlangıcında, bütün gece aç kalan vücudun, çalışma gücüne kavuşması için sabah kahvaltısının değeri büyüktür. Uzun süren bir açlık sonucu kahvaltı edilmediğinde kişi kendini güçsüz hisseder, başı döner, ehil kuvvet oluşmadığı için zihinsel faaliyetler münhasıran dikkat, çalışma ve öğrenme yeteneği azalır. Mektepte muvaffakiyet düşer. Kahvaltı dimağ fonksiyonları için gerekli enerjiyi sağlayarak öğrenmeyi olumlu cihette tesirler.(6,7,8)Ara öğünler evladın sağlıklı beslenme planını seçmesine ekte bulunurlar.Dikkatli seçildiklerinde ara öğünler evladınızın gün uzunluğu almayı ihmal ettiği besin kümelerinin noktasını doldururlar. Büyüme çağında ara öğünlerde süt, ayran, meyve suyu,peynirli ekmek vb. besinlerin tüketilmesi tutarlıdır. (8)Çocukların bir öğünde yahut bir günde değil, birkaç gün içinde tükettiklerinin yekun ölçüsü kıymetlidir. Evladınız ara sıra görünür birkaç besini tüketmiyor yahut bir öğünde ziyade bir şey yemiyorsa bunda kaygı etmenizi gerektiren bir durum yoktur. Ana ve ara öğün vakitleri evladınızı sıkmayacak formda olduğunda beslenme alışkanlıkları da âlâ yanda gelişir. Yemek vaktinde oluşan gerilim, besin tüketimine yansır. Yemek devranında tartışma muaheze yapmadan muhabere kurmaya çalışarak hoş vakit geçirilmelidir.Yemek devri uygun bir aile devranı olmalıdır. Evlatlara besleyici besinleri yemelerini söylemekle, bunu göstermek birebir tesire sahip değildir. Evlatlar aileleriyle birlikte yemek yediklerinde umumiyetle daha çeşitli ve besleyici yemekler yanlar. Tıpkı devirde içtimaî davranış modelleri geliştirirler. Kahvaltı, öğlen yahut akşam yemekleri evlatlara olumlu yeme alışkanlıkları kazandırmada âlâ birer fırsattır.Çocukların kendi besin seçimlerini yapmalarına müsaade verilmelidir. Evlatlara neyi,ne kadar yiyeceklerine karar verme konusunda talih tanıyın. Onların şahsî besin tercihlerine ve damak zevklerine hürmet gösterin. Onlara yemek istemedikleri yemekleri kibarca reddetme fırsatı verin. Evlatlara ana ve ara öğünleri planlamaya katılma fırsatı verin. Bu onlara besin seçmede nasıl karar vermelerini öğreten bir yoldur. Evlatlar planlanmaıõna ve hazırlanmasına katıldıkları besinleri daha çok severler. Onları zorlamadan yeni besinler denemeye teşvik edin. Yeni besinleri denemek yeni hobileri denemek üzeredir. Bu onların malumatlarını, deneyimlerini ve yeteneklerini arttırır. Evlatlar sık olarak tükettikleri besinleri daha çok severler. Evlatlarınıza nizamlı olarak meyve ve zerzevat verirseniz ve kendiniz de tarafsanız devranla onları seveceklerdir.
Besinlerden günlük alınan güç, protein, vitamin ve minerallerin vücutta en elverişli olarak kullanılabilmesi için dört besin kümesinde bölge alan besinlerin öğünlere istikrarlı dağıtılması gerekir.(7)
Günlük tüketilmesi önerilen yekun ölçü
2-3 su bardağı süt yahut yoğurt (350-450 gram)
+
1 kibrit kutusu büyüklüğünde peynir( 30 gram)
2-3 köfte kadar et-tavuk-balık-hindi
+
Haftada 3-4 sefer 1 adet yumurta
+
Haftada 3-4 kere 1 porsiyon kurubaklagil
4-6 orta dilim ekmek (200-300 gram)
+
1 küçük kase pilav-makarna (6-8 yemek kaşığı) yahut 1 orta dilim börek
+
1 kase kadar çorba
(7,8)
Beslenme eğitimi ilköğretim çağındaki evlatlar için çok kıymetlidir. Evlatlar büyüme ve gelişmeleri için gereksinimi olan besinlerin neler olduğunu öğrenmelidirler.Çocuklara sağlıklı bir gelecek sağlamak için mektep temelli beslenme eğitimi programlarına ulusal seviyede öncelik verilmelidir. Mektep beslenme programlarının, hükümetler, topluluk önderleri, hekim, diyetisyen, hemşire, muallim ve ailelerin iştirakiyle, uygulanması ve sürekliliği sağlanmalıdır.(1)
Devletimizde mektep yemek tatbikleri
Mekteplerdeki yemek pratikleri, evlatların gelişimini desteklemeyi ve sağlıklı beslenme alışkanlığı kazandırmayı hedeflemektedir. Mektep yemeklerinin yaygın olarak uygulandığı devletlerde yapılan çalışmalarda, mektep yemeklerinin dar gelirli aile evlatları başta olmak üzere, evlatların beslenme kalitelerini güzelleştirdiği, besinlerde çeşitlilik sağladığı, bilhassa süt ve süt eserleri ile sebze-meyve tüketimini arttırdığı görülmüştür. Mektep yemekleri, birinci sefer 1902’de Danimarka’da, 1903’te İsveç’te, 1940’lı yıllarda da Amerika’da tatbike konmuş, daha sonraki yıllarda yerkürenin pek çok memleketinde yaygınlaşarak devam etmiştir. Başlangıçta çoğunlukla süt ya da meyve servisi ile başlayan tatbikler, devir içinde sabah kahvaltısı ve/veya öğlen yemeği formunda ana öğünlere dönüştürülerek zenginleştirilmiştir. Daha ötesi sağlıklı beslenme unsurları esas alınarak, yemeklerin besin içeriği arttırılmış, yemekler evlatlar için cazibeli hale getirilmiştir.Ülkemizde ilköğretim çağındaki evlatlara beslenme programları, birinci defa UNICEF tarafından 1956-57 yılında deneme niteliğinde, azık yardımı pratiği halinde başlamıştır. UNICEF ile başlayan bu programa, 1959-60’tan itibaren DEVA (Christian Action Research and Education) de katılmıştır. Bin dokuz yüz atmış beş yılında UNICEF’in yardımları teknik sahaya kaydırılmış, mektep beslenme pratikleri 1975 yılına kadar DEVA ile devam etmiştir (27). 1973-77 yılları arasında uygulanan III. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda, hükümetin isteği ile DEVA yardımları kesilmiş ve kendi kaynaklarımız kullanılarak mekteplilere un, margarin, pirinç ve süt tozu yardımı yapılmıştır. Lakin bu pratik, bir hükümet programı haline getirilemediği için sürekliliği olamamış, devir içinde sonlandırılmıştır. Bundan sonraki yıllarda kesintili olarak, memleketimizin farklı yerlerinde, farklı gayelerle (pilot çalışmalar şeklinde) süt servisi yapılmıştır.
