Ayrılık temel olarak üç kategoride ele alındığında;
• Yaşamsal değişimlere bağlı ayrılıklar; Mezuniyet, evlilik, iş değişimi, terfi etme vb. süreçlerle ilgili ayrılıklar,
• İlişkisel, durumsal ve mekânsal ayrılıklar; Bir alakanın bitmesi, boşanma, bir yerden öteki bir yere taşınma, para ya da iş kaybı,
• Vefatla gelen ayrılık ve kayıplar; Sevilen bir yakının vefatı, savaşta vefat, terörle gelen vefat ve intihar sonucu ölüm’den kelam edilebilinir.
Yas; İnsanın kayıplara verdiği doğal ve üniversal bir cevaptır. Yas denilince aklımıza sevdiğimiz bir kişinin vefatı sonrası yaşadıklarımız gelse de, yas bedel verilen her türlü objenin kaybıyla ilgili olabilir. Yas sürecinin mühleti, yoğunluğu ve niteliği bireyden şahsa nazaran değişiklik gösterebilir. Bu nedenle, yas sürecimiz biriciktir. “Yas tutmak; rastgele bir yitim ya da değişikliğe verilen ruhsal cevap, iç dünyamız ile gerçeklik ortasında bir ahenk sağlayabilmek için yaptığımız uzlaşmalardır” (V, Volkan 1991).
YAS SÜRECİNDE VERİLEBİLECEK YANSILAR
Fizikî Reaksiyonlar: Kalpte ve boğazda sıkışma, nefeste darlık, ağız kuruluğu, midede boşluk duygusu, vücudunu hissetmeme, zayıf ve bitkin hissetme, gürültüye karşı hassaslık, çok hareketlilik ve güç hali.
Düşünsel Yansılar: İnanamama, olayı daima yine kurgulama, alternatif senaryolar üretme, kanıda dağınıklık, gerçekliğe uygun olmayan kanılar, dikkat dağınıklığı, unutkanlık, rahatsız edici niyetler ve/veya düşler.
Duygusal Yansılar: Şok, inkar, öfke, suçluluk, suçlama, keder, tasa, endişe, yalnızlık, yorgunluk, çaresizlik, isteksizlik, ümitsizlik.
Davranışsal Reaksiyonlar: Uyku ve yeme sisteminde bozulmalar, alkol ya da öteki bir husus kullanma, toplumsal etraftan ve kaybedileni hatırlatan uyaranlardan kaçınma ve/veya bu uyaranlardan ayrılamama, kaybedilene ilişkin bir eşyayı yanında taşıma.
Yas sürecinin fonksiyonu;
Yas süreci bir manasıyla ömürle ahenkle da ilgili bir süreçtir. Kıymetli yaşamsal değişikliklerin akabinde gereken yine yapılanmayla ilgili bu süreçte yasın yaşanması, kaybın sindirilmesi için kişinin vakte ve alana gereksinimi vardır; fakat sağlıklı bir yas sürecinin akabinde kişi tekrar toparlanıp, güçlenip, hayata sağlıklı olarak katılabilir.
YOKSUN KALINMIŞ YAS
Bir öteki yas tipi, kişinin, açık bir biçimde yası tutulamayacak ya da desteklenemeyecek, toplumsal olarak meçhul bir kayıp için yaşadığı yası tabir eden yoksun kalınmış yastır (Aloi, 2009; Hendry, 2009).
Yoksun kalınmış yas örnekleri, eski eşle yaşanan alaka üzere toplumsal açıdan kabul görmeyen bir ilgiyi, kürtaj üzere saklı bir kaybı, AIDS nedeniyle mevt üzere etiketlenmiş mevt biçimlerini de içermektedir.
Yoksun kalınmış yas, toplum tarafından onaylanmadığı için kişinin yaşadığı ıstırabın şiddetini arttırabilir. Bu biçim ıstırap, yıllarca saklanabilir ya da bastırılabilir, fakat yeni kayıplarla birlikte tekrar ortaya çıkabilir.
YAŞANAN KAYIPLARLA İLGİLİ OLARAK;
• İnsan bilişsel seviyede, sevdiklerinin ve kendinin bir gün öleceğini bilir. Lakin kazaları, felaketleri ya da ani bir biçimde ölmeyi kendisine ve sevdiklerine uzak görür; bu cins bir olayın kendi başına geleceğine inanamaz.
• Mevt şahısların dünyaya ve kendilerine dair olan varsayımlarının yıkılmasına ya da değişmesine yol açabilir.
• Bilhassa ani ve şiddet içeren bir kayıp ile karşı karşıya kalan kişinin o ana kadar olan dünya algıları derinden sarsılabilir. Bu denetim edilemez yaşantı, kişinin dünya ve kendisiyle ilgili olumlu inançlarını sorgulamasına ve kendi hassasiyetlerini fark etmesine neden olabilir.
• Ömür ve şahıslar hakkında var olan inanç ve varsayımları yıkılan şahıslar için bu süreçlerin yine yapılandırılması epey sancılı olabilmektedir. Yaşanan kayıp ne kadar travmatik ise, kişinin inanç ve fikir sistemi üzerindeki tesirleri o kadar büyük olur.
