Toplumsal Korku Bozukluğu ya da yaygın kullanılan ismiyle “Sosyal Fobi” bireyin öbürleri tarafından yargılanabileceği tasasını taşıdığı, toplumsal ortamlarda mahcup ya da rezil olacağı kanısı ve bu mevzuda epeyce bariz ve daima bir halde endişesinin olduğu bir telaş bozukluğudur. Toplumsal Anksiyete Bozukluğu olarak da isimlendirilir. Toplumsal Fobi anksiyetenin bir çeşididir. Sık görülen ruhsal bozukluklardan biridir.
Toplumsal fobi, psikolojide korku bozuklukları içinde yer alan bir rahatsızlık olarak bilinmektedir. Fobiler, aşikâr durumlarda yaşanan endişeler olduğuna nazaran, toplumsal fobi de toplumsal ortamlarda yaşanan korku olarak tanımlanabilir. Toplumsal fobik bir kişinin zihninde şöyle bir senaryo yer almaktadır: "Sosyal ortamda bulunan bu başka beşerler şu an beni tuhaf, gülünç yahut utanç verici buluyorlardır." Münasebetiyle bu mantıklı olmayan senaryo toplumsal fobik bireyin telaş duyması hatta bu durumlardan büyük endişe duymasına sebep olmaktadır. Bu istikametten bakıldığında toplumsal fobi ile ilgili şu tanımak yapmak mümkün; toplumsal fobi oburlarının varlığı ile ilgili mantıklı olmayan ısrarlı, inatçı, bireyin elinde olmayan (diğer tüm hisler gibi) bir endişedir.
Toplumsal fobiye sahip bir birey toplumsal ortamlarda, performans gerektiren durumlarda yahut bir hareketin gerçekleştirilmesi gerektiği hallerde rezil olacağı, utanç duyacağı biçimde davranacağı ya da olumsuz değerlendirilip aşağılanacağı hissiyatını son derece yüksek düzeyde yaşar. Bireyler, diğerleriyle etkileşimde bulunmalarını gerektiren ya da bir hareketi oburlarının yanında yapmaları gereken durumlardan korkarlar ve bunlardan olabildiğince kaçınmaya çalışırlar.
Toplumsal fobisi olan şahısların bir toplumsal durumla karşılaştıklarında neler hissettiklerini şöyle bir senaryo çok düzgün anlatmaktadır. Yalnızca bir saniye için gözlerinizi kapatın ve bir odaya girdiğinizi ve orada kimi arkadaşlarınızı ve meslektaşlarınızı gördüğünüzü düşünün, birden yere hakikat bakıyorsunuz ve üzerinizde hiçbir giysinin olmadığının farkına varıyorsunuz. Bu türlü bir senaryodan sonra muhtemelen “Büyük bir utanç duyarsınız, odadan kaçıp gitmek istersiniz, güya ölecekmiş üzere olduğunuzu hissederseniz, hiç kimseyi yine görmek istemezseniz”.
Şahıslar diğerleriyle etkileşimde bulunmalarını gerektiren ya da bir aksiyonu diğerlerinin yanında yerine getirmeleri gereken durumlardan korkarlar ve bunlardan olabildiğince kaçınmaya çalışırlar. Diğerlerinin kendileriyle ilgili olarak anksiyeteli, zayıf, kaçık ya da aptal üzere yargılarda bulunacağını düşünürler. Ellerinin ya da seslerinin titrediğinin farkına varacaklarıyla ilgili telaşlarından dolayı toplum önünde konuşmaktan korkabilirler ya da düzgün bir biçimde konuşamıyor üzere görünmekten korktukları için diğerleriyle karşılıklı konuşurken çok dert duyabilirler. Öteki insanların ellerinin sallandığını görmesinden utanç duyacaklarından korktukları için diğerlerinin yanında yemekten, içmekten ya da yazı yazmaktan kaçınabilirler.
Toplumsal fobinin alt tipleri konusu hala netlik kazanmasa da genel olarak yaygın ve yaygın olmayan iki alt tipe ayrılmıştır. Yaygın tip toplumsal fobi, kişinin her durum karşısında tasa hissetmesidir, yaygın olmayan toplumsal fobi ise kişinin belirli durumlar (konuşma
yapmak, performans sergilemek, sahneye çıkmak, soru sormak...) karşısında dertli hissetmesidir.