Mektep beslenme programlarının başlangıcı incelendiğinde, acilen her devlette birinci tercih edilen besinin süt olduğu görülmüştür. Zira süt, pratik kolaylığı yanında, güç, protein, karbonhidrat, yağ, A vitamini, riboflavin, kalsiyum ve magnezyum üzere pek çok besin ögesini birlikte içeren, besleyici kıymeti yüksek bir içecektir . Mekteplerdeki süt pratikleri ile bir yandan evlatların beslenmeleri desteklenmekte, gayri yandan süt içme alışkanlığı kazanmaları hedeflenmektedir. Sonuç olarak, bu bahiste yapılan birtakım çalışmalarda, mektepte süt içen evlatların, içmeyenlerden daha düzgün beslendikleri, daha ziyade kalsiyum, A vitamini, riboflavin aldıkları gözlenmiştir. Emsal formda Portekiz’de “Okul Sütü Uygulaması” ile yıllık öğrenci başı süt tüketimi 29 litreden, 70 litreye yükselmiş ve on yıl içinde talebelerin uzunluk uzunluğunda ortalama 3 cm’lik bir artış gözlenmiştir. Başkaca evlatların zihinsel aktivitelerinde ve mektebe devamlarında da besbelli iyileşmelerin olduğu bildirilmiştir.
Şahsi mekteplerin tümünde öğlen öğünü, kimilerinde öğlen öğününe ek olarak kuşluk ve ikindi ara öğünleri de verilmektedir. En az üç, ekseriyetle dört çeşitten oluşan ya da çoktan seçmeli olan öğlen yemekleri/mönüleri, çoklukla besleyicilikten uzak, daha çok evlatların tercihleri ön plana alınarak düzenlenmektedir.Devlet mekteplerinin büyük çoğunluğunda mekteplilere, öğlen öğünü ya da kuşluk ve ikindi üzere ara öğünler halinde bir tatbik yapılmamakta, sadece ilköğretim mekteplerinin birinci kısmında, ara öğün formunda bir beslenme programı uygulanmaktadır. Bu tatbikte evlatlar, konuttan ya kendi isteklerine ya da hocanın belirttiği programa nazaran yanlarında yiyecek getirmekte ve beslenme saatinde bu yiyecekleri tüketmektedirler. Gelgelelim, uygulanan bu beslenme programları, umumiyetle aileler ve muallimler tarafından önemsenmemekte, ihmal edilmekte, evlatlar birçok kere mektep kantinlerinden ya da mektep civarından satın aldıkları açma, poğaça, ekmek arası, kraker, bisküvi, kek, gazoz, meyve suları, çikolata, gofret, şekerlemeler, cips üzere besleyici bedeli düşük besinlerle karın doyurmaktadırlar.(10) Tüm gün talim yapan mekteplerde öğlen yemeği ekseriyetle tabldot olarak öğrencilereokul yemekhanesinde verilmektedir. Bu öğünde evlada günlük muhtaçlığının üçte birini karşılayacak halde sunulan yemekler düzenlenmelidir. Bazen de evlat meskenden, öğlen öğününde yiyeceklerini getirmektedir. Aç kalan evlat ise mektep muhitinden besleyici bedeli düşük ve sıhhatsiz yiyecek ve içeceklerle karın doyurmakta, besinlerle geçen hastalık riski artmakta,beslenmenin maliyeti artmakta ve istikrarsız beslenme ile sonuçlanmaktadır.(7)
Sonuç
Sağlıklı beslenme ,anne karnından başlayan bizim şu andaki sıhhatimizin bir kesimini oluşturuyor.Çocukluk devri ve sonrası için validenin tercihleriyle birlikte kendi tercihlerimizin ön plana çıktığı bu süreçte kâfi ve istikrarlı beslenmek çok çokça kıymet taşımaktadır.Yetişikinlik periyodunda yaşayacağımız bir çok marazın temelleri çocukluk devrinde atılmkata,sürdürülen beslenme alışkanlıkları ise kendimiz dahil ileride yaşayacağımız aileyi etkilemektedir.Sağlık topluluğun sağlıklı bireylerden oluşur.Sağlıklı bireylerde çocukluk devrinden itibaren sağlıklı beslenen ve sağlıklı beslenmeyi bilen bireylerle mümkün dür.Bu çerçevede birinci evvel ailelere,daha sonra mektep çağında hocalara,arkadaş muhitlerine ve bunlara beslenme mealinde destek olacak eğitim verecek kimseler diyetisyenlere çok iş düşmektedir.
