Rize'nin El Sanatları Nelerdir - Rize'nin Yöresel El Sanatları
Ağaç İşleri ve Bitkisel Örücülük
Kullanılan malzemeler: Kızılağaç (kızılçam), şimşir, ıhlamur, kestana, ceviz, fındık, gürgen, erik, elma vb. gibi ağaçlar, çeşitli metallerden yapılmış kuşak, çiviler; değişik bileşimli tutkal ve boyalar.
Uygulanan teknikler: Oyma, çakma, bükme, dizme, çatma, boyama.
Yapılan eşya türleri: Çekme sofra, iskemle, tekne, kovan, yayık, karalahana bezmelikleri, kadı ve gerdel, kaşık, kepçe, ezmelik, beşik, sandık vb. gibi günlük gereksinimi karşılayan parçalar.
Beşik, Çocuk Beşiği
Hala yapımı turistik eşya olarak sürdürülen beşikler diğerlerinden boya kullanımı ile ayrılmaktadır. İskemleler gibi bazı üniteleri tornalarda hazırlayan, kızıl çamdan yapılan beşikler ahşaptan boncuk keserek bezenmektedir. Canlı renklerle boyanan ünitelerin birbirine çakılmasıyla oluşturulan beşiklerin gürgen ve kestane ağacı kullanılarak yapılan halkalarla salladıkça ses çıkaran çeşitleri ünlüdür.
İskemle
İskemlelerin dört ayağını üstte birbirine bağlayarak bir oturma ünitesi oluşturan bitkisel örücülük sarmaşık, mısır kapcığı ve mısır fidesinden elde edilen iplerle yapılmaktaydı. Günümüzde giderek sentetik elyaftan hazırlanmış iplerin aldığı görülmektedir. Balık sırtı ve hasır örgü çeşitlemeleri ile sarı ve yeşil renklerde hazırlanmış örneklere on yıl öncesine kadar rastlanılmaktaydı. Bugün bu türlerin turistik eşya niteliğinde küçültülmüş boyutlarda yaşatılmağa çaba harcandığı dikkati çekmektedir.
Sepet, El Sepeti
Fındık dallarını çıtlatıp kırdıktan sonra çakıyla kesilen düz şeritlerle örülen sepetler ayaklı (topuklu) ve ayaksız olmak üzere iki ana başlık altında kümelenmektedir. Topuksuz parçalar yayvan gövdeli ve genellikle saplı tasarlanmıştır. Topuklu parçalar ise tek topuklu, ağız kısmına doğru genişleyen üzüm toplamaya yarayan, ince uzun gövdeli tiyeter, diğerine kıyasla daha büyük boyutlu iki topuklu topuklarına ip bağlanarak sırtta taşınan çay sepeti olarak isimlendirilen ağız kısmına doğru gövdesi genişleyen sırt sepeti ve üç topuklu çay sepetinden daha küçük boyutlu, saplı elde taşınan yük sepeti şeklinde sıralanabilir. Gerek yüksekliği 50 cm.den aşağı olmayan tiyeterler gerekse yüksekliği 55 cm. ağız çapı 40 cm. çevresinde olan çay sepetleri ve gerekse yüksekliği 35 cm. ağız çapı 28 cm. çevresinde olan üç topuklu sepetlerin tek renkli ve iki renkli türleri bulunmaktadır. Fındık ağacının naturel renkleri olan kahverengi ve beyaz şeritleri bir alt bir üstten geçirerek örülmektedir. Günümüzde Gündoğdu'da turistik eşya niteliğinde sepetler yapılmaktadır.
DOKUMACILIK
Rize dokumaları bir renkli (monokrom) ve birden fazla renkli (polikrom) dokumalar olarak iki ana başlık altında ele alınabilir. Bir renkli dokumalar kullanılan malzeme göz önüne alınarak kendi içinde yalnız halk dilinde kendir ipi olarak isimlendirilen kenevir ipiyle dokunanlar, yalnız pamuklu iplikle dokunanlar ve kendir ipi, ipek iplik, pamuklu iplik bileşimleriyle dokunan yörede melez olarak isimlendirilen dokumalar şeklinde gruplandırılabilir.
Atkısı ve çözgüsü kendir ipinden yapılan dokumalar kalın kendir ipinden dokunmuş sert ve seyrek bir dokuma türü olan 40 cm. eninde naturel bej renkli bir dokuma türü olan feretiko, feretikodan daha kalın dokunmuş şal kuşağı, feretikoya kıyasla daha ince, yumuşak ve daha açık renkli olan bazı kaynaklarda 1958'den bu yana yapılmadığı ileri sürülen keten, en kalın kendir ipinden dokunan sık dokunmuş çuval görünümünde çay soldurma bezi olarak kullanılan şut bezinden oluşmaktadır.
II. Dünya Savaşından sonra giderek yaygınlaştığı ileri sürülen, atkı ve çözgüsü pamuktan yapılmış, kalın, tok, beyaz tülbent görünümündeki pamuklu dokumalar yalnız pamuk iplikle dokunan örnekler olma yanısıra Rize dışından getirilen ipliklerle dokunmalarıyla ilgi çekmektedir. Melez dokumalara gelince, bunların çözgüsü kendir ipi, atkısı ipek ipliktendir. Pamuk iplikle çözülenleri de bulunmaktadır. Feretiko dışında bir renkli dokumaların bazen atkı ipliklerinde yapılan farklı seçim ve hareketlerle dokunurken nakışlananları, ensiz uçlarında birden fazla renkli süslemeler yapıldığı gözlenmektedir. Bir grupta ise halk dilinde düner adı verilen küçük deliklerle desenlenmiş örneklere rastlanmaktadır.
Birden fazla renkli (polikrom) dokumalara gelince, bunlar bir renk dokumalardan onların don, göynek, peşkir, yağlık vb. gibi ya iç giyim ya giyim aksesuarları diğer bir ifadeyle kuşam ya da ev örtüsü olarak dokunmaları ve dış giyimde ya dolay, futa peştamal ya da başa örtülen atkı olmalarıyla ayrılmaktadır. Ya atkı ya çözgü ipliği aracılığıyla desenlendirilen bu dokumalar dolay ve atkı çeşitlemelerinden oluşmaktadır.
Dolay peştamal bele dolanarak kullanılan dokurken yatay, takarken dikey çizgi desenli, futa olarak da isimlendirilen bir dokumadır. Genellikle atkısı pamuk, çözgüsü pamuk olan futa peştamallar giysi üzerine önlük gibi sarılmaktadır. Rize'nin dolay peştamallarında gözlenen en yaygın renkler siyah ve karşısında mor, yeşil, pembe, mavi ve krem olarak görülmekteydi. Büyük bir olasılıkla önceleri Rize'de de dokunan dolay peştamalların üretimi sonradan Karadeniz'in başka merkezlerine geçmiştir. Genellikle atkı olarak kullanılan ve Rizeli kadının simgesi biçimine dönüşen Makaslı Keşanlara gelince bu dokumalar çözgü ipliğinde yapılan batık boyamalardan elde edilen renkler sayısıyla desenlendirilmekteydi.
