Panik Bozukluk(PB), birdenbire ve resen ortaya çıkan bedensel ve bilişsel belirtilerden oluşan panik ataklarla karakterize bir hastalıktır(Angst 1998, APA 2000). Panik ataklar epeyce kısa vadeli, fakat ağır olur. Ekseriyetle 10 dakika içinde doruğa çıkar; sonrasında ataklar ekseriyetle 20 ile 30 dakika sürer ve 1 saatten fazla sürdüğü seçkin görülür(Butcher, Mineka, Hooley 2013).Bu ataklar bireylerin günlük hayatını olumsuz tesirler ve kişinin fonksiyonelliğini bozar. Panik ataklar tipik olarak yenileyici bir özellik gösterir ve beklenmedik bir anda ortaya çıkar. Bu yüzden hastalarda çoklukla diğer nöbetlerinde olacağı telaşı mevcuttur. Bu durum beklenti anksiyetesi olarak isimlendirilir. Panik nöbetlerin denetimi kaybetme, kalp krizi geçirme, çıldırma üzere durumlarla sonuçlanabileceği beklentisi ve bununla ilgili olarak yaşanan ağır külfet, bu bozukluğun bir öbür özelliğini oluşturur (Tükel 1997). Temel müracaat yakınması ise o kişi için en korkutucu olan nefes darlığı, çarpıntı, göğüs ağrısı, baş dönmesi üzere bedensel belirtilerdir (Kaplan 1995). Bunlara ek olarak kimi hadiselerde ürperme ve ateş basması, titreme, gerçek dışılama ya da kişiliksizleşme üzere belirtiler de görülebilir(Butcher, Minekave Hooley 2013). Panik atakların kendileri ‘hiç yoktan’ ortaya çıkıyor üzere görünseler de birinci atak sıklıkla rahatsızlık hislerinden ya da sevilen birinin yitirilmesi, kıymetli bir münasebetin yitirilmesi, işini kaybetme ya da bir kabahatin kurbanı olma üzere yaşanan yüksek seviyedeki gerilimli olaylardan sonra gerçekleşir (Falsetti ve başkaları. 1995). Ancak tekrar de panik atak sergileyen hastaların hepsinde gerilimli bir durum sonucu ataklar ortaya çıkmıştır denilemez. Panik bozukluk için çeşitli ölçme kıymetlendirme araçları vardır. Bunlardan en sık kullanılan panik agorofobi ölçeği, panik bozukluğu şiddet ölçeği ve ömür uzunluğu panik-agorafobik spektrum ölçeği öz bildirim formudur(Öztürk, Uluşahin 2015).
Yapılan araştırmada panik bozukluğu olan bireylerin %91’ inde öbür psikiyatrik bozukluklar da saptanmıştır. Bu psikiyatrik bozukluklar daha çok depresyon, somatizasyon bozukluğu ve öbür anksiyete bozukluklarıdır (Merikangas, Angst, Eaton, 1996). Panik bozukluk daha sıklıkla genç erişkinlik devrinde başlar. Başlangıç yaşı her ne kadar 20’li yaşlar olsa bile hayatın her devrinde ortaya çıkma riski vardır. Bu hastalığın bayanlarda görülme riski erkeklere oranla iki kat daha fazladır(Amerikan Psikiyatri Birliği, 1994). Düşük sosyo-ekonomik seviye, fobik kaçınmanın şiddeti de panik bozukluk oluşumunda etkendir. Bunlara ek olarak panik bozukluk hastalığının genetik bir istikameti de vardır. Aile ve ikiz çalışmalarına nazaran panik bozuklukta ortalama kalıtımsallık kelam konusudur(Mackinnon, Foley 1996). Geniş bir ikiz çalışmasında Knedler ve Ark. (2001), panik bozukluğa yatkınlıkta görülen farklılıkların %33 ila %43’ü genetik etkenlerden kaynaklandığını bulmuşlardır.
