EbU Abdullah Muhammed b İdris elKureşi elHaşimi elMuttalibi b Abbas b Osman b Şafi' olup H 150'de Gazze'de doğmuştur Hz Peygamber'in dorduncu batından dedesi Abdu Menaf'ın dokuzuncu gobekten torunudur İmam Şafii'nin doğum yılı EbU Hanife'nin (o 150767) vefat yılına rastlar
Babası İdris bir iş icin Filistin'deki Gazze'ye gitmiş ve orada iken vefat etmişti Doğumundan iki yıl sonra annesi onu alıp baba vatanı olan Mekke'ye getirdi Kucuk yaşta Kur'anı Kerim'i hıfzetti Fasih Arapca konuşan Huzeyl kabilesi arasında şiir ve edeb oğrendi Sonra Mekke muftisi Muslim b Halid ezZena'den ders alarak, onun yanında fetva verecek duruma geldi O zaman on beş yaşlarında idi Bundan sonra Medine'ye gitti Orada muctehid İmam Malik b Enes (o 179795) fıkıhta ustad idi Malik, kendi eseri olan elMuvatta'ı, İmam Şafii'nin ezbere okuduğunu gorunce hayretini gizleyememişti İmam Şafii, Sufyan b Uyeyne, Fudayl b Iyaz'dan, amcası Muhammed b Şafi' ve başkalarından hadis rivayet etti
Muhammed b elHasan'dan Irak fakihlerinin kitaplarını aldı Onunla fıkhi konularda munazaralarda bulundu 187 H'de Mekke'de, 195 H de Bağdad'ta Ahmed b Hanbel (o 241855) ile goruştu Boylece Hanbeli fıkhına, usUlune, nasih ve mensUh konusuna muttali oldu Sonra Bağdad'ta İmam Şafii'nin eski mezhebidenilen goruşlerini ortaya koydu 200 Hde Mısır'a gecti ve Yeni Mezhebdenilen goruşlerini tasnif etti Orada iken 204819'da vefat ederek Karafe denilen yere defnedildi
İmam Şafii ilk olarak fıkıh usulunu tedvin etmiş ve bu konuda erRisaleyi yazmıştır elHucce isimli eseri Irak'taki, elUmmise Mısır'daki goruşlerini kapsar
İmam Şafii mutlak, bağımsız bir muctehid olup, fıkıh, hadis ve usUlde imamdı O, Hicaz ve Irak fıkhını birleştirici bir yol izledi Ahmed b Hanbel onun hakkında; Şafii, Allah'ın kitabı ve RasUlunun sunneti konusunda insanların en fakihi ididemiştir (Vehbe ezZuhaylı, elFıkhu'lİslami ve Edilletuh, Dimask 14051985, I, 36,37)
Şafii Mezhebinin UsUlu
Delil olarak Kitap, Sunnet, İcma ve Kıyas'a dayanır Şafii, Hanefi ve Malikilerin aldığı İstihsanı reddeder ve kim istihsan yaparsa kendisi şeriat koymuş olurderdi Masalihi Mursele'yi ve Medinelilerin amelini delil almayı da reddederdi Bağdad'lılar ona Sunnetin Yardımcısılakabını vermişlerdi
İmam Şafii'nin eski mezhebini kendisinden dort Iraklı arkadaşı rivayet etmiştir Bunlar Ahmed b Hanbel, EbU Sevr, Za'ferani ve Kerabisi'dir elUmm'de yer alan yeni mezhebini şu Mısırlı arkadaşları rivayet etmiştir: elMuzeni, elBuveyti, erRabiu'lCeyzi, erRabi' b Suleyman ve başkaları Şafiilerde fetvaya esas olan yeni mezhep goruşleridir Cunku İmam Şafii eski goruşlerinden rucU' etmiş ve Benden kim bunları rivayet ederse ona hakkımı helal etmemdemiştir Ancak basit on beş kadar mesele bundan mustesnadır Diğer yandan İmam Şafii'nin; Hadis sahih olunca, benim mezhebim odur Boyle bir durumda, hadisle catışan bana ait sozu duvara carpın(ezZuhayli, age, 1, 37; Muhammed EbU Zehra, Kitabu'ş Şafii, 149 vd) dediği bildirilir
Şafii'nin Fıkıh UsUlunu Tedvini