Peştemal
Fes rengi, siyah, sarı, beyaz renkli pamuk ipliklerle çözgüsü sarılan ve atkısı tek renk pamuk iplikle dokunan Makaslı Keşan atkılarının 20. yüzyılın ilk yarısında ipek iplikle yapılanlarına da rastlanmaktaydı. İpek iplik kullanımı açısından benzer bir durum futa peştamaller gibi çizgisel desenli dokunan ipek atkılar için söz konusuydu. 1988 yılında 20. yüzyılın ilk yarısından kalan, Rize'de ipek iplikle dokunmuş iki ucu turuncu ve sarı çizgisel bordürlü lacivert zeminli atkılar sandıklarda saklanmaktaydı.
Dokuma Bezeyici İşlemeler
Yörede top iğne, şerit iğne olarak isimlendirilen yuvarlak ve yassı iğnelerle kendir ve pamuklu dokumalar yanısıra ipek üzerine vatel teli olarak adlandırılan pamuklu iplik, ipek iplik ve metal ipliklerle işlemeler yapılmaktadır. Gözlenen başlıca iğneler dokumanın iplikleri sayılarak yapılan iğnelerden hesap iğnesi, dokumanın iplikle sayılmadan iğnelerden kum işi, delik işi, sarma, cambaz (sarhoş bacağı) çengelli (çengel iğnesi), çapraz iğne (kaneviçe), kordon tutturma (tutturmalı) iğnelerdir. Dikkati çeken işleme türleri ise yağdan isimlendirilen yağlık, peşkir, seccade, bohça, namaz yağı, yastık (seccade) olarak sıralanabilir. İşlemelerde seçilen konular ise cazı gülü (yaban gülü), hamacuna (çilek) kavlağan yaprağı, kerez (kiraz) vb. gibi bitkisel bezemeler, cami, taka gibi nesneli bezemeler ve üçgen, kare, dikdörtgen, daire vb. gibi geometrik bezemelerden oluşmaktadır. Bir renkli ve birden fazla renkli işlemeler olarak iki ana başlık altında kümelenen işlemelerde bir renkli parçalarda altın ve gümüş rengi birden fazla renkli parçalarda ise pembe, kırmızı, pepeçi rengi (bordo), patlıcan rengi, turuncu, kahverengi, siyah, yeşil ve mavi ile renklendirilmeler yapılmıştır. Canlı renkler ve sert kontrastlarla renklendirilmiş, parçalarda stilizasyonlarla biçimlendirmeler yapılmış ve genellikle antinaturalist bir üslup uygulanmıştır. Bir grup çapraz iğne ile işlenmiş örnekte tonlamalı renklendirilmelerle daha gerçeğe yaklaşan naturalist biçimlendirmelere rastlanmaktadır.
Halı, Yolluk
Yörede ya mil olarak isimlendirilen tığ kullanılarak 50-70 numara pamuklu ipliklerle delik dolgu biçiminde oluşturulan trabzan adı verilen zincir çekilerek ya da iğneyle çeşitli düğümler atarak yapılan tenteneler ince örgüler alanında büyük bir zenginlik arzetmektedir. Genellikle yatak takımlarına, peşkirlere, bohçalara dikilen ya da tığla monte edilen tenteneler arasında yastık geymesi olarak adlandırılan yastık kılıfları hem işlemeleri hemde tenteneleriyle ilgi çekmektedir. 2 ile 10 cm. arasında değişen genişliklerde ince uzun şeritler biçiminde örülen tentelerin uzunluğu takıldığı eşya türüne paralel olarak değişmektedir. Tentenelerin 10 ile 30 cm. arasında genişlikleri değişen ve perdelere de takılan çeşitlemeleri bulunmaktadır. Diğerlerine kıyasla daha geniş bir bordür biçiminde örülen tek renk beyaz tenteneler beyaz dokumadan yapılmış perdelerin eteklerini süslemektedir.
Genişlikleri 1 ile 4 cm. arasında değişen, daha ince ipliklerle örülen oyalara gelince bunlar hem birden fazla renk çeşitlemeleriyle de uygulanmaları hem bazen pul, boncuk kullanımı hem de bir grubun üç boyutlu olmalarıyla tentenelerden ayrılmaktadır. Temelde tenteneler gibi zincir çekilerek yapılan tığ oyalarının kenar temizleme ve çembere oyayı bağlamak için uygulanan zürafa adı verilen kenar temizleme iğneside bulunmaktadır. Tentenelerden daha ince olan oyaların bir grubunda süsleyici gereç olarak kullanılan irili, ufaklı pullarıyla dikkat çekmektedir. Çemberleri süslemek amacıyla tasarlanmış bu oyalar arasında Çamlıhemşin çevresinde parapul olarak isimlendirilen pullu oyalar tipiktir. Genellikle siyah ya da lacivert çemberleri bezeyen bu oyalardan tırtıba ve bedal adıyla bilinenleri ünlüdür. Pul kullanmadan yapılan birden fazla renkli örnekleri arasında bazıları anlam yüklü bazıları bitkisel, nesneli, figürlü ve geometrik bezemeleriyle göz kamaştırmaktadır. Ya bir renkli ya birden fazla renkli çemberleri çevçeveleyen oyaların benzer konularına tentenelerde de rastlanmaktadır.
El Örgüleri
Değişik sayılarda şişle elde örülen koyun, keçi, teke ve oğlak vb. gibi hayvanlardan elde edilen yün ve kıl işleri Rize'de yapılmaktadır. Önceleri doğal boyalarla boyanmış yada natürel yün ve kıllardan elde eğrilerek uygulanan bu işlerin giderek ya fabrikasyon hazır yünden ya da sentetik elyaflı ipliklerden yapıldığı gözlenmektedir. Başlık, kazak, hırka, yelek, eldiven ve çorap türlerinden oluşan el örgülerinin arasında çoraplar fark edilmektedir. Ya bir renkli ya birden fazla renkli çoraplar kapsamında birden fazla renkli çoraplar çeşitlemeler içermektedir. Ya kısa ya uzun konçlu olarak yapılan çorapların beş şişle örülenleri ünlüdür. Hemşin, İkizdere ve Çamlı Hemşin başlıca üretim merkezleridir. Beş şişle örülen çoraplara burundan başlanmaktadır. Yüz, ters, lastik örgü, ilmek sarma çeşitlemeleriyle yapılan çoraplarda genellikle birden fazla iplikle çalışılmaktadır. Halk dilinde iki telli olarak isimlendirilen iki renk yünle örülenler yanısıra ikiden fazla renkle örülen on beş tele kadar sayısı artan örnekler de vardır. İlgi çeken bir grup da çalıklı adı verilen örerken iğne ardı iğnesi gibi nakışla uygulanmıştır. Örerken ipliği ilmeğin ön ve arka yüzünden geçilerek yapılan bu türde, örgü yünü yanısıra bazen ikinci bazen üçüncü, dördüncü renkte iplik kullanılmaktadır. Karadeniz'in başka merkezlerinde de örneğin Samsun'da da uygulanan bu çeşitlemenin görüntüsünden işleme izlenimi algılamaktadır.