Panik bozukluğu; anksiyete bozuklukları ortasında en sık görülen, kronik ve yineleyici seyreden, ailevi, toplumsal ve fonksiyonel yeti yitimine sebep olan bir bozukluktur. Kısa form 36 ömür kalitesi ölçeği kullanılarak yapılan bir araştırmada panik bozukluğu olan hastalar ile depresyonu ya da kronik hastalığı olan hastalar karşılaştırılmış ve panik bozukluğunun yüksek ruhsal gerilim ve fizikî rol işlevinde kısıtlamalara yol açtığı lakin fizikî işlevlerin göreli olarak korunmuş olduğu belirlenmiştir (Altıntaş, Uğuz, Levent 2015).
Panik Bozukluk tedavisinde çoklukla ilaç tedavisi ve/veya bilişsel davranışçı terapi (BDT) kullanılmaktadır (Barlow 1988). Aslında panik bozukluk için ilaç tedavisinin aktifliği kanıtlanmıştır. Lakin pek çok hastada ilaç tedavisi alırken semptomların tekrar nüksettiği bilinmektedir. Bu yüzden, yan tesirinin olmaması, ilaç tedavisine direnç gösteren hasta kümesine uygulanması (Otto ve ark. 1999) üzere nedenlerle bilişsel davranışçı terapi (BDT) ilaç tedavisine güçlü bir alternatif olarak düşünülebilir(Başaran ve Sütçü 2016). Bilişsel Davranışçı Terapi Panik Bozukluk tedavisinde kullanılan tesirli bir tedavi prosedürü olarak bildirilmekle birlikte, çoklukla ferdî olarak uygulanmıştır(Sokol ve ark. 1989, Beck ve ark. 1992). Son periyotta Bilişsel Davranışçı Terapi tekniği Panik bozukluk üzerinde epeyce sık kullanılmıştır. Bu derlemede Panik Bozukluk üzerinde uygulanan Bilişsel Davranışçı Terapi tekniğine değinilecektir.
Bilişsel Davranışçı Terapi(BDT);bilişsel tekniğin ve davranışsal tekniğin kombinasyonu niteliğindedir. Albert Ellis ve Aaron Beck bilişsel davranışçı terapinin kurucularıdır. Bu teknik, bireylerin günlük ömürlerinde üstesinden gelemedikleri zahmetler ve hayat sorunları ile karşılaştıklarında onlara yardım etmek için öğrenme kuramlarını uygulayan, sorun odaklı, ‘burada ve şimdi’ ile ilgilenen bir tedavi şeklidir(Stuart 2001). Bilişsel Davranışçı Terapinin gayesi gerçekçi olmayan, birey için sorun olan ve fonksiyonel olmayan fikirlerin tanımlanmasıdır. Zira sorun olan fikrin tanımlanması o fikrin birey üstündeki tesirinin tanımlanması da demektir. Bu da tedavi planının birinci etabıdır. Daha sonraki adım ise bireyin hayatını olumsuz tarafta etkileyen fonksiyonsuz olan fikirlerin yerine fonksiyonelliği yüksek ve gerçek hayatla uyumlu olan niyet yapısının getirilmesidir. Son adım ise hastanın edindiği bu yeni fonksiyonel fikirleri hayatına uyarlayarak geri bildirim almasıdır.
Bu tedavi tipinin başarılı olması için terapist ve hastanın birtakım prensiplere sadık kalması gerekir. Bunlardan birincisi ve en kıymetlisi ise sağlam bir terapötik mutabakattır. Bunun oluşabilmesi için terapist ve hasta ahenk içinde olmalıdır. Araştırmalar olumlu dostlukların, olumlu tedavi sonuçları ile bağlı olduğunu göstermektedir(Raur ve Goldfried 1994). Bu bağı kurmak için de terapist yeterli danışmanlık hünerleri sergilemeli ve seans sonunda hastadan geri bildirim istemelidir. Bunun yanı sıra terapist ve hasta ortasında işbirliği olmalıdır. Ve hastanın faal iştiraki da başarılı bir terapi süreci için değerlidir ve terapi maksada dönük, sorun tahlili odaklı olursa da kısa müddette çok yol kat edilebilir. Tüm bunların yanı sıra bu terapi süreci muhakkak vakitle sonludur. Genel olarak tedavi süreci 6-14 seans arasındadır(Beck, 2011). Ve bu seanslar sırasında his durumu ve davranışı değiştirmek için birçok farklı teknik kullanılır. Sokratik sorgulama ve güdümlü keşif bunlardan en fonksiyoneli ve uygulananıdır. Bunlara ek maruz bırakma tekniği de davranışçı tekniklerin başında gelir.