Tarihçesi
Toplumsal endişe kavramı M.Ö 400 yıl öncesine kadar dayanmaktadır. Hipokrat, utangaç olan beşerler için karanlığı hayatları olarak benimseyen ve başkalarının onları gözlemlediğini düşünenler olarak belirtmiştir. Toplumsal fobi kavramı birinci olarak 1903 yılında psikiyatrist Janet; yazı yazarken, konuşurken ve performans sergilerken öteki beşerler tarafından gözlendiği korkusu yaşayan hastalar için kullanmıştır. Toplumsal fobi birinci sefer 1966 yılında Marks ve Gelder tarafından tanımlanmıştır.
Amerikan Psikoloji Derneği tarafından hazırlanan Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı yahut Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (İngilizce: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, kısaca DSM) DSM-II’ de tüm fobik bozukluklar fobik nevrozlar başlığı altında toplanmıştır. O yıllarda toplumsal fobinin çok dar bir tarifi vardır. 1980 yılında toplumsal fobi DSM-III‘de özgün bir teşhis olarak yer almıştır. DSM-III’de yer alan teşhis ölçütlerine nazaran yapılan araştırmalarda telaş ve dehşet yaşanılan toplumsal ortamların sayısının fazla olduğu görülmüştür. DSM-III-R’de ise toplumsal anksiyetenin birden fazla yerde görülmesi ölçütünde değişiklik yapılmıştır. Ayrıyeten toplumsal fobinin ”kaçıngan kişilik bozukluğuna” bağlanamama şartı çıkartılmıştır. Toplumsal ortamların birçoklarında dehşet ve anksiyete görünmesinden ötürü “genellenmiş“ terimi getirilmiştir. Genellenmiş terimi toplumsal ortamın birden fazla yani yaygın toplumsal fobiyi söz ediyor. DSM-IV’de ise teşhis ölçütleri daha da netleştirilmiştir. Bireyin anksiyete belirtileri göstermekten korkması ölçütü eklenmiştir.
Toplumsal fobi DSM-V’de ”sosyal dert bozukluğu” olarak yer almaktadır. Zira toplumsal fobi öteki fobilere oranla daha çok fonksiyonsuz davranışlara ve sıkıntılara yol açmaktadır. DSM-V’de daha evvelki DSM basımlarındaki toplumsal fobi ölçütlerinde değişiklikler yapılmıştır. Hala da bu ölçütlerin toplumsal anksiyete bozukluğunu tam olarak tanımlanmadığına dair tenkitler gelmektedir. Memleketler arası hastalık sınıflandırması 9.basımında ( ICD-9 ) toplumsal fobiyi DSM-II‘deki üzere fobik sendrom varken ele almıştır. 1990 yılında Milletlerarası hastalıkların sınıflandırılmasının 10. basımında (ICD-10) toplumsal fobiye yer vermiştir. Toplumsal fobinin ICD-10’da yer alan teşhis kriterleri ile DSM-IV’deki kriterleri benzeridir.
Toplumsal Fobi mi Yoksa Çekingenlik-Utangaçlık mı?
Çekingenlik ile toplumsal fobi bazen karıştırılabiliyor. Çekingenlik-utangaçlık ile toplumsal fobinin ayrılması toplumsal fobi teşhisinin konulmasında kıymetli bir nokta olarak karşımıza çıkmaktadır. Birey kendisinde gördüğü belirtilerin çekingenlik mi olduğunu yoksa toplumsal fobiden mi kaynaklandığını karıştırabilir ve bu da pek doğal bir durumdur. Topluluk önünde konuşma, birtakım toplumsal ortamlarda kendini tabir etmekten çekinme üzere durumlar birçok insanın başına gelebilir. Bu türlü ortamlarda kendini tabir edebilme üzere bahislerde çekingenlik sıkça görülen bir durumdur. Bunların büyük bir kısmı ruhsal bozukluk olarak tanımlanmayabilir. Bu sebepten ötürü bu çeşitten durumlar toplumsal fobi belirtileri olarak sayılmaz, bunlar hayatın akışında olan doğal durumlardır. Bu üzere endişelerin yanında kaçınma davranışlarının da görülmesi, ağır bir formda kaygı hissetmesi toplumsal fobiye işaret ediyor olabilir.