Çoraplarda seçilen konular kirazlı, başak, çiçek, laleli, mısır sırası, çam dalı, zampara çiçeği, tiken yaprağı, sarmaşık vb. gibi bitkisel bezemeler; tavuk ayağı, kuşlu, kanatlı, koç boynuzlu, uğur böceği, kelebek (titer) vb. gibi figürle bezemeler; çatal, kar tanesi, damlalı, süpürge, sepet vb. gibi nesneli bezemeler; baklava, çengel, çubuklu, küp, yıldız vb. gibi geometrik bezemeler ve aşık yolu, şaşırdı, gönül çengeli, gözü yaşlı, gelin yanağı vb. gibi anlam yüklü bezemeler olarak sıralanabilir. Ya yatay sular biçiminde farklı sayıyla yüzeye yayılan ya çorabın ön yüzünde burundan bileklik yoluyla konca kadar uzanan dikey bir kuşakla bezenmiş örneklerin taban ünitesi geometrik çizgilerden oluşan farklı bir desenle tasarlanmıştır ve topuk üstü genellikle bir serpme motifle süslenmiştir.
Bu arada giderek azalan kıl örgüleri arasında süt süzgeci olarak tasarlanan parçaların gerek işlev gerek kullanılan malzeme açısından ayrı bir yeri vardır.
Yorgancılık
Rize'de yorgancılık açısından çok zengin bir repertuvarla karşılaşılmaktadır. Rize'de merkez çarşısında yirmiyi aşkın dükkanla Yorgancılar Çarşısı bu konuda tanıklık etmektedir.
Aynı zamanda atölye olarak kullanılan dükkanlarda değişik malzemeyle, değişik boyut ve süslemelere sahip yorganlar dikilmektedir. Genellikle yüzü ve astarı farklı kumaştan örneğin ipek atlas, mermerşahi, basma vb. gibi kumaşlardan hazırlanan yorgan kılıflarının ya pamuk ya da yünle doldurulduğu, tek dikişle dikildiği ve ağırlıkla çift kişilik yorgan yapıldığı görülmektedir. iki kişilik yorgan için 4 kilo pamuk, astar için 5 metre mermerşahi, yorgan yüzü için 4 metre 60 santim tek en basma ya da atlas kullanılmaktadır. Yorgan boyutları 190x200 cm. ile 230 cm. arasında siparişe göre değişmektedir. Ustalar önce kestiği kumaşlarla astar ve yüzü birleştirmekte (çatmakta) böylece bir torba oluşturmakta sonra bu torbayı (kılıfı) pamuk yada yünle doldurmakta (döşemekte) doldurulan maddeyi iyice yerleştirip, kaymaması için çok geniş bir teğelle tutturduktan sonra tebeşirle yüzeyi desenlendirmekte ve desen çizgilerinin üstünde yorgan iğnesini bir alt ve bir üstten geçirerek atlas yorganı 50 numara pamuklu iplikle, mitili ise 60 numara pamuklu iplik kullanarak dikmektedir (sırımaktadır).
Bazı örneklerde üzeri işlenerek süslenmiş ipek atlas yüzlere de rastlanmaktadır. Sarma iğnesi ile işlenmiş bu örneklerde farklı renkte ipliklere yorgan dikişi yanısıra yapılan işlemelerle yorganların süslendiği görülmektedir.
İşlemesiz olarak hazırlanan düz teğelti biçiminde sırılan yorgan dikişlerinin yüzde sık aralarla uygulanan biçimleri Trabzon'da baskı yada ince iş olarak isimlendirilmektedir. Baskının düz yatay çizgide gelişen türü batırmalı baskı, düz dikey çizgide gelişen türü kara baskı ve diagonal çizgide gelişen türü için çapraz baskı tamamlamaları kullanılmaktadır. Dükkanlarında yere ayaklarını uzatarak oturan ve yorgan dikiminde bir iğne ve orta parmağına taktığı ucu açık bir yüksükle çalışan ustaların üstün bir teknik beceriyle yer yer yüzeye kabartma izlenimi verdiği kabartılan yüzeylerle çitilerek geriye doğru çekilip zemine tutturulan kumaş yüzeyinde dikişlerle sağlanan boş ve dolu kontrastlarıyla bezemeler oluşturduğu bazen boş, dolu yüzeyler arasında daha sık iğne taramalarıyla yüzeye zenginlik kattıkları fark edilmektedir.
Rize'deki yorgan modelleri ya dikilmiş yorganlara ya da yorgancılardaki fotoğraflara bakılarak seçilmekte ve çarşıda çok sayıda model bulunmaktadır. Genellikle modeller adlarını ya yorgan üzerindeki motiften ya da kompozisyon bütününden almaktadır. Yorgan modellerinin bazılar şöyle sıralanabilir. Motiften yola çıkılarak isimlendirilen örnekler: Çerçeve, mekik, fiyonk, pervane, şemsiye, tren yolu vb. gibi nesneli bezemeler; kelebek, kırlangıç, çavuş vb. gibi figürlü bezemeler; güneş, ay, dünya, yarım ay vb. gibi kozmik bezemeler; küp, yıldız, baskılı, baklava vb. gibi geometrik bezemeler; top dikiş, üç gül vb. gibi bitkisel bezemeler. Geometrik çizgilerle tasarlanan modellerde, beş orta vb. gibi kompozisyondan yola çıkılarak yapılan isimlendirmelere de rastlanmaktadır. Bu arada adını bir şehirden alan anlam yüklü örneklerle de karşılaşılmaktadır.
Atlas ve pamuklu mitil türlerinde tek renkli (monokrom) basma türlerinde kumaşın verdiği özellikle çok renkli (polikrom) nitelikler gösteren yorganlar arasında kompozisyon tek renkli örneklerde daha belirgindir. Çok renkli örneklerde kumaşın deseni ile yorganın kompozisyonu arasında bir uyum görülmemektedir. Genellikle antinaturalist yada nonfiguratif biçimlendirmelerle tasarlanan kompozisyonlar bir yada iki sıradan oluşan bir çerçeve bordürü içinde oturtulmuştur.
Örneklerde beliren kompozisyonlar ya bir merkez çevresinde gelişen kompozisyonlar ya da sıralamalarla düzenlenen kompozisyonlar olarak iki ana grup altında toplanmaktadır. Bir merkez çevresinde gelişen kompozisyonlar ya da bir merkezde dağılan kopmozisyonlar yada bir merkez de toplanan kompozisyonlar olarak iki ana başlık altında kümelenmektedir. Her iki türde de göbek ve dört köşe belirgindir. Sıralamalarla düzenlenen kompozisyonlar ise motiflerin sıralamalarla yüzey üzerine yerleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Bunlar düzgün sıralamalar, kaydırılmış sıralamalar, bağlantılı sıralamalar biçiminde dizilen motiflerle oluşturulmuş kompozisyonlar olarak üç ana başlık altında kümelenmektedir.