Beşerler olan bitenleri aslında kendine nazaran kıymetlendirir ve o denli görür (Türkçapar 2007).Bu yüzdendir ki Bilişsel Davranışçı Terapi seansları hastalara özel olur ve terapist hastanın kanılarının farkına varmasına rehberlik eder(Piştof ve Ulu 2013). Hasta irrasyonel otomatik fikirlerini değiştirmeden evvel fikirlerinin hislerini nasıl etkilediğini anlaması gerekir (Leahy 2008). Durumun kendisi, nasıl hissettiklerini yahut ne yaptıklarını direkt belirlemez; duygusal karşılıklarına, durumu nasıl algıladıkları aracılık eder(Beck 2011). Bu nedenle birinci seanstan itibaren hastaya bilişsel model açıklanır ki hasta kazanacağı marifetler ile şimdiki ve sonraki sorunları ve içinde bulunduğu durumu bir terapiste muhtaçlık duymadan da tahlile kavuşturabilsin. (Padesky ve Greenberger 2008). Bilişsel Davranışçı Terapi tekniği otomatik kanılar üzerinden çalışır. Otomatik niyetler resen ortaya çıkar ve birçok vakit hayli süratli ve geneldirler. Bu kanıların farkına nadiren varılır. Bunun yerine otomatik kanıdan gelen his ve davranışın farkına varılır. Otomatik kanıların altında yatan ise temel inançlardır. Hastalar aslında çocukluktan beri daima birebir temel inanca uyan bilgileri görürler. Temel inanca zıt görünen datalar genelde fark edilmez. Örneğin “güçsüzüm” temel inancı olan bir danışan daima güçsüzlüğünü ispatlar üzere görünen olayları göz önüne alır (Piştof ve Ulu 2013).
Panik Bozuklukta Bilişsel Davranışçı Terapi
Panik Bozukluğunun sağaltımında Bilişsel-davranışçı prosedürlerin başka psikoterapi çeşitlerinden daha tesirli olduğu kanıtlanmıştır (Öztürk ve Uluşahin 2015). Bilişsel davranışçı yaklaşımda evvel hastanın felaket fikirlerinin ve bunu sürdüren güvenlik arama davranışlarının kıymetlendirilmesi gerekir. Daha sonrasında ise bu felaketleştirme niyetlerinin nasıl ortaya çıktığı ve nasıl kısır döngü durumu olduğu hastaya anlatılır. Telaş ve paniğin tabiatı ve her ikisinin de uyumsal pahası konusunda eğitilir. Fonksiyonsuz fikrin yerini alabilecek öteki niyet seçenekleri üzerinde çalışılır(Salkovskis 2001). Bu sayede panik sırasında yaşanan savaş ya da kaç reaksiyonunun tabiatını öğrenen hastalar, panik sırasında yaşadıkları duyumların olağan ve zararsız olduğunu anlamaya başlar.