KAYNAKÇA
1.Özpulat,F.,Sivri,B.(2013).Köy ve Kasaba İlköğretim Mektebi Talebelerinin Beslenme Durumları.Sürekli Tıp Eğitimi Mecmuası. 22( 6 ); 207
2.Baysal,A ve ark.Diyet El Kitabı.Hatipoğlu Yayınevi.2008.
3. 5.baskı Baysal,A ve ark .Beslenme
4.Oğuz,Ş.,Derin,D.(2013).Okul öncesi Eğitim Kurumlarına Devam Etmekte olan 60-72 Aylık Evlatların Beslenme Alışkanlıkları:Öğretmen Görüşlerinin kıymetlendirilmesi.Tübav Bilim Mecmuası.6(1); S1-10
5.Altınbaş,Ç.(2010).3-5 Yaş Öbeğindeki çocuklarda kabızlık ve beslenme örüntüsü arasındaki bağın Kıymetlendirilmesi.Yüksek Lisans Tezi.Başkent Üniversitesi Sıhhat Bilimleri Enstitüsü
6.Köksal,G.,Gökmen,H.(20009Çocuk Hastalıklarında Beslenme Tedavisi.Hatipoğlu yayınları
7.Okul öncesi ve mektep çağı evlatlara yönelik beslenme teklifleri ve menü planlama.(2013).Sağlık bakanlığı Türkiye Halk Sıhhati Kurumu
8.İlköğretim Evlatları için Sağlıklı Beslenme.(2008),T.C.Sağlık Bakanlığı,Ankara.
9.Özegenç,F.Oyun ve Mektep Çocukluğu Devrinde Beslenme.Güncel pediatri.s92-93
10.Garipağaoğlu,M.,Özgüneş,N.(2008).Okullarda Beslenme Tatbikleri. Evlat Mecmuası 8(3):152-159.
Mektep öncesi periyot olarak kabul edilen 0-6 yaş evlatlarına olumlu ya da olumsuz mealde verilenlerin,onları yetişkinlik yıllarında da etkileyeceği dikkate alındığında, bu devirde verilen eğitimin gelecekteki topluluk sıhhati açısından da ne kadar tesirli olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Evladın kişiliği mektep öncesi çağlarda şekillenmekte, yetişkinlik çağındaki davranışlarını etkileyecek alışkanlıkların edinilmesi, umumiyetle bu yıllara dayanmaktadır. Birebir formda, evladın bu yaşlarda kazandığı yemek yeme alışkanlığı da hayatının daha sonraki devirlerini etkileyecek ve ileride ortaya çıkacak beslenme problemlerinin temelini oluşturacaktır. Mektep öncesi yıllar evladın tertipli fizikî aktiviteler ve besleyici yiyecekler üzerine odaklanarak, sağlıklı bir yeme ve yaşama sistemi kurmaya başlaması için en yeterli vakitlerdir. Anne-babalar ve sair eğitimciler mevzu modelleridir.Okul öncesi devirde, evlada dış yerküreyi tanıma imkanı veren, ona çeşitli alışkanlıklar kazandıran temel kurum ailedir.(4)
Birinci yaştan itibaren evlat giderek bağımsızlık kazanmaya başlar, aile içinde evlat değişmeye başlayan bir birey haline gelir. Bu sayısız değişme ve gelişme periyodunda evladın yeme alışkanlıkları da direkt yahut dolaylı ailenin, mahsusen ana ve pederin beslenme alışkanlıklarından etkilenir.(5,6,7) Evlat, aile içinde temel öğrenme için gerekli deneyimleri kazanırken, imkanlar ölçüsünde gidebileceği mektep öncesi eğitim kurumlarında bu deneyimleri pekiştirme ve zenginleştirme fırsatını bulur. Bu manada, mektep çağı evlatların beslenme problemlerinin önlenmesinde ve sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazanılmasında hocalara büyük hizmetler düşmektedir(4)Oyun çocukluğu devrinde evlat yiyecek bakımından kendisine sunulan besinlere tabidir.Anne,baba ve varsa bakıcılar kendi yiyecek alışkanlıklarının,sevdikleri ve sevmedikleri şeylerin evlat tarafından taklit edileceğini bilmelidirler.(6)Anne ve pederin yedirme için ısrarları, ödüllendirme, ceza verme üzere yemek yeme sürecini vurgulayan tavırları evladın yeme alışkanlığını olumsuz cephede tesirler.(5,6)Çocukların yiyecek tüketimleri günlük olarak değişmektedir ve kimi günler az, birtakım günler çokça yemeleri bu yaş kümesinin özelliklerindedir.(5,6,7)Bununla birlikte yemeklerini belli başlı saatte vermek, öğünler dışında abur cubur tabir edilen bisküvi, kraker, simit, kola, çikolata üzere besinlerin yenmesine müsaade vermemek üzere tedbirlerle evladı nizamlı bir beslenme programına alıştırmaya çalışılmalıdır. Çocukluk periyodundaki beslenme deneyimlerinin yetişkinlik hayatındaki beslenme modeli üzerinde değerli bir tesiri vardır. O nedenle bu devirde evlat zorlanmadan değişik yemek çeşitlerine alıştırılmalı, bu halde ileri yaşlara uzanan hakikat yemek seçme alışkanlığı edinilmesine çalışılmalıdır. Sağlıklı beslenme teklifleri tüm aileye yöneltilebilir, gelgelelim küçük evlatların şahsi besin gereksinimleri göz önüne alınmalıdır. Evladın tek besin çeşidine bağımlı kalmamasına dikkat edilmeli, besin çeşitliliği sağlanmalıdır(5,6) Mektep öncesi evlatlar, her ne kadar yeni yiyecekleri denemek konusunda isteksiz iseler de, yiyecekler hakkında çok meraklı ve araştırmacıdırlar ve aile sofrasındaki yemeklere katılmaktan hoşlanırlar. Bu isteksizlik şayet aileler yeni yiyecekler konusunda konulur ve onların bu yiyecekleri hazırlamalarına yahut yetiştirmelerine imkan sağlarsa ortadan kalkabilir.