Ayrıyeten toplumsal fobik bir birey o duruma karşı duyulan kaygının çok fazla olduğunu ve gereksiz olduğunu çok âlâ bilmekte ve bunun olağanın dışında bir durum olduğunu hissedebilmektedir. Birey bu çok ve anlamsız olan endişeye, derde katlanmaya çalışması ve bunun üstesinden gelmeye çalışması durumunda büyük kahırlar yaşayabilmektedir. Hakikaten endişe duyulması gereken yani kaygı duyulmasının manalı olduğu olağan olduğu olaylarda-durumlarda görülen belirtiler toplumsal fobinin olduğunu göstermez. Örneğin sözlüye hiç lakin hiç çalışmamış bir öğrencinin sınıfta isminin çağrılmasından korkması üzere. Bu dehşet çok doğal bir dehşettir. Bu türlü durumların büyük bir kısmı hastalık kapsamında değildir. Hatta bir işe başlamadan evvel “yapamazsam rezil olur muyum?” niyeti kişiyi motive edebilir ve daha yeterli hazırlanmasına yardımcı olabilir. Toplumsal fobi demek için ise şahısta kaygının yanı sıra kaçınma davranışlarının olması gerekmektedir. Ya da kişi kaçmıyorsa, bu duruma katlanmaya kendisini zorluyorsa; büyük bir ıstırap yaşıyorsa fakat o vakit toplumsal fobiden bahsedilebilir.
Gerilim ve gerginlik makul bir seviyeye kadar başarıyı arttırıcı bir faktördür. Bu gerilim kişiyi daha hazırlıklı olmaya, daha fazla çalışmaya, imajını, insan bağlantılarını ve işini korumak için gayret etmeye iter. Lakin gerilim arttıkça, bu istikametteki aktifliği azalır, gerilimden ötürü aslında olağan şartlarda daha rahat yapabilecek şeyler yapılamaz hale gelir. Yani gerilim ve muvaffakiyet ortasındaki bağ bir yerden sonra bilakis döner.
Toplumsal fobi hastaları, gerçekte ne olup bittiğine bakmamakta, korkulan durumun ortaya çıkardığı "kendi duygularına" odaklanmaktadırlar. Bu durumun, toplumsal fobi ile utangaçlık ortasındaki temel farklılık olduğu varsayılmıştır. Utangaç olan şahıslar, toplumsal fobiklerde görülen emsal belirtilerle toplumsal ortamlarda bulunurlar, öteki insanların reaksiyonlarını dikkate alırlar; örneğin sıkıcı olmadıklarını, kabul edildiklerini farketmeleri, olumsuz kanıları ve anksiyetelerinin sona ermesine yol açar. Toplumsal fobikler ise, bu türlü bir değerlendirmeyi yapamazlar. Oburlarının kendilerini nasıl gördüğüne ait bilgilenmeye yönelmezler; zira bu durum, olumsuz değerlendirilme riskini artıracağı için, tehdit edici olarak algılanır.
Toplumsal fobi, psikolojide korku bozuklukları içinde yer alan bir rahatsızlık olarak bilinmektedir. Fobiler, aşikâr durumlarda yaşanan endişeler olduğuna nazaran, toplumsal fobi de toplumsal ortamlarda yaşanan korku olarak tanımlanabilir. Toplumsal fobik bir kişinin zihninde şöyle bir senaryo yer almaktadır: "Sosyal ortamda bulunan bu başka beşerler şu an beni tuhaf, gülünç yahut utanç verici buluyorlardır." Münasebetiyle bu mantıklı olmayan senaryo toplumsal fobik bireyin telaş duyması hatta bu durumlardan büyük endişe duymasına sebep olmaktadır. Bu istikametten bakıldığında toplumsal fobi ile ilgili şu tanımak yapmak mümkün; toplumsal fobi oburlarının varlığı ile ilgili mantıklı olmayan ısrarlı, inatçı, bireyin elinde olmayan (diğer tüm hisler gibi) bir endişedir.
Toplumsal fobiye sahip bir birey toplumsal ortamlarda, performans gerektiren durumlarda yahut bir hareketin gerçekleştirilmesi gerektiği hallerde rezil olacağı, utanç duyacağı biçimde davranacağı ya da olumsuz değerlendirilip aşağılanacağı hissiyatını son derece yüksek düzeyde yaşar. Bireyler, diğerleriyle etkileşimde bulunmalarını gerektiren ya da bir hareketi oburlarının yanında yapmaları gereken durumlardan korkarlar ve bunlardan olabildiğince kaçınmaya çalışırlar.