Bakırcılık
Rize bakırcılığının kazan, el leğeni, tas, gügüm, ibrik, bakraç, tava, süzgeç vb. gibi örnekleri genellikle dövme tekniğinin uygulandığını göstermektedir. Bakır külçeleri ya da levhaları çekiçleyerek uygulanan dövme tekniğiyle yapılmış bu parçalar arasında özellikle alt bağlantı yerlerindeki ince çekiç dövmeciliğiyle uygulanmış, geçme dövme tekniği sap ve kulplardaki perçinleme ve özellikle hamsi süzgeçlerindeki delik işçiliği fark edilmektedir. Bu arada bir grup su güğümünde karşımıza çıkan içine bazı maddeler yerleştirerek kapağın açılırken ses çıkarmasını sağlayan uygulamalara da rastlanmaktadır. On yıl öncesine kadar Bakırcılar Çarşısında çalışan bakır işi ustalarının yerinde bulunmadığı, artık aynı zamanda atölye olarak kullandıkları dükkanlarda yapının tabanına monte edilmiş farklı boyutlarda ahşaptan yapılmış tezgahlar önünde farklı boyut ve biçimlerdeki örslerle bakır levhaları çekiç ve tokmakla dövmedikleri görülmektedir. Bu arada bir yan dal olarak kalaycılığın az sayıda ustayla süregeldiği, mıhlama tavalarının artık etnografik malzeme olarak değerlendirildiği fark edilmektedir. Benzer durum teneke işleri ve demircilik içinde söz konusudur.
Teneke İşleri- Demircilik
Teneke işlerinde de on yıl öncesine kadar Rize Pazarında bulunabilen tenekeden yapılmış fenerlerin kaybolduğu gözlenmektedir. Çayelinin Tenekeciler Çarşısında yakın zamana kadar bulunabilen fenerler teneke olarak isimlendirilen ince galvanizli saçtan yapılmaktaydı. Gelberi ve likmen olarak açıkta yanan türleri de bulunan fenerlerin üstündeki halka ile asılan, üçgen prizma tepelikli ve kenarları camdan yapılmış dikdörtgen gövdelikleri de vardı. Aydınlanmak için balıkyağı yakılan fenerlerde sonraları gaz yağı kullanılmaktaydı.
Önceleri özellikle kilit, anahtar, ocakta kullanılan saç ve ateşlik zinciri (gelenbur), tiyeter askısı vb. gibi ev eşyası yapımı türleri yanısıra Rize'nin taş köprülerinin tam ortasındaki kilit taşından aşağı doğru sarkan zincir biçimindeki askılarda çeşitlemeler sergilenmiş demir işleri makineleşme sürecinde el işçiliğini yitirmiştir.
Taş İşçiliği
Rize'nin taş işçiliği örnekleri arasında pleki (peleki) adı verilen bir tür tandırların ayrı bir konumu bulunmaktadır. Ekmek, hamsi vb. gibi yiyecek maddelerini pişirmek için taştan yapılmış yuvarlak ağızlı, yuvarlatılmış, oval gövdeli, düz kaideli küpler tipiktir. Rize'de bulunan taş ocaklarından koparılan karataş kitlesi önce içe doğru oyularak sonra dış yüzeyi yuvarlatılarak oluşturulmaktadır. Koltuk, yarım koltuk, çeyrek koltuk vb. gibi isimlerle bilinen çeşitli boyutlarda örnekleri bulunan bu taş küplerin hamsi pleki türlerinin kaidesinde hamsinin pişerken suyunun akmasını sağlamak için açılmış bir delik bulunmaktadır.
Sonuç olarak denilebilir ki bu kitabın bir ünitesinde kısaca aktarılmağa çaba harcanan Rize, 20. yüzyıl elsanatları maddi kültürümüzün engin bir uzantısı manevi kültürümüzün değerli görselleridir. Ya el işi ya el sanatı ya da artistik elsanatı düzeyine ulaşmış bu parçaların önceki yüzyıllara ait gelişim çizgisi de araştırılmalı ve yirminci yüzyıl da buna eklenerek daha detaylı bir sistematikle belgelenmelidir.
Bir kaç terim...
Pullu : Pullu, peşkir veya yağluk, kendir dokuma havlulara denir. Pullu, kendir dokuma en yaygınçeyiz eşyasıydı. Pullunun dar kenarları genellikle püskülle dokunurdu. Pullunun üzerlerinde ise dokunurken veya sonradan ipek, renkli tellerle motifler işlenirdi.
Motif (Beyaz İş) : Bezlerin motif işlenerek delinmesiyle elde edilen süs eşyalarına motif (beyaz iş) denir.
Eskiden, gergev (gergef) günümüzde ise dikiş makinası kullanılarak yapılan bir el sanatıdır. Daha çok eskiden, genellikle pencere ve yatak örtülerinin alt kenarlarının süslenmesinde kullanılırdı. Beyaz iş, motifin veya desenin çeşitli yöntemlerle örtüye işlenip kesilmesinden oluşturulur. Motif, yapılış tekniklerine göre beyaz iş, acor ve Türk işi gibi isimler alır.
Tentene (Dantel) : Tığ dokuma süsü eşyalarına tentene denir. Eskiden olduğu gibi bugün de en yaygın el sanatı tentenedir. Kısa, uzun, dar ve geniş olarak kullanılacak yere göre dokunan bir çok tentene modeli vardır. Tentene daha çok yatak, yorgan ve yastık örtüsü gibi eşyaların süslemesinde kullanıldığı gibi giyim ve bir çok ev eşyasının süslenmesinde de kullanılır. Çok çeşit ve zengin motifler vardır.
Dantel (İğne Oyası) : İğne ile dokunan tenteneye yörede dantel denir. Tentene gibi zengin modelleri ve motifleri vardır. Dokunuşunun zor ve zaman alması nedeniyle, kullanım alanı tentene kadar geniş değildir.
Donak : Arpa sapları ve renkli teller kullanarak, içi boş yumurta kabuklarınınsüslenmesiyle yapılan tavan süs eşyasına denir.
Uya (Oya) : Tığ veya iğne ile iplik, boncuk ve pul gibi süs malzemeler kullanılarak yapılan çeşitli süslemelere yörede uya (oya) denir. Çember gibi eşyaların kenar süslemeleri, daha çok oya işlenerek yapılır. Zengin mttifler vardır.
Kanaviça (Kanaviçe) : Patiska üzerine renkli teller kullanarak iğne ile yapılan motifli veya figürlü süs eşyalarına denir. Eskiden, sökümlük kanaviçe bezler ve gergev (gergef), mekik kullanılarak yapılan kanaviçe çeşitleri yagındır. Kanaviçe son zamnlarda kanvice denilen hazır bezler üzerine yapılmaya başlandı. Bu bezlerden genellikle namazlık, el bezi ve tablo gibi eşyalar yapılır.
Levha : İpekböceği kozası ve siyah bez üzerine sırma kullanılarak yapılan süsü eşyasına levha denir.Bu levhalar camlı bir çerçeveyeyerleştirilerek kullanılırdı. Levha ortasında boş bırakılan yere, genellikle bir insanın resmi konurdu.
Cağ ve Şiş : Çorap gibi eşyaların örülmesine cağ işi, fes ve kaşkol gibi eşyaların örülmesine de şiş işi denir. Cağ ve şiş ilerinde kullanılan iplikler, küçükbaş hayvanların yünlerinden elde edilir.
Bu yünlerin iplik haline gelmesi için ilk önce, kırpılan yünlerin açılması, açılan yünlerin tarakta taranması, taranan yünlerin "yığ ve teşik" kullanılarak açılması gerekir.