(7)Bu yaş kümesi evlatlar besinleri karışık olarak tüketmekten hoşlanmazlar. Besinleri kendine mahsus tatlarına nazaran sunmak gerekir. Besini tanıyabilecekleri formda gördüklerinde ve besinler elleri ile yiyebilecekleri halde olduğunda daha çok severler. Mektep öncesi devir evladı besin seçicidir ve her besini iştahla yemez. Sevdikleri hayli sonludur. Aile evladın sevmediği yemekleri sofraya koyarak onun görmesini ve öğrenmesini sağladığı sürece, evlat ileri yaşlarda bu yemekleri severek yiyecektir. Tekrar tekrar tıpkı yemeği gören evlat umumiyetle bir müddet sonra tabiatıyla yemeği tatmak velev.Seviyor diye birebir yemeği sık sık pişirmek, o besine karşı isteksizlik oluşturabilir, yiyecekleri karıştırmaktan hoşlanmazlar. Bu çağda evlat besin seçicisidir, her besini iştahla yemez.Okul öncesi çağdaki evlatların iştahlarının azalması ve besin tüketimindeki düzensizlikler yemeklerin daha yeterli hazırlanması ve daha alımlı servis edilmesiyle engellenebilir. Başkaca yiyeceklerin ne sıcak ne de soğuk olmaması gerekir. Evlada yeni bir besin yedirilecekse; bunun az alışılmış, lakin tanınan besin olmasında yarar vardır. Zira evlatlar yeni bir besinin kokusu, görünüşü yahut yumuşak, sert, elastik vb. dokusu ile ilgilenirler. Besinin bu özelliklerine nazaran o besini nokta yahut külliyen reddedebilirler. Örneğin evlat kuru bir besini tüketmekte güçlük çekebilir. Ayrıyeten evlatlar acılı, tuzlu yahut ekşi tatları umumiyetle reddederler.Okul öncesi evlatlar büyüdükçe daha az inatçı ve talimatları yanına getiren insanlar olurlar ve tanımadıkları ortamlarda daha küçük yaş kümelerine orantıyla daha rahat yemek taraflar. Bu periyot evlatlar yeni yiyecekleri denemek konusunda cesaretlendirilmeli ve desteklenmelidir. Esas maksat evlatların değişik sağlıklı yiyecekleri kabul etmesini sağlamak olmalı, tabaklarında bulunan yiyecekleri yemelerini sağlamak olmamalıdır.(7)
Mektep öncesi çocuklardaki beslenme maksatları; alışılagelmiş büyüme ve gelişimini, çeşitli besinlerden tüketmesini ve ileriye yönelik sağlıklı beslenme alışkanlıkları edinmesini sağlamaktır.Çocuğun gerek sağlıklı beslenme alışkanlığı kazanması, gerekse büyüme ve gelişmesini tamamlayabilmesi için, kendisine tüm besin kümelerinden besinlerin mütenasip pişirme metotları ile sunulması ve öğün atlamadan beslenmesi, evladın sağlıklı olmasının ön koşuludur. (6)
Yaşı ne olursa olsun evlatlar yetişkinlerle tıpkı besinlere gereksinim duyarlar. Yalnızca gereksinim duyulan ölçüler daha azdır.Yetişkin porsiyonları, evlatların kapasitesini aşar. Evlatların mideleri bu radde büyük porsiyonları alacak büyüklükte değildir. Mektep öncesi evlatların porsiyonları yetişkin porsiyonlarının 1/4’ü ile 1/3’ü arasında olmalıdır.
Süt öbeği 2 porsiyon
Et kümesi 2 porsiyon
Sebze-meyve kümesi 5 porsiyon
Ekmek ve tahıl öbeği 3-6 porsiyon olarak önerilmektedir.
Küçük evlatlar günde beş yahut altı öğün yemeye gereksinim duyarlar, zira mide kapasiteleri sonludur. Yapılan bir çalışmada 3-5 yaş arası evlatların % 60'ının günde üçten ziyade, altı yaşındaki evlatların ise % 50'sinin günde beş öğün tükettikleri belirlenmiştir. Günlük dört öğünden az tüketen evlatların güç, kalsiyum, protein, C vitamini ve demiri gayrikâfi aldıkları bildirilmiştir. Bu nedenle evlatların sabah, öğlen ve akşam ana öğünlerinde yedikleri izlenmeli böylelikle öğünlerde tükettiği besin ölçüsüne bakılarak kuşluk, ikindi ve yatarken meyve, süt, ayran yahut peynir, ekmek üzere besinler verilebilmelidir.(7)
60-72 aylık 416 evladın beslenme alışkanlıklarıyla ilgili gösterdikleri davranışlarda muallim görüşlerinin kıymetlendirilmesi üzerine yapılan bir araştırmada, kız evlatlarının yarıdan ziyadesinin (%55.1), erkek evlatlarının da yarıya yakınının (%45.8) yemek seçtiği görülmektedir. Bu sorunun tahlilinde ana ve peder yanlışlarının öncelikle düzeltilmesi gerekmektedir. Yetişkinler de yemekler arasında ayrım yapmamalı, bu hususta evlatlara bed örnek olmaktan kaçınmalıdırlar Yemek seçen evlatlara yiyecekler değişik biçimlerde hazırlanarak yedirilebilir ve evlada yemek değişik biçimlerde sunulabilir, böylelikle seçme bahtı da tanınabilir. Evladın yemek seçmesini önlemek için daha erken periyotta, değişik kıvam ve tatlardaki ek besinlere evlat alıştırılabilir. Sınıf içerisinde çeşitli eğitim materyalleri ile farklı ve değişik etkinlikler düzenlenerek, evlatların sevmedikleri besinlere karşı olumlu kanılar geliştirmeleri de sağlanabilir.Oyun periyodundaki evlatlar beslenmede yemek seçmeye başlayabilir. Evlat yalnızca birkaç yemeği yemek istemiyorsa sorun değildir. Lakin evlat birkaç çeşit yemek dışında diğer bir şey yemek istemiyorsa beslenmede sorun yaşanıyor demektir. Yemek seçmede en büyük etmen tekrar aile bireylerinin besinlere karşı tavrıdır. Evlat aile içinde bir otorite olarak gördüğü pederden yakın hissederek her türlü zorluğunu çözen valideden ve paylaşma hisleriyle birlikte, kıskançlıkla yaklaştığı kardeşlerinden etkilenir. Beğenilerinde ve isteksiz davranışlarında onların davranış biçimleri ön plandadır. Birebir vakitte oyun evlat için çok alımlı olacağından yemek yemeyi unutabilir. Besine