Toplumsal fobisi olan şahısların bir toplumsal durumla karşılaştıklarında neler hissettiklerini şöyle bir senaryo çok düzgün anlatmaktadır. Yalnızca bir saniye için gözlerinizi kapatın ve bir odaya girdiğinizi ve orada kimi arkadaşlarınızı ve meslektaşlarınızı gördüğünüzü düşünün, birden yere hakikat bakıyorsunuz ve üzerinizde hiçbir giysinin olmadığının farkına varıyorsunuz. Bu türlü bir senaryodan sonra muhtemelen “Büyük bir utanç duyarsınız, odadan kaçıp gitmek istersiniz, güya ölecekmiş üzere olduğunuzu hissederseniz, hiç kimseyi yine görmek istemezseniz”.
Şahıslar diğerleriyle etkileşimde bulunmalarını gerektiren ya da bir aksiyonu diğerlerinin yanında yerine getirmeleri gereken durumlardan korkarlar ve bunlardan olabildiğince kaçınmaya çalışırlar. Diğerlerinin kendileriyle ilgili olarak anksiyeteli, zayıf, kaçık ya da aptal üzere yargılarda bulunacağını düşünürler. Ellerinin ya da seslerinin titrediğinin farkına varacaklarıyla ilgili telaşlarından dolayı toplum önünde konuşmaktan korkabilirler ya da düzgün bir biçimde konuşamıyor üzere görünmekten korktukları için diğerleriyle karşılıklı konuşurken çok dert duyabilirler. Öteki insanların ellerinin sallandığını görmesinden utanç duyacaklarından korktukları için diğerlerinin yanında yemekten, içmekten ya da yazı yazmaktan kaçınabilirler.
Toplumsal fobinin alt tipleri konusu hala netlik kazanmasa da genel olarak yaygın ve yaygın olmayan iki alt tipe ayrılmıştır. Yaygın tip toplumsal fobi, kişinin her durum karşısında tasa hissetmesidir, yaygın olmayan toplumsal fobi ise kişinin belirli durumlar (konuşma
yapmak, performans sergilemek, sahneye çıkmak, soru sormak...) karşısında dertli hissetmesidir.
Tarihçesi
Toplumsal endişe kavramı M.Ö 400 yıl öncesine kadar dayanmaktadır. Hipokrat, utangaç olan beşerler için karanlığı hayatları olarak benimseyen ve başkalarının onları gözlemlediğini düşünenler olarak belirtmiştir. Toplumsal fobi kavramı birinci olarak 1903 yılında psikiyatrist Janet; yazı yazarken, konuşurken ve performans sergilerken öteki beşerler tarafından gözlendiği korkusu yaşayan hastalar için kullanmıştır. Toplumsal fobi birinci sefer 1966 yılında Marks ve Gelder tarafından tanımlanmıştır.
Amerikan Psikoloji Derneği tarafından hazırlanan Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı yahut Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (İngilizce: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, kısaca DSM) DSM-II’ de tüm fobik bozukluklar fobik nevrozlar başlığı altında toplanmıştır. O yıllarda toplumsal fobinin çok dar bir tarifi vardır. 1980 yılında toplumsal fobi DSM-III‘de özgün bir teşhis olarak yer almıştır. DSM-III’de yer alan teşhis ölçütlerine nazaran yapılan araştırmalarda telaş ve dehşet yaşanılan toplumsal ortamların sayısının fazla olduğu görülmüştür. DSM-III-R’de ise toplumsal anksiyetenin birden fazla yerde görülmesi ölçütünde değişiklik yapılmıştır. Ayrıyeten toplumsal fobinin ”kaçıngan kişilik bozukluğuna” bağlanamama şartı çıkartılmıştır. Toplumsal ortamların birçoklarında dehşet ve anksiyete görünmesinden ötürü “genellenmiş“ terimi getirilmiştir. Genellenmiş terimi toplumsal ortamın birden fazla yani yaygın toplumsal fobiyi söz ediyor. DSM-IV’de ise teşhis ölçütleri daha da netleştirilmiştir. Bireyin anksiyete belirtileri göstermekten korkması ölçütü eklenmiştir.
Toplumsal fobi DSM-V’de ”sosyal dert bozukluğu” olarak yer almaktadır. Zira toplumsal fobi öteki fobilere oranla daha çok fonksiyonsuz davranışlara ve sıkıntılara yol açmaktadır. DSM-V’de daha evvelki DSM basımlarındaki toplumsal fobi ölçütlerinde değişiklikler yapılmıştır. Hala da bu ölçütlerin toplumsal anksiyete bozukluğunu tam olarak tanımlanmadığına dair tenkitler gelmektedir. Memleketler arası hastalık sınıflandırması 9.basımında ( ICD-9 ) toplumsal fobiyi DSM-II‘deki üzere fobik sendrom varken ele almıştır. 1990 yılında Milletlerarası hastalıkların sınıflandırılmasının 10. basımında (ICD-10) toplumsal fobiye yer vermiştir. Toplumsal fobinin ICD-10’da yer alan teşhis kriterleri ile DSM-IV’deki kriterleri benzeridir.