Ayet ve hadislerden hukum cıkarmada, gunluk furU şer'i problemleri cozmede sahabe devrinden itibaren bir takım usUl kurallarına uyuluyordu İlk muctehid imamların devrinde de sozlu olarak nesih kaideleri, mutlak, mukayyed, umum, husus gibi metotla ilgili bilgiler hukum cıkarmada esas alınıyordu Ancak bunlar tedvin edilerek yazılı bir eser haline getirilmemişti İşte İmam Şafii ilk olarak Usul konularını kaleme alarak erRisalesini meydana getirdi Cunku Şafii, sahabe, tabiin ve kendinden onceki fıkıh bilginlerinden intikal eden fıkıh servetini hazır bulmuş, İmam Malik'ten aldığı Medine fıkhı ile İmam Muhammed aracılığı ile aldığı Irak fıkhını birleştirici bir yol izlemiştir Kendi yetiştiği cevre olan Mekke fıkhını da iyi bildiği icin, fıkıhtaki bu sağlam alt yapı sebebiyle, fıkhın genel metotlarını belirleme yeteneğini kazanmış ve bunun sonucunda fıkıh usUlunu tedvin etmiştir
Mezheplerde fıkhın, usUlden once tedvin edilmiş olmasında bir tuhaflık yoktur Cunku hukumlerde asıl konu fıkıhtır UsUl ise bir metot ilmi olup, mantık gibi, aklın doğru ile yanlışı ayırdetme niteliği gibi doğuştan vardır Aynı konuda birbiri ile celişen iki ayet olunca, sonra inenin oncekini neshetmesi, genel hukmun ozel hukumle sınırlandırılması gibi
Şafii, dili iyi bildiği icin ayet ve hadislerden hukum cıkarabilmiş, Kur'an'ın tercumanı olarak bilinen Abdullah b Abbas'ın ilminin nakledildiği Mekke'de yetiştiği icin nesih konusunu oğrenmiştir
Şafiilerin usUlune mutekellimlerin usUlu de denilmiştir Cunku bunların usUle dair calışmaları tamamen teoriktir Mezhep gayreti onların metodunu etkilememiştir Mesela; Şafii, sukUti icmaı kabul etmez elAmidi (o 6311233) ise Şafii mezhebinden olduğu halde elİhkamadlı eserinde sukUti icmaı tercih eder (elAmidı, elİhkami UsUli'lAhkam, Kahire (ty), I, 265) Bu usUl, kelam ilminin metot ve konusundan istifade ettiği, felsefi ve mantıki yonleri bulunduğu icin mutekellimlerin metoduolarak nitelenmiştir Mesela; kelam konusuna giren iyi ile kotunun akıl ile bilinip bilinemeyeceği, peygamberlerin peygamberlikten once ismet sıfatına sahip (ma'sUm) olup olmadığı ve benzeri konular da tartışılmıştır
Şafii veya kelamcıların metodu ile yazılmış en eski ve en onemli eserlerin uc tanesi şunlardır 1) Mu'tezile ekolunden Ebu'lHuseyn Muhammed b Ali elBasri'nin (o463107 1) Kitabu'lMu'temed'i, 2) Şafii ekolunden İmamu'lHaremeyn elCuveyni'nin (o4871085) Kitabu'lBurhanı, 3), İmam elGazzali'nin (o5051111) elMustasfası
Bu uc kitabı Fahruddin erRazi (o 6061209) ozetlemiş ve bazı ekler yaparak eserine elMahsaladını vermiştir Seyfuddin elAmidi'nin (o 6311233) elİhkamadlı eseri de aynı nitelikte birleştirici ve ozet bir eserdir Daha sonra elMahsUl'u, Siracuddin elUrmevi (o6821283) etTahsil, Tacuddin elUrmevi (o 6561258) ise elHasıladlı kitaplarında ozetlediler Sihabuddin elKarafi (o6841285) bu iki kitaptan onemli gorduğu bazı temel bilgi ve kuralları alarak bunları etTenkihatadını verdiği kucuk bir eserde topladı Abdullah b Omer elBeyzavi (o6851286) de bunun bir benzerini yaptı