ilgisizlik, sofra sisteminin olmaması, sofraya oturmamak, yemeğini yalnızca makarna, patates kızartma, köfte ve sütten yahut yalnızca ekmek üstü besinlerden oluşan çocuklarda ileriye dönük yemek seçme, azla yetinme yahut tek besin yeme biçimine dönüşebilir. Bu dertlerin tahlilinde ana ve peder yanlışlarının öncelikle düzeltilmesi gerekmektedir.Yetişkinler de yemekler arasında ayrım yapmamalı, bu hususta evlatlara bed örnek olmaktan kaçınmalıdırlar. Yemek saatleri nizamlı olmalı, yemek aralarında çikolata, pasta şeker, kolalı içecekler üzere besleyici niteliği olmayan besinlere alışmamasına ihtimam gösterilmelidir. Yemek seçen evlatlara yiyecekler değişik formlarda hazırlanarak yedirilebilir. Ayrıyeten evlada yemeği değişik biçimlerde sunarken, seçme bahtı da tanınabilir. Örneğin ıspanağı börek olarak mı, yumurtalı mı ya da yoğurtlu mu yemek istediği sorulabilir. Yemek seçen evlat yemediği yemekler önünde zorlanmamalı, evlada tıpkı besin bedelini taşıyan değişik seçenekler sunulmalıdır. Evlada yemek seçmeden, nizamlı beslenme alışkanlığı kazandırmak evladı ek besinlere alıştırırken benimsenen tavırla yakından ilgilidir.Çocuğun yemek seçmesini önlemek için erken periyotta (0-1 yaş) değişik kıvam ve tatlardaki ek besinlere alıştırılmalıdır. Çeşitli yemeklere azar azar ve yavaş yavaş alıştırılmaları gerekir. 4-6 yaş arası evlatların beslenme alışkanlıkları ile ilgili yapılan bir araştırmada, hocaların verdiği karşılıklara nazaran hiç yemek ayırmaz diyenlerin orantısı %37.33, bazen ayırır diyenlerin orantısını %54.67, her vakit ayırır diyenlerin orantısını %7.11 olarak tespit etmiştir.alışmada, hoca görüşlerine nazaran yemek seçmez diyenlerin orantısı %49.4, bazen seçer diyenlerin nispeti %42.9 ve her vakit yemek seçenlerin orantısı %7.7 olup, anılan çalışma sonucuna benzeridir. Cinsiyete gole evlatların yemek seçme davranışları arasındaki alaka istatistiksel olarak manalı bulunmamıştır.Yeme alışkanlığının kazanılması sırasında ortaya çıkan problemlerden biri, az yemek yiyen ya da iştahsız olan evlatlarla ilgilidir. Bu cins evlatlar daha bebeklikten itibaren yemek yemeye karşı besbelli bir direnç gösterirler. Yemek istememe, zorlanma önünde ağlama, kusma ve gibisi yansılar bu evlatların yemek vukuatına gösterdikleri olumsuz reaksiyonlardan bazılarıdır. Çizelge 4’ten de görüldüğü üzere, evlatların yarıya yakını (%41.2) yemeklerini her vakit iştahlı yemekte ve tabağına konulanı bitirmekte iken, yemeğini her devir çok iştahlı yiyip tekrar isteyenlerin nispeti yalnızca %16.1’dir. Mektep öncesi çağdaki evlatların iştahlarının azalması ve besin tüketimindeki düzensizlikler, yemeklerin daha âlâ hazırlanması ve daha cazibeli servis edilmesiyle engellenebilir. Başkaca yiyeceklerin ne sıcak ne de soğuk olmaması gerekir. Yeni bir yiyecek yenecekse; bunun az alışılmış lakin tanınan besinler olmasında yarar vardır. Zira evlatlar yeni bir besinin kokusu, görünüşü yahut yumuşak, sert, elastik vb. dokusu ile ilgilenirler. Bu çağdaki evlatların birtakım yiyecekleri sevmeleri ya da sevmemeleri günden güne değişebilir. Evlat haşlanmış yumurtayı bir gün çok severek bölgeyken, altı ay boyunca yemeyi reddedebilir.İştah düzensizdir ve bu evvelden belirlenen bir durum değildir. Seviyor diye birebir yemeği sık sık pişirmek,o besine karşı isteksizlik oluşturabilir. Besinleri kendine mahsus tatlarına nazaran sunmak gerekir, yiyecekleri karıştırmaktan hoşlanmazlar. Bu çağda evlat besin seçicidir, her besini iştahla yemez. Yapılan bir çalışmada, her devir ya da birden fazla devir yemeklerini iştahlı yiyen ve önüne konulanı bitirenlerin orantısı anaokulu ve anasınıfı hocalarının görüşlerine nazaran sırasıyla %72.22, %46.81’dir. Yeniden birebir çalışmada, evlatların çok iştahlı yeme ve tekrar istemesine ait anaokulu hocalarının görüşü %33.33 nispetinde çok seyrek ya da hiç, anasınıfı hocalarının görüşü %31.38 nispetinde çok seyrek ya da hiç halindedir. Bu çalışmada da çok iştahlı yeme ve tekrar isteme davranışını çok seyrek gösteren ya da hiç göstermeyenlerin nispeti %39.1 olup, anılan çalışma sonucuyla koşuttur.(4)
Menü planlanırken, büyüme ve gelişme sürecinin süratli ve devamlı olması nedeni ile
artan güç ve besin öğeleri (özellikle hayvansal kaynaklı protein, kalsiyum, demir üzere
mineraller, vitaminler) gereksinimleri de göz önünde bulundurulduğunda, gündüz ve
bakımevlerinde 2 ana öğün (sabah kahvaltısı ve öğlen öğünü) için 3/5’ini karşılar nitelikte olması değerlidir. Oyun çağındaki ve mektep öncesi evlatların pek birçoklarının günlük beslenmeleri düzensizdir. Bu düzensizlik bir öğünde az besin alıp daha sonraki öğünde bunu kapatmak biçimindedir. Başkaca evlatların yemekler konusunda seçici oldukları da göz önünde bulundurulduğunda kreş ve gündüz bakımevlerinde en az 1 ara öğün (tercihen ikindi öğünü) eğinin yapılması önerilmektedir. Yemek hizmeti sunan tam gün mekteplerde uygulanan menülerde ise günlük gereksinimin 2/5’inin karşılanması, tüm gün beslenme hizmeti veren YPO’larda uygulanan menülerin ise günlük gereksinimlerin tamamını karşılar nitelikte olmasına itina gösterilmelidir.(7)