• Yaşamsal değişimlere bağlı ayrılıklar; Mezuniyet, evlilik, iş değişimi, terfi etme vb. süreçlerle ilgili ayrılıklar,
• İlişkisel, durumsal ve mekânsal ayrılıklar; Bir alakanın bitmesi, boşanma, bir yerden öteki bir yere taşınma, para ya da iş kaybı,
• Vefatla gelen ayrılık ve kayıplar; Sevilen bir yakının vefatı, savaşta vefat, terörle gelen vefat ve intihar sonucu ölüm’den kelam edilebilinir.
Yas; İnsanın kayıplara verdiği doğal ve üniversal bir cevaptır. Yas denilince aklımıza sevdiğimiz bir kişinin vefatı sonrası yaşadıklarımız gelse de, yas bedel verilen her türlü objenin kaybıyla ilgili olabilir. Yas sürecinin mühleti, yoğunluğu ve niteliği bireyden şahsa nazaran değişiklik gösterebilir. Bu nedenle, yas sürecimiz biriciktir. “Yas tutmak; rastgele bir yitim ya da değişikliğe verilen ruhsal cevap, iç dünyamız ile gerçeklik ortasında bir ahenk sağlayabilmek için yaptığımız uzlaşmalardır” (V, Volkan 1991).
YAS SÜRECİNDE VERİLEBİLECEK YANSILAR
Fizikî Reaksiyonlar: Kalpte ve boğazda sıkışma, nefeste darlık, ağız kuruluğu, midede boşluk duygusu, vücudunu hissetmeme, zayıf ve bitkin hissetme, gürültüye karşı hassaslık, çok hareketlilik ve güç hali.
Düşünsel Yansılar: İnanamama, olayı daima yine kurgulama, alternatif senaryolar üretme, kanıda dağınıklık, gerçekliğe uygun olmayan kanılar, dikkat dağınıklığı, unutkanlık, rahatsız edici niyetler ve/veya düşler.
Duygusal Yansılar: Şok, inkar, öfke, suçluluk, suçlama, keder, tasa, endişe, yalnızlık, yorgunluk, çaresizlik, isteksizlik, ümitsizlik.
Davranışsal Reaksiyonlar: Uyku ve yeme sisteminde bozulmalar, alkol ya da öteki bir husus kullanma, toplumsal etraftan ve kaybedileni hatırlatan uyaranlardan kaçınma ve/veya bu uyaranlardan ayrılamama, kaybedilene ilişkin bir eşyayı yanında taşıma.
Yas sürecinin fonksiyonu;
Yas süreci bir manasıyla ömürle ahenkle da ilgili bir süreçtir. Kıymetli yaşamsal değişikliklerin akabinde gereken yine yapılanmayla ilgili bu süreçte yasın yaşanması, kaybın sindirilmesi için kişinin vakte ve alana gereksinimi vardır; fakat sağlıklı bir yas sürecinin akabinde kişi tekrar toparlanıp, güçlenip, hayata sağlıklı olarak katılabilir.
YOKSUN KALINMIŞ YAS
Bir öteki yas tipi, kişinin, açık bir biçimde yası tutulamayacak ya da desteklenemeyecek, toplumsal olarak meçhul bir kayıp için yaşadığı yası tabir eden yoksun kalınmış yastır (Aloi, 2009; Hendry, 2009).
Yoksun kalınmış yas örnekleri, eski eşle yaşanan alaka üzere toplumsal açıdan kabul görmeyen bir ilgiyi, kürtaj üzere saklı bir kaybı, AIDS nedeniyle mevt üzere etiketlenmiş mevt biçimlerini de içermektedir.
Yoksun kalınmış yas, toplum tarafından onaylanmadığı için kişinin yaşadığı ıstırabın şiddetini arttırabilir. Bu biçim ıstırap, yıllarca saklanabilir ya da bastırılabilir, fakat yeni kayıplarla birlikte tekrar ortaya çıkabilir.
YAŞANAN KAYIPLARLA İLGİLİ OLARAK;
• İnsan bilişsel seviyede, sevdiklerinin ve kendinin bir gün öleceğini bilir. Lakin kazaları, felaketleri ya da ani bir biçimde ölmeyi kendisine ve sevdiklerine uzak görür; bu cins bir olayın kendi başına geleceğine inanamaz.
• Mevt şahısların dünyaya ve kendilerine dair olan varsayımlarının yıkılmasına ya da değişmesine yol açabilir.
• Bilhassa ani ve şiddet içeren bir kayıp ile karşı karşıya kalan kişinin o ana kadar olan dünya algıları derinden sarsılabilir. Bu denetim edilemez yaşantı, kişinin dünya ve kendisiyle ilgili olumlu inançlarını sorgulamasına ve kendi hassasiyetlerini fark etmesine neden olabilir.
• Ömür ve şahıslar hakkında var olan inanç ve varsayımları yıkılan şahıslar için bu süreçlerin yine yapılandırılması epey sancılı olabilmektedir. Yaşanan kayıp ne kadar travmatik ise, kişinin inanç ve fikir sistemi üzerindeki tesirleri o kadar büyük olur.