Bu teknikte hastadan kaygı doğuran durumun üstüne azar azar artan derecede ve müddetlerle gitmesi istenir. Buna ek olarak, hastanın farkındalığının artması için ise kendi tasa ve panik tecrübelerini günlük tutarak izlemeleri de istenir. Örneğin, beden duyumlarını felaketleştiren ve panik atak sırasında kalp krizi geçireceğim korkusu yaşayan bir hastaya muhakkak bir müddet spor yapma ödevi verilir. Bu spor vakti her seferinde arttırılır. Bu yola ek olarak aksi niyetlenme metodu de kullanılabilir(Salkovskis 2007). Panik bozukluk hastaları zati kaygıdan korkarlar. Endişeyi çağırarak üstüne gitme ve alıştırma(ters niyetlenme) yolunda hastadan endişenin gelmesini istemesi istenir. Örneğin, haftanın 4 günü panik atağın çağırılması 3 gün ise çağırılmaması istenir. Böylece hasta kendine her hâlükârda bir şey olmadığını görür ve kendine itimadı yerine gelir. Bu sayede beklenti korkusu ortadan kalkmış olur . Barlow ve Craske tarafından gerçekleştirilen Panik Kontrolü Tedavisinin yaygın olarak kullanılan bir çeşidinde ise çeşitli farklı bilişsel ve davranışçı teknikler tipik olarak 12 ile 15 seans süren bir programda birleştirilmiştir(Barlow ve Craske 1989).
Bilişsel davranışçı terapide hastaya bilişsel formulasyonun öğretilmesi, hastanın kendi temel ve orta inançlarını, otomatik niyetlerini değerlendirebilmesi açısından kıymet taşımaktadır (Karahan ve Sardoğan 2004).Çünkü panik bozukluk hastalarının en büyük sorunu bedensel duyumlarını felaketleştirici bir formda yorumlamalarıdır (Clark,1986).
Yapılan araştırmada panik bozukluğu olan bireylerin %91’ inde öbür psikiyatrik bozukluklar da saptanmıştır. Bu psikiyatrik bozukluklar daha çok depresyon, somatizasyon bozukluğu ve öbür anksiyete bozukluklarıdır (Merikangas, Angst, Eaton, 1996). Panik bozukluk daha sıklıkla genç erişkinlik devrinde başlar. Başlangıç yaşı her ne kadar 20’li yaşlar olsa bile hayatın her devrinde ortaya çıkma riski vardır. Bu hastalığın bayanlarda görülme riski erkeklere oranla iki kat daha fazladır(Amerikan Psikiyatri Birliği, 1994). Düşük sosyo-ekonomik seviye, fobik kaçınmanın şiddeti de panik bozukluk oluşumunda etkendir. Bunlara ek olarak panik bozukluk hastalığının genetik bir istikameti de vardır. Aile ve ikiz çalışmalarına nazaran panik bozuklukta ortalama kalıtımsallık kelam konusudur(Mackinnon, Foley 1996). Geniş bir ikiz çalışmasında Knedler ve Ark. (2001), panik bozukluğa yatkınlıkta görülen farklılıkların %33 ila %43’ü genetik etkenlerden kaynaklandığını bulmuşlardır.
Panik bozukluğu; anksiyete bozuklukları ortasında en sık görülen, kronik ve yineleyici seyreden, ailevi, toplumsal ve fonksiyonel yeti yitimine sebep olan bir bozukluktur. Kısa form 36 ömür kalitesi ölçeği kullanılarak yapılan bir araştırmada panik bozukluğu olan hastalar ile depresyonu ya da kronik hastalığı olan hastalar karşılaştırılmış ve panik bozukluğunun yüksek ruhsal gerilim ve fizikî rol işlevinde kısıtlamalara yol açtığı lakin fizikî işlevlerin göreli olarak korunmuş olduğu belirlenmiştir (Altıntaş, Uğuz, Levent 2015).
Panik Bozukluk tedavisinde çoklukla ilaç tedavisi ve/veya bilişsel davranışçı terapi (BDT) kullanılmaktadır (Barlow 1988). Aslında panik bozukluk için ilaç tedavisinin aktifliği kanıtlanmıştır. Lakin pek çok hastada ilaç tedavisi alırken semptomların tekrar nüksettiği bilinmektedir. Bu yüzden, yan tesirinin olmaması, ilaç tedavisine direnç gösteren hasta kümesine uygulanması (Otto ve ark. 1999) üzere nedenlerle bilişsel davranışçı terapi (BDT) ilaç tedavisine güçlü bir alternatif olarak düşünülebilir(Başaran ve Sütçü 2016). Bilişsel Davranışçı Terapi Panik Bozukluk tedavisinde kullanılan tesirli bir tedavi prosedürü olarak bildirilmekle birlikte, çoklukla ferdî olarak uygulanmıştır(Sokol ve ark. 1989, Beck ve ark. 1992). Son periyotta Bilişsel Davranışçı Terapi tekniği Panik bozukluk üzerinde epeyce sık kullanılmıştır. Bu derlemede Panik Bozukluk üzerinde uygulanan Bilişsel Davranışçı Terapi tekniğine değinilecektir.