Alıntı
Ağaç İşleri ve Bitkisel Örücülük
Kullanılan malzemeler: Kızılağaç (kızılçam), şimşir, ıhlamur, kestana, ceviz, fındık, gürgen, erik, elma vb. gibi ağaçlar, çeşitli metallerden yapılmış kuşak, çiviler; değişik bileşimli tutkal ve boyalar.
Uygulanan teknikler: Oyma, çakma, bükme, dizme, çatma, boyama.
Yapılan eşya türleri: Çekme sofra, iskemle, tekne, kovan, yayık, karalahana bezmelikleri, kadı ve gerdel, kaşık, kepçe, ezmelik, beşik, sandık vb. gibi günlük gereksinimi karşılayan parçalar.
Beşik, Çocuk Beşiği
Hala yapımı turistik eşya olarak sürdürülen beşikler diğerlerinden boya kullanımı ile ayrılmaktadır. İskemleler gibi bazı üniteleri tornalarda hazırlayan, kızıl çamdan yapılan beşikler ahşaptan boncuk keserek bezenmektedir. Canlı renklerle boyanan ünitelerin birbirine çakılmasıyla oluşturulan beşiklerin gürgen ve kestane ağacı kullanılarak yapılan halkalarla salladıkça ses çıkaran çeşitleri ünlüdür.
İskemle
İskemlelerin dört ayağını üstte birbirine bağlayarak bir oturma ünitesi oluşturan bitkisel örücülük sarmaşık, mısır kapcığı ve mısır fidesinden elde edilen iplerle yapılmaktaydı. Günümüzde giderek sentetik elyaftan hazırlanmış iplerin aldığı görülmektedir. Balık sırtı ve hasır örgü çeşitlemeleri ile sarı ve yeşil renklerde hazırlanmış örneklere on yıl öncesine kadar rastlanılmaktaydı. Bugün bu türlerin turistik eşya niteliğinde küçültülmüş boyutlarda yaşatılmağa çaba harcandığı dikkati çekmektedir.
Sepet, El Sepeti
Fındık dallarını çıtlatıp kırdıktan sonra çakıyla kesilen düz şeritlerle örülen sepetler ayaklı (topuklu) ve ayaksız olmak üzere iki ana başlık altında kümelenmektedir. Topuksuz parçalar yayvan gövdeli ve genellikle saplı tasarlanmıştır. Topuklu parçalar ise tek topuklu, ağız kısmına doğru genişleyen üzüm toplamaya yarayan, ince uzun gövdeli tiyeter, diğerine kıyasla daha büyük boyutlu iki topuklu topuklarına ip bağlanarak sırtta taşınan çay sepeti olarak isimlendirilen ağız kısmına doğru gövdesi genişleyen sırt sepeti ve üç topuklu çay sepetinden daha küçük boyutlu, saplı elde taşınan yük sepeti şeklinde sıralanabilir. Gerek yüksekliği 50 cm.den aşağı olmayan tiyeterler gerekse yüksekliği 55 cm. ağız çapı 40 cm. çevresinde olan çay sepetleri ve gerekse yüksekliği 35 cm. ağız çapı 28 cm. çevresinde olan üç topuklu sepetlerin tek renkli ve iki renkli türleri bulunmaktadır. Fındık ağacının naturel renkleri olan kahverengi ve beyaz şeritleri bir alt bir üstten geçirerek örülmektedir. Günümüzde Gündoğdu'da turistik eşya niteliğinde sepetler yapılmaktadır.
DOKUMACILIK
Rize dokumaları bir renkli (monokrom) ve birden fazla renkli (polikrom) dokumalar olarak iki ana başlık altında ele alınabilir. Bir renkli dokumalar kullanılan malzeme göz önüne alınarak kendi içinde yalnız halk dilinde kendir ipi olarak isimlendirilen kenevir ipiyle dokunanlar, yalnız pamuklu iplikle dokunanlar ve kendir ipi, ipek iplik, pamuklu iplik bileşimleriyle dokunan yörede melez olarak isimlendirilen dokumalar şeklinde gruplandırılabilir.
Atkısı ve çözgüsü kendir ipinden yapılan dokumalar kalın kendir ipinden dokunmuş sert ve seyrek bir dokuma türü olan 40 cm. eninde naturel bej renkli bir dokuma türü olan feretiko, feretikodan daha kalın dokunmuş şal kuşağı, feretikoya kıyasla daha ince, yumuşak ve daha açık renkli olan bazı kaynaklarda 1958'den bu yana yapılmadığı ileri sürülen keten, en kalın kendir ipinden dokunan sık dokunmuş çuval görünümünde çay soldurma bezi olarak kullanılan şut bezinden oluşmaktadır.
II. Dünya Savaşından sonra giderek yaygınlaştığı ileri sürülen, atkı ve çözgüsü pamuktan yapılmış, kalın, tok, beyaz tülbent görünümündeki pamuklu dokumalar yalnız pamuk iplikle dokunan örnekler olma yanısıra Rize dışından getirilen ipliklerle dokunmalarıyla ilgi çekmektedir. Melez dokumalara gelince, bunların çözgüsü kendir ipi, atkısı ipek ipliktendir. Pamuk iplikle çözülenleri de bulunmaktadır. Feretiko dışında bir renkli dokumaların bazen atkı ipliklerinde yapılan farklı seçim ve hareketlerle dokunurken nakışlananları, ensiz uçlarında birden fazla renkli süslemeler yapıldığı gözlenmektedir. Bir grupta ise halk dilinde düner adı verilen küçük deliklerle desenlenmiş örneklere rastlanmaktadır.
Birden fazla renkli (polikrom) dokumalara gelince, bunlar bir renk dokumalardan onların don, göynek, peşkir, yağlık vb. gibi ya iç giyim ya giyim aksesuarları diğer bir ifadeyle kuşam ya da ev örtüsü olarak dokunmaları ve dış giyimde ya dolay, futa peştamal ya da başa örtülen atkı olmalarıyla ayrılmaktadır. Ya atkı ya çözgü ipliği aracılığıyla desenlendirilen bu dokumalar dolay ve atkı çeşitlemelerinden oluşmaktadır.
Dolay peştamal bele dolanarak kullanılan dokurken yatay, takarken dikey çizgi desenli, futa olarak da isimlendirilen bir dokumadır. Genellikle atkısı pamuk, çözgüsü pamuk olan futa peştamallar giysi üzerine önlük gibi sarılmaktadır. Rize'nin dolay peştamallarında gözlenen en yaygın renkler siyah ve karşısında mor, yeşil, pembe, mavi ve krem olarak görülmekteydi. Büyük bir olasılıkla önceleri Rize'de de dokunan dolay peştamalların üretimi sonradan Karadeniz'in başka merkezlerine geçmiştir. Genellikle atkı olarak kullanılan ve Rizeli kadının simgesi biçimine dönüşen Makaslı Keşanlara gelince bu dokumalar çözgü ipliğinde yapılan batık boyamalardan elde edilen renkler sayısıyla desenlendirilmekteydi.