Mektep çağı periyodunda beslenme
Mektep çağı; 6-12 yaş öbeğindeki evlatları kapsar.(7,9) Bu devirde hayatlarının sonuna kadar devam edecek alışkanlıklar kazanırlar.Evinden, ailesinden bağımsız bir hayata adım atan evlat, kendi tercihlerini yapmasını öğrenir. Bir yandan etrafındaki yerküreyi tanırken, bu yerkürede denetimini kazanmayı da öğrenecektir. Çevre kimlik gelişimi yanı sıra 6-12 yaşlar antropometrik büyümenin de canlı olarak sürdüğü ve dolayısı ile akıllıca beslenme alışkanlıklarının sürdürülmesi gerektiği bir devirdir.(9)Çocuğun topluluk hayatına birinci sefer bilinçli olarak girdiği mektep çağı periyodunda, çoklukla mektepte ve mektep dışında tek başına kalan evlatta yanlış beslenme alışkanlıkları sıkça görülmektedir.Okul öncesi çağda evladın beslenme alışkanlıklarını aile etkilerken, mektep çağında arkadaşlar, reklamlar vb etkenler ön plana çıkar.(1,6,8)Çocuğun ne ölçüde ve hangi çeşit besinlere muhtaçlığı olduğunu bilmemesi, sistemsiz besin alımı, yanlış besin seçimi, besinlerin hazırlanması, pişirilmesi ve saklanmasındaki günahlı tatbikler,okullarda verilen ve yenilen besinlerin münâsib olmayışı beslenme meselelerine neden olmaktadır.(7,6)Bu nedenle evladın yerinde ve istikrarlı beslenebilmesi için evladın kendisinin, ailenin, mektep idaresindeki kimselerin ve hocaların beslenme konusunda eğitilmeleri değerlidir.(6,8)Bu çağ çocuklarda görülen en önemli beslenme meseleleri zayıflık yahut şişmanlık, anemi,vitamin zayıflıkları, iyot zayıflığı ve diş çürükleridir.(7)
Çocuklarda beslenme evladın yaşına, cinsiyetine, vücut yüküne, fizikî aktivitesine nazaran düzenlenmelidir.(7)
Mektep öncesi periyotta olduğu üzere, tertipli beslenme muhtaçlıkları devam eder. Zira açlığa yetişkinler kadar dayanamazlar. Yemekler nizamlı olmadığında evlatlar gün boyunca daha çokça abur cubur yeme eğiliminde olur ve yemek vakti daha az aç olurlar. Tıpkı nedenle yemeklerin sıklıkla atlanması da düzgün bir fikir değildir. Başkaca evlatlar güne güzel bir başlangıç yapabilmek için kahvaltıya muhtaçlık duyarlar.(1)Yeni bir günün başlangıcında, bütün gece aç kalan vücudun, çalışma gücüne kavuşması için sabah kahvaltısının değeri büyüktür. Uzun süren bir açlık sonucu kahvaltı edilmediğinde kişi kendini güçsüz hisseder, başı döner, ehil kuvvet oluşmadığı için zihinsel faaliyetler münhasıran dikkat, çalışma ve öğrenme yeteneği azalır. Mektepte muvaffakiyet düşer. Kahvaltı dimağ fonksiyonları için gerekli enerjiyi sağlayarak öğrenmeyi olumlu cihette tesirler.(6,7,8)Ara öğünler evladın sağlıklı beslenme planını seçmesine ekte bulunurlar.Dikkatli seçildiklerinde ara öğünler evladınızın gün uzunluğu almayı ihmal ettiği besin kümelerinin noktasını doldururlar. Büyüme çağında ara öğünlerde süt, ayran, meyve suyu,peynirli ekmek vb. besinlerin tüketilmesi tutarlıdır. (8)Çocukların bir öğünde yahut bir günde değil, birkaç gün içinde tükettiklerinin yekun ölçüsü kıymetlidir. Evladınız ara sıra görünür birkaç besini tüketmiyor yahut bir öğünde ziyade bir şey yemiyorsa bunda kaygı etmenizi gerektiren bir durum yoktur. Ana ve ara öğün vakitleri evladınızı sıkmayacak formda olduğunda beslenme alışkanlıkları da âlâ yanda gelişir. Yemek vaktinde oluşan gerilim, besin tüketimine yansır. Yemek devranında tartışma muaheze yapmadan muhabere kurmaya çalışarak hoş vakit geçirilmelidir.Yemek devri uygun bir aile devranı olmalıdır. Evlatlara besleyici besinleri yemelerini söylemekle, bunu göstermek birebir tesire sahip değildir. Evlatlar aileleriyle birlikte yemek yediklerinde umumiyetle daha çeşitli ve besleyici yemekler yanlar. Tıpkı devirde içtimaî davranış modelleri geliştirirler. Kahvaltı, öğlen yahut akşam yemekleri evlatlara olumlu yeme alışkanlıkları kazandırmada âlâ birer fırsattır.Çocukların kendi besin seçimlerini yapmalarına müsaade verilmelidir. Evlatlara neyi,ne kadar yiyeceklerine karar verme konusunda talih tanıyın. Onların şahsî besin tercihlerine ve damak zevklerine hürmet gösterin. Onlara yemek istemedikleri yemekleri kibarca reddetme fırsatı verin. Evlatlara ana ve ara öğünleri planlamaya katılma fırsatı verin. Bu onlara besin seçmede nasıl karar vermelerini öğreten bir yoldur. Evlatlar planlanmaıõna ve hazırlanmasına katıldıkları besinleri daha çok severler. Onları zorlamadan yeni besinler denemeye teşvik edin. Yeni besinleri denemek yeni hobileri denemek üzeredir. Bu onların malumatlarını, deneyimlerini ve yeteneklerini arttırır. Evlatlar sık olarak tükettikleri besinleri daha çok severler. Evlatlarınıza nizamlı olarak meyve ve zerzevat verirseniz ve kendiniz de tarafsanız devranla onları seveceklerdir.