Bilişsel Davranışçı Terapi(BDT);bilişsel tekniğin ve davranışsal tekniğin kombinasyonu niteliğindedir. Albert Ellis ve Aaron Beck bilişsel davranışçı terapinin kurucularıdır. Bu teknik, bireylerin günlük ömürlerinde üstesinden gelemedikleri zahmetler ve hayat sorunları ile karşılaştıklarında onlara yardım etmek için öğrenme kuramlarını uygulayan, sorun odaklı, ‘burada ve şimdi’ ile ilgilenen bir tedavi şeklidir(Stuart 2001). Bilişsel Davranışçı Terapinin gayesi gerçekçi olmayan, birey için sorun olan ve fonksiyonel olmayan fikirlerin tanımlanmasıdır. Zira sorun olan fikrin tanımlanması o fikrin birey üstündeki tesirinin tanımlanması da demektir. Bu da tedavi planının birinci etabıdır. Daha sonraki adım ise bireyin hayatını olumsuz tarafta etkileyen fonksiyonsuz olan fikirlerin yerine fonksiyonelliği yüksek ve gerçek hayatla uyumlu olan niyet yapısının getirilmesidir. Son adım ise hastanın edindiği bu yeni fonksiyonel fikirleri hayatına uyarlayarak geri bildirim almasıdır.
Bu tedavi tipinin başarılı olması için terapist ve hastanın birtakım prensiplere sadık kalması gerekir. Bunlardan birincisi ve en kıymetlisi ise sağlam bir terapötik mutabakattır. Bunun oluşabilmesi için terapist ve hasta ahenk içinde olmalıdır. Araştırmalar olumlu dostlukların, olumlu tedavi sonuçları ile bağlı olduğunu göstermektedir(Raur ve Goldfried 1994). Bu bağı kurmak için de terapist yeterli danışmanlık hünerleri sergilemeli ve seans sonunda hastadan geri bildirim istemelidir. Bunun yanı sıra terapist ve hasta ortasında işbirliği olmalıdır. Ve hastanın faal iştiraki da başarılı bir terapi süreci için değerlidir ve terapi maksada dönük, sorun tahlili odaklı olursa da kısa müddette çok yol kat edilebilir. Tüm bunların yanı sıra bu terapi süreci muhakkak vakitle sonludur. Genel olarak tedavi süreci 6-14 seans arasındadır(Beck, 2011). Ve bu seanslar sırasında his durumu ve davranışı değiştirmek için birçok farklı teknik kullanılır. Sokratik sorgulama ve güdümlü keşif bunlardan en fonksiyoneli ve uygulananıdır. Bunlara ek maruz bırakma tekniği de davranışçı tekniklerin başında gelir.