Peştemal
Fes rengi, siyah, sarı, beyaz renkli pamuk ipliklerle çözgüsü sarılan ve atkısı tek renk pamuk iplikle dokunan Makaslı Keşan atkılarının 20. yüzyılın ilk yarısında ipek iplikle yapılanlarına da rastlanmaktaydı. İpek iplik kullanımı açısından benzer bir durum futa peştamaller gibi çizgisel desenli dokunan ipek atkılar için söz konusuydu. 1988 yılında 20. yüzyılın ilk yarısından kalan, Rize'de ipek iplikle dokunmuş iki ucu turuncu ve sarı çizgisel bordürlü lacivert zeminli atkılar sandıklarda saklanmaktaydı.
Dokuma Bezeyici İşlemeler
Yörede top iğne, şerit iğne olarak isimlendirilen yuvarlak ve yassı iğnelerle kendir ve pamuklu dokumalar yanısıra ipek üzerine vatel teli olarak adlandırılan pamuklu iplik, ipek iplik ve metal ipliklerle işlemeler yapılmaktadır. Gözlenen başlıca iğneler dokumanın iplikleri sayılarak yapılan iğnelerden hesap iğnesi, dokumanın iplikle sayılmadan iğnelerden kum işi, delik işi, sarma, cambaz (sarhoş bacağı) çengelli (çengel iğnesi), çapraz iğne (kaneviçe), kordon tutturma (tutturmalı) iğnelerdir. Dikkati çeken işleme türleri ise yağdan isimlendirilen yağlık, peşkir, seccade, bohça, namaz yağı, yastık (seccade) olarak sıralanabilir. İşlemelerde seçilen konular ise cazı gülü (yaban gülü), hamacuna (çilek) kavlağan yaprağı, kerez (kiraz) vb. gibi bitkisel bezemeler, cami, taka gibi nesneli bezemeler ve üçgen, kare, dikdörtgen, daire vb. gibi geometrik bezemelerden oluşmaktadır. Bir renkli ve birden fazla renkli işlemeler olarak iki ana başlık altında kümelenen işlemelerde bir renkli parçalarda altın ve gümüş rengi birden fazla renkli parçalarda ise pembe, kırmızı, pepeçi rengi (bordo), patlıcan rengi, turuncu, kahverengi, siyah, yeşil ve mavi ile renklendirilmeler yapılmıştır. Canlı renkler ve sert kontrastlarla renklendirilmiş, parçalarda stilizasyonlarla biçimlendirmeler yapılmış ve genellikle antinaturalist bir üslup uygulanmıştır. Bir grup çapraz iğne ile işlenmiş örnekte tonlamalı renklendirilmelerle daha gerçeğe yaklaşan naturalist biçimlendirmelere rastlanmaktadır.
Halı, Yolluk
Yörede ya mil olarak isimlendirilen tığ kullanılarak 50-70 numara pamuklu ipliklerle delik dolgu biçiminde oluşturulan trabzan adı verilen zincir çekilerek ya da iğneyle çeşitli düğümler atarak yapılan tenteneler ince örgüler alanında büyük bir zenginlik arzetmektedir. Genellikle yatak takımlarına, peşkirlere, bohçalara dikilen ya da tığla monte edilen tenteneler arasında yastık geymesi olarak adlandırılan yastık kılıfları hem işlemeleri hemde tenteneleriyle ilgi çekmektedir. 2 ile 10 cm. arasında değişen genişliklerde ince uzun şeritler biçiminde örülen tentelerin uzunluğu takıldığı eşya türüne paralel olarak değişmektedir. Tentenelerin 10 ile 30 cm. arasında genişlikleri değişen ve perdelere de takılan çeşitlemeleri bulunmaktadır. Diğerlerine kıyasla daha geniş bir bordür biçiminde örülen tek renk beyaz tenteneler beyaz dokumadan yapılmış perdelerin eteklerini süslemektedir.
Genişlikleri 1 ile 4 cm. arasında değişen, daha ince ipliklerle örülen oyalara gelince bunlar hem birden fazla renk çeşitlemeleriyle de uygulanmaları hem bazen pul, boncuk kullanımı hem de bir grubun üç boyutlu olmalarıyla tentenelerden ayrılmaktadır. Temelde tenteneler gibi zincir çekilerek yapılan tığ oyalarının kenar temizleme ve çembere oyayı bağlamak için uygulanan zürafa adı verilen kenar temizleme iğneside bulunmaktadır. Tentenelerden daha ince olan oyaların bir grubunda süsleyici gereç olarak kullanılan irili, ufaklı pullarıyla dikkat çekmektedir. Çemberleri süslemek amacıyla tasarlanmış bu oyalar arasında Çamlıhemşin çevresinde parapul olarak isimlendirilen pullu oyalar tipiktir. Genellikle siyah ya da lacivert çemberleri bezeyen bu oyalardan tırtıba ve bedal adıyla bilinenleri ünlüdür. Pul kullanmadan yapılan birden fazla renkli örnekleri arasında bazıları anlam yüklü bazıları bitkisel, nesneli, figürlü ve geometrik bezemeleriyle göz kamaştırmaktadır. Ya bir renkli ya birden fazla renkli çemberleri çevçeveleyen oyaların benzer konularına tentenelerde de rastlanmaktadır.
El Örgüleri
Değişik sayılarda şişle elde örülen koyun, keçi, teke ve oğlak vb. gibi hayvanlardan elde edilen yün ve kıl işleri Rize'de yapılmaktadır. Önceleri doğal boyalarla boyanmış yada natürel yün ve kıllardan elde eğrilerek uygulanan bu işlerin giderek ya fabrikasyon hazır yünden ya da sentetik elyaflı ipliklerden yapıldığı gözlenmektedir. Başlık, kazak, hırka, yelek, eldiven ve çorap türlerinden oluşan el örgülerinin arasında çoraplar fark edilmektedir. Ya bir renkli ya birden fazla renkli çoraplar kapsamında birden fazla renkli çoraplar çeşitlemeler içermektedir. Ya kısa ya uzun konçlu olarak yapılan çorapların beş şişle örülenleri ünlüdür. Hemşin, İkizdere ve Çamlı Hemşin başlıca üretim merkezleridir. Beş şişle örülen çoraplara burundan başlanmaktadır. Yüz, ters, lastik örgü, ilmek sarma çeşitlemeleriyle yapılan çoraplarda genellikle birden fazla iplikle çalışılmaktadır. Halk dilinde iki telli olarak isimlendirilen iki renk yünle örülenler yanısıra ikiden fazla renkle örülen on beş tele kadar sayısı artan örnekler de vardır. İlgi çeken bir grup da çalıklı adı verilen örerken iğne ardı iğnesi gibi nakışla uygulanmıştır. Örerken ipliği ilmeğin ön ve arka yüzünden geçilerek yapılan bu türde, örgü yünü yanısıra bazen ikinci bazen üçüncü, dördüncü renkte iplik kullanılmaktadır. Karadeniz'in başka merkezlerinde de örneğin Samsun'da da uygulanan bu çeşitlemenin görüntüsünden işleme izlenimi algılamaktadır.