Toplumsal Fobi mi Yoksa Çekingenlik-Utangaçlık mı?
Çekingenlik ile toplumsal fobi bazen karıştırılabiliyor. Çekingenlik-utangaçlık ile toplumsal fobinin ayrılması toplumsal fobi teşhisinin konulmasında kıymetli bir nokta olarak karşımıza çıkmaktadır. Birey kendisinde gördüğü belirtilerin çekingenlik mi olduğunu yoksa toplumsal fobiden mi kaynaklandığını karıştırabilir ve bu da pek doğal bir durumdur. Topluluk önünde konuşma, birtakım toplumsal ortamlarda kendini tabir etmekten çekinme üzere durumlar birçok insanın başına gelebilir. Bu türlü ortamlarda kendini tabir edebilme üzere bahislerde çekingenlik sıkça görülen bir durumdur. Bunların büyük bir kısmı ruhsal bozukluk olarak tanımlanmayabilir. Bu sebepten ötürü bu çeşitten durumlar toplumsal fobi belirtileri olarak sayılmaz, bunlar hayatın akışında olan doğal durumlardır. Bu üzere endişelerin yanında kaçınma davranışlarının da görülmesi, ağır bir formda kaygı hissetmesi toplumsal fobiye işaret ediyor olabilir.
Ayrıyeten toplumsal fobik bir birey o duruma karşı duyulan kaygının çok fazla olduğunu ve gereksiz olduğunu çok âlâ bilmekte ve bunun olağanın dışında bir durum olduğunu hissedebilmektedir. Birey bu çok ve anlamsız olan endişeye, derde katlanmaya çalışması ve bunun üstesinden gelmeye çalışması durumunda büyük kahırlar yaşayabilmektedir. Hakikaten endişe duyulması gereken yani kaygı duyulmasının manalı olduğu olağan olduğu olaylarda-durumlarda görülen belirtiler toplumsal fobinin olduğunu göstermez. Örneğin sözlüye hiç lakin hiç çalışmamış bir öğrencinin sınıfta isminin çağrılmasından korkması üzere. Bu dehşet çok doğal bir dehşettir. Bu türlü durumların büyük bir kısmı hastalık kapsamında değildir. Hatta bir işe başlamadan evvel “yapamazsam rezil olur muyum?” niyeti kişiyi motive edebilir ve daha yeterli hazırlanmasına yardımcı olabilir. Toplumsal fobi demek için ise şahısta kaygının yanı sıra kaçınma davranışlarının olması gerekmektedir. Ya da kişi kaçmıyorsa, bu duruma katlanmaya kendisini zorluyorsa; büyük bir ıstırap yaşıyorsa fakat o vakit toplumsal fobiden bahsedilebilir.
Gerilim ve gerginlik makul bir seviyeye kadar başarıyı arttırıcı bir faktördür. Bu gerilim kişiyi daha hazırlıklı olmaya, daha fazla çalışmaya, imajını, insan bağlantılarını ve işini korumak için gayret etmeye iter. Lakin gerilim arttıkça, bu istikametteki aktifliği azalır, gerilimden ötürü aslında olağan şartlarda daha rahat yapabilecek şeyler yapılamaz hale gelir. Yani gerilim ve muvaffakiyet ortasındaki bağ bir yerden sonra bilakis döner.
Toplumsal fobi hastaları, gerçekte ne olup bittiğine bakmamakta, korkulan durumun ortaya çıkardığı "kendi duygularına" odaklanmaktadırlar. Bu durumun, toplumsal fobi ile utangaçlık ortasındaki temel farklılık olduğu varsayılmıştır. Utangaç olan şahıslar, toplumsal fobiklerde görülen emsal belirtilerle toplumsal ortamlarda bulunurlar, öteki insanların reaksiyonlarını dikkate alırlar; örneğin sıkıcı olmadıklarını, kabul edildiklerini farketmeleri, olumsuz kanıları ve anksiyetelerinin sona ermesine yol açar. Toplumsal fobikler ise, bu türlü bir değerlendirmeyi yapamazlar. Oburlarının kendilerini nasıl gördüğüne ait bilgilenmeye yönelmezler; zira bu durum, olumsuz değerlendirilme riskini artıracağı için, tehdit edici olarak algılanır.