Besinlerden günlük alınan güç, protein, vitamin ve minerallerin vücutta en elverişli olarak kullanılabilmesi için dört besin kümesinde bölge alan besinlerin öğünlere istikrarlı dağıtılması gerekir.(7)
Günlük tüketilmesi önerilen yekun ölçü
2-3 su bardağı süt yahut yoğurt (350-450 gram)
+
1 kibrit kutusu büyüklüğünde peynir( 30 gram)
2-3 köfte kadar et-tavuk-balık-hindi
+
Haftada 3-4 sefer 1 adet yumurta
+
Haftada 3-4 kere 1 porsiyon kurubaklagil
4-6 orta dilim ekmek (200-300 gram)
+
1 küçük kase pilav-makarna (6-8 yemek kaşığı) yahut 1 orta dilim börek
+
1 kase kadar çorba
(7,8)
Beslenme eğitimi ilköğretim çağındaki evlatlar için çok kıymetlidir. Evlatlar büyüme ve gelişmeleri için gereksinimi olan besinlerin neler olduğunu öğrenmelidirler.Çocuklara sağlıklı bir gelecek sağlamak için mektep temelli beslenme eğitimi programlarına ulusal seviyede öncelik verilmelidir. Mektep beslenme programlarının, hükümetler, topluluk önderleri, hekim, diyetisyen, hemşire, muallim ve ailelerin iştirakiyle, uygulanması ve sürekliliği sağlanmalıdır.(1)
Devletimizde mektep yemek tatbikleri
Mekteplerdeki yemek pratikleri, evlatların gelişimini desteklemeyi ve sağlıklı beslenme alışkanlığı kazandırmayı hedeflemektedir. Mektep yemeklerinin yaygın olarak uygulandığı devletlerde yapılan çalışmalarda, mektep yemeklerinin dar gelirli aile evlatları başta olmak üzere, evlatların beslenme kalitelerini güzelleştirdiği, besinlerde çeşitlilik sağladığı, bilhassa süt ve süt eserleri ile sebze-meyve tüketimini arttırdığı görülmüştür. Mektep yemekleri, birinci sefer 1902’de Danimarka’da, 1903’te İsveç’te, 1940’lı yıllarda da Amerika’da tatbike konmuş, daha sonraki yıllarda yerkürenin pek çok memleketinde yaygınlaşarak devam etmiştir. Başlangıçta çoğunlukla süt ya da meyve servisi ile başlayan tatbikler, devir içinde sabah kahvaltısı ve/veya öğlen yemeği formunda ana öğünlere dönüştürülerek zenginleştirilmiştir. Daha ötesi sağlıklı beslenme unsurları esas alınarak, yemeklerin besin içeriği arttırılmış, yemekler evlatlar için cazibeli hale getirilmiştir.Ülkemizde ilköğretim çağındaki evlatlara beslenme programları, birinci defa UNICEF tarafından 1956-57 yılında deneme niteliğinde, azık yardımı pratiği halinde başlamıştır. UNICEF ile başlayan bu programa, 1959-60’tan itibaren DEVA (Christian Action Research and Education) de katılmıştır. Bin dokuz yüz atmış beş yılında UNICEF’in yardımları teknik sahaya kaydırılmış, mektep beslenme pratikleri 1975 yılına kadar DEVA ile devam etmiştir (27). 1973-77 yılları arasında uygulanan III. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda, hükümetin isteği ile DEVA yardımları kesilmiş ve kendi kaynaklarımız kullanılarak mekteplilere un, margarin, pirinç ve süt tozu yardımı yapılmıştır. Lakin bu pratik, bir hükümet programı haline getirilemediği için sürekliliği olamamış, devir içinde sonlandırılmıştır. Bundan sonraki yıllarda kesintili olarak, memleketimizin farklı yerlerinde, farklı gayelerle (pilot çalışmalar şeklinde) süt servisi yapılmıştır.