Çoraplarda seçilen konular kirazlı, başak, çiçek, laleli, mısır sırası, çam dalı, zampara çiçeği, tiken yaprağı, sarmaşık vb. gibi bitkisel bezemeler; tavuk ayağı, kuşlu, kanatlı, koç boynuzlu, uğur böceği, kelebek (titer) vb. gibi figürle bezemeler; çatal, kar tanesi, damlalı, süpürge, sepet vb. gibi nesneli bezemeler; baklava, çengel, çubuklu, küp, yıldız vb. gibi geometrik bezemeler ve aşık yolu, şaşırdı, gönül çengeli, gözü yaşlı, gelin yanağı vb. gibi anlam yüklü bezemeler olarak sıralanabilir. Ya yatay sular biçiminde farklı sayıyla yüzeye yayılan ya çorabın ön yüzünde burundan bileklik yoluyla konca kadar uzanan dikey bir kuşakla bezenmiş örneklerin taban ünitesi geometrik çizgilerden oluşan farklı bir desenle tasarlanmıştır ve topuk üstü genellikle bir serpme motifle süslenmiştir.
Bu arada giderek azalan kıl örgüleri arasında süt süzgeci olarak tasarlanan parçaların gerek işlev gerek kullanılan malzeme açısından ayrı bir yeri vardır.
Yorgancılık
Rize'de yorgancılık açısından çok zengin bir repertuvarla karşılaşılmaktadır. Rize'de merkez çarşısında yirmiyi aşkın dükkanla Yorgancılar Çarşısı bu konuda tanıklık etmektedir.
Aynı zamanda atölye olarak kullanılan dükkanlarda değişik malzemeyle, değişik boyut ve süslemelere sahip yorganlar dikilmektedir. Genellikle yüzü ve astarı farklı kumaştan örneğin ipek atlas, mermerşahi, basma vb. gibi kumaşlardan hazırlanan yorgan kılıflarının ya pamuk ya da yünle doldurulduğu, tek dikişle dikildiği ve ağırlıkla çift kişilik yorgan yapıldığı görülmektedir. iki kişilik yorgan için 4 kilo pamuk, astar için 5 metre mermerşahi, yorgan yüzü için 4 metre 60 santim tek en basma ya da atlas kullanılmaktadır. Yorgan boyutları 190x200 cm. ile 230 cm. arasında siparişe göre değişmektedir. Ustalar önce kestiği kumaşlarla astar ve yüzü birleştirmekte (çatmakta) böylece bir torba oluşturmakta sonra bu torbayı (kılıfı) pamuk yada yünle doldurmakta (döşemekte) doldurulan maddeyi iyice yerleştirip, kaymaması için çok geniş bir teğelle tutturduktan sonra tebeşirle yüzeyi desenlendirmekte ve desen çizgilerinin üstünde yorgan iğnesini bir alt ve bir üstten geçirerek atlas yorganı 50 numara pamuklu iplikle, mitili ise 60 numara pamuklu iplik kullanarak dikmektedir (sırımaktadır).
Bazı örneklerde üzeri işlenerek süslenmiş ipek atlas yüzlere de rastlanmaktadır. Sarma iğnesi ile işlenmiş bu örneklerde farklı renkte ipliklere yorgan dikişi yanısıra yapılan işlemelerle yorganların süslendiği görülmektedir.
İşlemesiz olarak hazırlanan düz teğelti biçiminde sırılan yorgan dikişlerinin yüzde sık aralarla uygulanan biçimleri Trabzon'da baskı yada ince iş olarak isimlendirilmektedir. Baskının düz yatay çizgide gelişen türü batırmalı baskı, düz dikey çizgide gelişen türü kara baskı ve diagonal çizgide gelişen türü için çapraz baskı tamamlamaları kullanılmaktadır. Dükkanlarında yere ayaklarını uzatarak oturan ve yorgan dikiminde bir iğne ve orta parmağına taktığı ucu açık bir yüksükle çalışan ustaların üstün bir teknik beceriyle yer yer yüzeye kabartma izlenimi verdiği kabartılan yüzeylerle çitilerek geriye doğru çekilip zemine tutturulan kumaş yüzeyinde dikişlerle sağlanan boş ve dolu kontrastlarıyla bezemeler oluşturduğu bazen boş, dolu yüzeyler arasında daha sık iğne taramalarıyla yüzeye zenginlik kattıkları fark edilmektedir.
Rize'deki yorgan modelleri ya dikilmiş yorganlara ya da yorgancılardaki fotoğraflara bakılarak seçilmekte ve çarşıda çok sayıda model bulunmaktadır. Genellikle modeller adlarını ya yorgan üzerindeki motiften ya da kompozisyon bütününden almaktadır. Yorgan modellerinin bazılar şöyle sıralanabilir. Motiften yola çıkılarak isimlendirilen örnekler: Çerçeve, mekik, fiyonk, pervane, şemsiye, tren yolu vb. gibi nesneli bezemeler; kelebek, kırlangıç, çavuş vb. gibi figürlü bezemeler; güneş, ay, dünya, yarım ay vb. gibi kozmik bezemeler; küp, yıldız, baskılı, baklava vb. gibi geometrik bezemeler; top dikiş, üç gül vb. gibi bitkisel bezemeler. Geometrik çizgilerle tasarlanan modellerde, beş orta vb. gibi kompozisyondan yola çıkılarak yapılan isimlendirmelere de rastlanmaktadır. Bu arada adını bir şehirden alan anlam yüklü örneklerle de karşılaşılmaktadır.
Atlas ve pamuklu mitil türlerinde tek renkli (monokrom) basma türlerinde kumaşın verdiği özellikle çok renkli (polikrom) nitelikler gösteren yorganlar arasında kompozisyon tek renkli örneklerde daha belirgindir. Çok renkli örneklerde kumaşın deseni ile yorganın kompozisyonu arasında bir uyum görülmemektedir. Genellikle antinaturalist yada nonfiguratif biçimlendirmelerle tasarlanan kompozisyonlar bir yada iki sıradan oluşan bir çerçeve bordürü içinde oturtulmuştur.
Örneklerde beliren kompozisyonlar ya bir merkez çevresinde gelişen kompozisyonlar ya da sıralamalarla düzenlenen kompozisyonlar olarak iki ana grup altında toplanmaktadır. Bir merkez çevresinde gelişen kompozisyonlar ya da bir merkezde dağılan kopmozisyonlar yada bir merkez de toplanan kompozisyonlar olarak iki ana başlık altında kümelenmektedir. Her iki türde de göbek ve dört köşe belirgindir. Sıralamalarla düzenlenen kompozisyonlar ise motiflerin sıralamalarla yüzey üzerine yerleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Bunlar düzgün sıralamalar, kaydırılmış sıralamalar, bağlantılı sıralamalar biçiminde dizilen motiflerle oluşturulmuş kompozisyonlar olarak üç ana başlık altında kümelenmektedir.