Beşerler olan bitenleri aslında kendine nazaran kıymetlendirir ve o denli görür (Türkçapar 2007).Bu yüzdendir ki Bilişsel Davranışçı Terapi seansları hastalara özel olur ve terapist hastanın kanılarının farkına varmasına rehberlik eder(Piştof ve Ulu 2013). Hasta irrasyonel otomatik fikirlerini değiştirmeden evvel fikirlerinin hislerini nasıl etkilediğini anlaması gerekir (Leahy 2008). Durumun kendisi, nasıl hissettiklerini yahut ne yaptıklarını direkt belirlemez; duygusal karşılıklarına, durumu nasıl algıladıkları aracılık eder(Beck 2011). Bu nedenle birinci seanstan itibaren hastaya bilişsel model açıklanır ki hasta kazanacağı marifetler ile şimdiki ve sonraki sorunları ve içinde bulunduğu durumu bir terapiste muhtaçlık duymadan da tahlile kavuşturabilsin. (Padesky ve Greenberger 2008). Bilişsel Davranışçı Terapi tekniği otomatik kanılar üzerinden çalışır. Otomatik niyetler resen ortaya çıkar ve birçok vakit hayli süratli ve geneldirler. Bu kanıların farkına nadiren varılır. Bunun yerine otomatik kanıdan gelen his ve davranışın farkına varılır. Otomatik kanıların altında yatan ise temel inançlardır. Hastalar aslında çocukluktan beri daima birebir temel inanca uyan bilgileri görürler. Temel inanca zıt görünen datalar genelde fark edilmez. Örneğin “güçsüzüm” temel inancı olan bir danışan daima güçsüzlüğünü ispatlar üzere görünen olayları göz önüne alır (Piştof ve Ulu 2013).
Panik Bozuklukta Bilişsel Davranışçı Terapi
Panik Bozukluğunun sağaltımında Bilişsel-davranışçı prosedürlerin başka psikoterapi çeşitlerinden daha tesirli olduğu kanıtlanmıştır (Öztürk ve Uluşahin 2015). Bilişsel davranışçı yaklaşımda evvel hastanın felaket fikirlerinin ve bunu sürdüren güvenlik arama davranışlarının kıymetlendirilmesi gerekir. Daha sonrasında ise bu felaketleştirme niyetlerinin nasıl ortaya çıktığı ve nasıl kısır döngü durumu olduğu hastaya anlatılır. Telaş ve paniğin tabiatı ve her ikisinin de uyumsal pahası konusunda eğitilir. Fonksiyonsuz fikrin yerini alabilecek öteki niyet seçenekleri üzerinde çalışılır(Salkovskis 2001). Bu sayede panik sırasında yaşanan savaş ya da kaç reaksiyonunun tabiatını öğrenen hastalar, panik sırasında yaşadıkları duyumların olağan ve zararsız olduğunu anlamaya başlar.
Bu teknikte hastadan kaygı doğuran durumun üstüne azar azar artan derecede ve müddetlerle gitmesi istenir. Buna ek olarak, hastanın farkındalığının artması için ise kendi tasa ve panik tecrübelerini günlük tutarak izlemeleri de istenir. Örneğin, beden duyumlarını felaketleştiren ve panik atak sırasında kalp krizi geçireceğim korkusu yaşayan bir hastaya muhakkak bir müddet spor yapma ödevi verilir. Bu spor vakti her seferinde arttırılır. Bu yola ek olarak aksi niyetlenme metodu de kullanılabilir(Salkovskis 2007). Panik bozukluk hastaları zati kaygıdan korkarlar. Endişeyi çağırarak üstüne gitme ve alıştırma(ters niyetlenme) yolunda hastadan endişenin gelmesini istemesi istenir. Örneğin, haftanın 4 günü panik atağın çağırılması 3 gün ise çağırılmaması istenir. Böylece hasta kendine her hâlükârda bir şey olmadığını görür ve kendine itimadı yerine gelir. Bu sayede beklenti korkusu ortadan kalkmış olur . Barlow ve Craske tarafından gerçekleştirilen Panik Kontrolü Tedavisinin yaygın olarak kullanılan bir çeşidinde ise çeşitli farklı bilişsel ve davranışçı teknikler tipik olarak 12 ile 15 seans süren bir programda birleştirilmiştir(Barlow ve Craske 1989).
Bilişsel davranışçı terapide hastaya bilişsel formulasyonun öğretilmesi, hastanın kendi temel ve orta inançlarını, otomatik niyetlerini değerlendirebilmesi açısından kıymet taşımaktadır (Karahan ve Sardoğan 2004).Çünkü panik bozukluk hastalarının en büyük sorunu bedensel duyumlarını felaketleştirici bir formda yorumlamalarıdır (Clark,1986).