Mektep beslenme programlarının başlangıcı incelendiğinde, acilen her devlette birinci tercih edilen besinin süt olduğu görülmüştür. Zira süt, pratik kolaylığı yanında, güç, protein, karbonhidrat, yağ, A vitamini, riboflavin, kalsiyum ve magnezyum üzere pek çok besin ögesini birlikte içeren, besleyici kıymeti yüksek bir içecektir . Mekteplerdeki süt pratikleri ile bir yandan evlatların beslenmeleri desteklenmekte, gayri yandan süt içme alışkanlığı kazanmaları hedeflenmektedir. Sonuç olarak, bu bahiste yapılan birtakım çalışmalarda, mektepte süt içen evlatların, içmeyenlerden daha düzgün beslendikleri, daha ziyade kalsiyum, A vitamini, riboflavin aldıkları gözlenmiştir. Emsal formda Portekiz’de “Okul Sütü Uygulaması” ile yıllık öğrenci başı süt tüketimi 29 litreden, 70 litreye yükselmiş ve on yıl içinde talebelerin uzunluk uzunluğunda ortalama 3 cm’lik bir artış gözlenmiştir. Başkaca evlatların zihinsel aktivitelerinde ve mektebe devamlarında da besbelli iyileşmelerin olduğu bildirilmiştir.
Şahsi mekteplerin tümünde öğlen öğünü, kimilerinde öğlen öğününe ek olarak kuşluk ve ikindi ara öğünleri de verilmektedir. En az üç, ekseriyetle dört çeşitten oluşan ya da çoktan seçmeli olan öğlen yemekleri/mönüleri, çoklukla besleyicilikten uzak, daha çok evlatların tercihleri ön plana alınarak düzenlenmektedir.Devlet mekteplerinin büyük çoğunluğunda mekteplilere, öğlen öğünü ya da kuşluk ve ikindi üzere ara öğünler halinde bir tatbik yapılmamakta, sadece ilköğretim mekteplerinin birinci kısmında, ara öğün formunda bir beslenme programı uygulanmaktadır. Bu tatbikte evlatlar, konuttan ya kendi isteklerine ya da hocanın belirttiği programa nazaran yanlarında yiyecek getirmekte ve beslenme saatinde bu yiyecekleri tüketmektedirler. Gelgelelim, uygulanan bu beslenme programları, umumiyetle aileler ve muallimler tarafından önemsenmemekte, ihmal edilmekte, evlatlar birçok kere mektep kantinlerinden ya da mektep civarından satın aldıkları açma, poğaça, ekmek arası, kraker, bisküvi, kek, gazoz, meyve suları, çikolata, gofret, şekerlemeler, cips üzere besleyici bedeli düşük besinlerle karın doyurmaktadırlar.(10) Tüm gün talim yapan mekteplerde öğlen yemeği ekseriyetle tabldot olarak öğrencilereokul yemekhanesinde verilmektedir. Bu öğünde evlada günlük muhtaçlığının üçte birini karşılayacak halde sunulan yemekler düzenlenmelidir. Bazen de evlat meskenden, öğlen öğününde yiyeceklerini getirmektedir. Aç kalan evlat ise mektep muhitinden besleyici bedeli düşük ve sıhhatsiz yiyecek ve içeceklerle karın doyurmakta, besinlerle geçen hastalık riski artmakta,beslenmenin maliyeti artmakta ve istikrarsız beslenme ile sonuçlanmaktadır.(7)
Sonuç
Sağlıklı beslenme ,anne karnından başlayan bizim şu andaki sıhhatimizin bir kesimini oluşturuyor.Çocukluk devri ve sonrası için validenin tercihleriyle birlikte kendi tercihlerimizin ön plana çıktığı bu süreçte kâfi ve istikrarlı beslenmek çok çokça kıymet taşımaktadır.Yetişikinlik periyodunda yaşayacağımız bir çok marazın temelleri çocukluk devrinde atılmkata,sürdürülen beslenme alışkanlıkları ise kendimiz dahil ileride yaşayacağımız aileyi etkilemektedir.Sağlık topluluğun sağlıklı bireylerden oluşur.Sağlıklı bireylerde çocukluk devrinden itibaren sağlıklı beslenen ve sağlıklı beslenmeyi bilen bireylerle mümkün dür.Bu çerçevede birinci evvel ailelere,daha sonra mektep çağında hocalara,arkadaş muhitlerine ve bunlara beslenme mealinde destek olacak eğitim verecek kimseler diyetisyenlere çok iş düşmektedir.
KAYNAKÇA
1.Özpulat,F.,Sivri,B.(2013).Köy ve Kasaba İlköğretim Mektebi Talebelerinin Beslenme Durumları.Sürekli Tıp Eğitimi Mecmuası. 22( 6 ); 207
2.Baysal,A ve ark.Diyet El Kitabı.Hatipoğlu Yayınevi.2008.
3. 5.baskı Baysal,A ve ark .Beslenme
4.Oğuz,Ş.,Derin,D.(2013).Okul öncesi Eğitim Kurumlarına Devam Etmekte olan 60-72 Aylık Evlatların Beslenme Alışkanlıkları:Öğretmen Görüşlerinin kıymetlendirilmesi.Tübav Bilim Mecmuası.6(1); S1-10
5.Altınbaş,Ç.(2010).3-5 Yaş Öbeğindeki çocuklarda kabızlık ve beslenme örüntüsü arasındaki bağın Kıymetlendirilmesi.Yüksek Lisans Tezi.Başkent Üniversitesi Sıhhat Bilimleri Enstitüsü
6.Köksal,G.,Gökmen,H.(20009Çocuk Hastalıklarında Beslenme Tedavisi.Hatipoğlu yayınları
7.Okul öncesi ve mektep çağı evlatlara yönelik beslenme teklifleri ve menü planlama.(2013).Sağlık bakanlığı Türkiye Halk Sıhhati Kurumu
8.İlköğretim Evlatları için Sağlıklı Beslenme.(2008),T.C.Sağlık Bakanlığı,Ankara.
9.Özegenç,F.Oyun ve Mektep Çocukluğu Devrinde Beslenme.Güncel pediatri.s92-93
10.Garipağaoğlu,M.,Özgüneş,N.(2008).Okullarda Beslenme Tatbikleri. Evlat Mecmuası 8(3):152-159.