elAmidi'nin elİhkam'ını ise İbn Hacib (o 8461442) Munteha 'sSul ve'lEmeladlı kitabında, bunu da Muhtasaru'lMuntehaisimli eserinde ozetledi Daha sonra bu ozet eserleri bunlara yazılan şerhler izledi
Babası İdris bir iş icin Filistin'deki Gazze'ye gitmiş ve orada iken vefat etmişti Doğumundan iki yıl sonra annesi onu alıp baba vatanı olan Mekke'ye getirdi Kucuk yaşta Kur'anı Kerim'i hıfzetti Fasih Arapca konuşan Huzeyl kabilesi arasında şiir ve edeb oğrendi Sonra Mekke muftisi Muslim b Halid ezZena'den ders alarak, onun yanında fetva verecek duruma geldi O zaman on beş yaşlarında idi Bundan sonra Medine'ye gitti Orada muctehid İmam Malik b Enes (o 179795) fıkıhta ustad idi Malik, kendi eseri olan elMuvatta'ı, İmam Şafii'nin ezbere okuduğunu gorunce hayretini gizleyememişti İmam Şafii, Sufyan b Uyeyne, Fudayl b Iyaz'dan, amcası Muhammed b Şafi' ve başkalarından hadis rivayet etti
Muhammed b elHasan'dan Irak fakihlerinin kitaplarını aldı Onunla fıkhi konularda munazaralarda bulundu 187 H'de Mekke'de, 195 H de Bağdad'ta Ahmed b Hanbel (o 241855) ile goruştu Boylece Hanbeli fıkhına, usUlune, nasih ve mensUh konusuna muttali oldu Sonra Bağdad'ta İmam Şafii'nin eski mezhebidenilen goruşlerini ortaya koydu 200 Hde Mısır'a gecti ve Yeni Mezhebdenilen goruşlerini tasnif etti Orada iken 204819'da vefat ederek Karafe denilen yere defnedildi
İmam Şafii ilk olarak fıkıh usulunu tedvin etmiş ve bu konuda erRisaleyi yazmıştır elHucce isimli eseri Irak'taki, elUmmise Mısır'daki goruşlerini kapsar
İmam Şafii mutlak, bağımsız bir muctehid olup, fıkıh, hadis ve usUlde imamdı O, Hicaz ve Irak fıkhını birleştirici bir yol izledi Ahmed b Hanbel onun hakkında; Şafii, Allah'ın kitabı ve RasUlunun sunneti konusunda insanların en fakihi ididemiştir (Vehbe ezZuhaylı, elFıkhu'lİslami ve Edilletuh, Dimask 14051985, I, 36,37)
Şafii Mezhebinin UsUlu
Delil olarak Kitap, Sunnet, İcma ve Kıyas'a dayanır Şafii, Hanefi ve Malikilerin aldığı İstihsanı reddeder ve kim istihsan yaparsa kendisi şeriat koymuş olurderdi Masalihi Mursele'yi ve Medinelilerin amelini delil almayı da reddederdi Bağdad'lılar ona Sunnetin Yardımcısılakabını vermişlerdi
İmam Şafii'nin eski mezhebini kendisinden dort Iraklı arkadaşı rivayet etmiştir Bunlar Ahmed b Hanbel, EbU Sevr, Za'ferani ve Kerabisi'dir elUmm'de yer alan yeni mezhebini şu Mısırlı arkadaşları rivayet etmiştir: elMuzeni, elBuveyti, erRabiu'lCeyzi, erRabi' b Suleyman ve başkaları Şafiilerde fetvaya esas olan yeni mezhep goruşleridir Cunku İmam Şafii eski goruşlerinden rucU' etmiş ve Benden kim bunları rivayet ederse ona hakkımı helal etmemdemiştir Ancak basit on beş kadar mesele bundan mustesnadır Diğer yandan İmam Şafii'nin; Hadis sahih olunca, benim mezhebim odur Boyle bir durumda, hadisle catışan bana ait sozu duvara carpın(ezZuhayli, age, 1, 37; Muhammed EbU Zehra, Kitabu'ş Şafii, 149 vd) dediği bildirilir
Şafii'nin Fıkıh UsUlunu Tedvini