Bakırcılık
Rize bakırcılığının kazan, el leğeni, tas, gügüm, ibrik, bakraç, tava, süzgeç vb. gibi örnekleri genellikle dövme tekniğinin uygulandığını göstermektedir. Bakır külçeleri ya da levhaları çekiçleyerek uygulanan dövme tekniğiyle yapılmış bu parçalar arasında özellikle alt bağlantı yerlerindeki ince çekiç dövmeciliğiyle uygulanmış, geçme dövme tekniği sap ve kulplardaki perçinleme ve özellikle hamsi süzgeçlerindeki delik işçiliği fark edilmektedir. Bu arada bir grup su güğümünde karşımıza çıkan içine bazı maddeler yerleştirerek kapağın açılırken ses çıkarmasını sağlayan uygulamalara da rastlanmaktadır. On yıl öncesine kadar Bakırcılar Çarşısında çalışan bakır işi ustalarının yerinde bulunmadığı, artık aynı zamanda atölye olarak kullandıkları dükkanlarda yapının tabanına monte edilmiş farklı boyutlarda ahşaptan yapılmış tezgahlar önünde farklı boyut ve biçimlerdeki örslerle bakır levhaları çekiç ve tokmakla dövmedikleri görülmektedir. Bu arada bir yan dal olarak kalaycılığın az sayıda ustayla süregeldiği, mıhlama tavalarının artık etnografik malzeme olarak değerlendirildiği fark edilmektedir. Benzer durum teneke işleri ve demircilik içinde söz konusudur.
Teneke İşleri- Demircilik
Teneke işlerinde de on yıl öncesine kadar Rize Pazarında bulunabilen tenekeden yapılmış fenerlerin kaybolduğu gözlenmektedir. Çayelinin Tenekeciler Çarşısında yakın zamana kadar bulunabilen fenerler teneke olarak isimlendirilen ince galvanizli saçtan yapılmaktaydı. Gelberi ve likmen olarak açıkta yanan türleri de bulunan fenerlerin üstündeki halka ile asılan, üçgen prizma tepelikli ve kenarları camdan yapılmış dikdörtgen gövdelikleri de vardı. Aydınlanmak için balıkyağı yakılan fenerlerde sonraları gaz yağı kullanılmaktaydı.
Önceleri özellikle kilit, anahtar, ocakta kullanılan saç ve ateşlik zinciri (gelenbur), tiyeter askısı vb. gibi ev eşyası yapımı türleri yanısıra Rize'nin taş köprülerinin tam ortasındaki kilit taşından aşağı doğru sarkan zincir biçimindeki askılarda çeşitlemeler sergilenmiş demir işleri makineleşme sürecinde el işçiliğini yitirmiştir.
Taş İşçiliği
Rize'nin taş işçiliği örnekleri arasında pleki (peleki) adı verilen bir tür tandırların ayrı bir konumu bulunmaktadır. Ekmek, hamsi vb. gibi yiyecek maddelerini pişirmek için taştan yapılmış yuvarlak ağızlı, yuvarlatılmış, oval gövdeli, düz kaideli küpler tipiktir. Rize'de bulunan taş ocaklarından koparılan karataş kitlesi önce içe doğru oyularak sonra dış yüzeyi yuvarlatılarak oluşturulmaktadır. Koltuk, yarım koltuk, çeyrek koltuk vb. gibi isimlerle bilinen çeşitli boyutlarda örnekleri bulunan bu taş küplerin hamsi pleki türlerinin kaidesinde hamsinin pişerken suyunun akmasını sağlamak için açılmış bir delik bulunmaktadır.
Sonuç olarak denilebilir ki bu kitabın bir ünitesinde kısaca aktarılmağa çaba harcanan Rize, 20. yüzyıl elsanatları maddi kültürümüzün engin bir uzantısı manevi kültürümüzün değerli görselleridir. Ya el işi ya el sanatı ya da artistik elsanatı düzeyine ulaşmış bu parçaların önceki yüzyıllara ait gelişim çizgisi de araştırılmalı ve yirminci yüzyıl da buna eklenerek daha detaylı bir sistematikle belgelenmelidir.
Bir kaç terim...
Pullu : Pullu, peşkir veya yağluk, kendir dokuma havlulara denir. Pullu, kendir dokuma en yaygınçeyiz eşyasıydı. Pullunun dar kenarları genellikle püskülle dokunurdu. Pullunun üzerlerinde ise dokunurken veya sonradan ipek, renkli tellerle motifler işlenirdi.
Motif (Beyaz İş) : Bezlerin motif işlenerek delinmesiyle elde edilen süs eşyalarına motif (beyaz iş) denir.
Eskiden, gergev (gergef) günümüzde ise dikiş makinası kullanılarak yapılan bir el sanatıdır. Daha çok eskiden, genellikle pencere ve yatak örtülerinin alt kenarlarının süslenmesinde kullanılırdı. Beyaz iş, motifin veya desenin çeşitli yöntemlerle örtüye işlenip kesilmesinden oluşturulur. Motif, yapılış tekniklerine göre beyaz iş, acor ve Türk işi gibi isimler alır.
Tentene (Dantel) : Tığ dokuma süsü eşyalarına tentene denir. Eskiden olduğu gibi bugün de en yaygın el sanatı tentenedir. Kısa, uzun, dar ve geniş olarak kullanılacak yere göre dokunan bir çok tentene modeli vardır. Tentene daha çok yatak, yorgan ve yastık örtüsü gibi eşyaların süslemesinde kullanıldığı gibi giyim ve bir çok ev eşyasının süslenmesinde de kullanılır. Çok çeşit ve zengin motifler vardır.
Dantel (İğne Oyası) : İğne ile dokunan tenteneye yörede dantel denir. Tentene gibi zengin modelleri ve motifleri vardır. Dokunuşunun zor ve zaman alması nedeniyle, kullanım alanı tentene kadar geniş değildir.
Donak : Arpa sapları ve renkli teller kullanarak, içi boş yumurta kabuklarınınsüslenmesiyle yapılan tavan süs eşyasına denir.
Uya (Oya) : Tığ veya iğne ile iplik, boncuk ve pul gibi süs malzemeler kullanılarak yapılan çeşitli süslemelere yörede uya (oya) denir. Çember gibi eşyaların kenar süslemeleri, daha çok oya işlenerek yapılır. Zengin mttifler vardır.
Kanaviça (Kanaviçe) : Patiska üzerine renkli teller kullanarak iğne ile yapılan motifli veya figürlü süs eşyalarına denir. Eskiden, sökümlük kanaviçe bezler ve gergev (gergef), mekik kullanılarak yapılan kanaviçe çeşitleri yagındır. Kanaviçe son zamnlarda kanvice denilen hazır bezler üzerine yapılmaya başlandı. Bu bezlerden genellikle namazlık, el bezi ve tablo gibi eşyalar yapılır.
Levha : İpekböceği kozası ve siyah bez üzerine sırma kullanılarak yapılan süsü eşyasına levha denir.Bu levhalar camlı bir çerçeveyeyerleştirilerek kullanılırdı. Levha ortasında boş bırakılan yere, genellikle bir insanın resmi konurdu.
Cağ ve Şiş : Çorap gibi eşyaların örülmesine cağ işi, fes ve kaşkol gibi eşyaların örülmesine de şiş işi denir. Cağ ve şiş ilerinde kullanılan iplikler, küçükbaş hayvanların yünlerinden elde edilir.
Bu yünlerin iplik haline gelmesi için ilk önce, kırpılan yünlerin açılması, açılan yünlerin tarakta taranması, taranan yünlerin "yığ ve teşik" kullanılarak açılması gerekir.
Alıntı