Ayet ve hadislerden hukum cıkarmada, gunluk furU şer'i problemleri cozmede sahabe devrinden itibaren bir takım usUl kurallarına uyuluyordu İlk muctehid imamların devrinde de sozlu olarak nesih kaideleri, mutlak, mukayyed, umum, husus gibi metotla ilgili bilgiler hukum cıkarmada esas alınıyordu Ancak bunlar tedvin edilerek yazılı bir eser haline getirilmemişti İşte İmam Şafii ilk olarak Usul konularını kaleme alarak erRisalesini meydana getirdi Cunku Şafii, sahabe, tabiin ve kendinden onceki fıkıh bilginlerinden intikal eden fıkıh servetini hazır bulmuş, İmam Malik'ten aldığı Medine fıkhı ile İmam Muhammed aracılığı ile aldığı Irak fıkhını birleştirici bir yol izlemiştir Kendi yetiştiği cevre olan Mekke fıkhını da iyi bildiği icin, fıkıhtaki bu sağlam alt yapı sebebiyle, fıkhın genel metotlarını belirleme yeteneğini kazanmış ve bunun sonucunda fıkıh usUlunu tedvin etmiştir
Mezheplerde fıkhın, usUlden once tedvin edilmiş olmasında bir tuhaflık yoktur Cunku hukumlerde asıl konu fıkıhtır UsUl ise bir metot ilmi olup, mantık gibi, aklın doğru ile yanlışı ayırdetme niteliği gibi doğuştan vardır Aynı konuda birbiri ile celişen iki ayet olunca, sonra inenin oncekini neshetmesi, genel hukmun ozel hukumle sınırlandırılması gibi
Şafii, dili iyi bildiği icin ayet ve hadislerden hukum cıkarabilmiş, Kur'an'ın tercumanı olarak bilinen Abdullah b Abbas'ın ilminin nakledildiği Mekke'de yetiştiği icin nesih konusunu oğrenmiştir
Şafiilerin usUlune mutekellimlerin usUlu de denilmiştir Cunku bunların usUle dair calışmaları tamamen teoriktir Mezhep gayreti onların metodunu etkilememiştir Mesela; Şafii, sukUti icmaı kabul etmez elAmidi (o 6311233) ise Şafii mezhebinden olduğu halde elİhkamadlı eserinde sukUti icmaı tercih eder (elAmidı, elİhkami UsUli'lAhkam, Kahire (ty), I, 265) Bu usUl, kelam ilminin metot ve konusundan istifade ettiği, felsefi ve mantıki yonleri bulunduğu icin mutekellimlerin metoduolarak nitelenmiştir Mesela; kelam konusuna giren iyi ile kotunun akıl ile bilinip bilinemeyeceği, peygamberlerin peygamberlikten once ismet sıfatına sahip (ma'sUm) olup olmadığı ve benzeri konular da tartışılmıştır
Şafii veya kelamcıların metodu ile yazılmış en eski ve en onemli eserlerin uc tanesi şunlardır 1) Mu'tezile ekolunden Ebu'lHuseyn Muhammed b Ali elBasri'nin (o463107 1) Kitabu'lMu'temed'i, 2) Şafii ekolunden İmamu'lHaremeyn elCuveyni'nin (o4871085) Kitabu'lBurhanı, 3), İmam elGazzali'nin (o5051111) elMustasfası
Bu uc kitabı Fahruddin erRazi (o 6061209) ozetlemiş ve bazı ekler yaparak eserine elMahsaladını vermiştir Seyfuddin elAmidi'nin (o 6311233) elİhkamadlı eseri de aynı nitelikte birleştirici ve ozet bir eserdir Daha sonra elMahsUl'u, Siracuddin elUrmevi (o6821283) etTahsil, Tacuddin elUrmevi (o 6561258) ise elHasıladlı kitaplarında ozetlediler Sihabuddin elKarafi (o6841285) bu iki kitaptan onemli gorduğu bazı temel bilgi ve kuralları alarak bunları etTenkihatadını verdiği kucuk bir eserde topladı Abdullah b Omer elBeyzavi (o6851286) de bunun bir benzerini yaptı
elAmidi'nin elİhkam'ını ise İbn Hacib (o 8461442) Munteha 'sSul ve'lEmeladlı kitabında, bunu da Muhtasaru'lMuntehaisimli eserinde ozetledi Daha sonra bu ozet eserleri bunlara yazılan şerhler izledi