Sozcukte Anlam Konusu,
sozcukte anlam ile ilgili ornekler,
Sozcukte Anlam Konuları,
Sozcukte Anlam Konusu hakkında herşey
SOZCUKTE ANLAM
Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkac kelime de kullanılabilir Bu ozellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gosterebilir Burada kelimelerin anlam ozelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza cıkmaktadır Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cumlede veya soz icinde kullanılışlarına gore yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler
Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler arasındaki anlam ilişkileri şunlardır:
A ANLAM BAKIMINDAN SOZCUKLER
Kelimelerin taşıdıkları anlamları maddeler halinde sıralayalım
1 GERCEK ANLAM (TEMEL ANLAM)
Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gercek anlam denir Kelimelerin sozlukteki ilk anlamıdır Kelimenin gercek anlamı, herkesce bilinen yaygın anlamıdır Buna “temel anlam da denir
Mesela, “ağız dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır “goz kelimesi de oyle
Soğuktan su boruları patlamış
Ayağında eski bir spor ayakkabı var
Biraz sonra toprak bir yola girdik
Kanadı kırık bir martı gordum
Soğuk sudan boğazı şişmişti
Yataktan kalkarken başımı duvara carptım
Dun gece erken yattım
Sıcak corbayı icince rahatladım
Dolaptan temiz elbiselerini cıkardı
Ahmet ’in burnu iyi koku alır
Ağzında yaralar oluşmuştu
Elini hırsla masaya vurdu
İri hantal govdesini zorlukla surukluyor gibiydi
Golun kıyılarını yapraksız, bodur ağaclar kuşatmıştı
2 YAN ANLAM
Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya cıkan değişik anlamlara yan anlam denir Sozcuğun gercek anlamının dışında, ancak gercek anlamıyla az cok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur Bir sozcuğun yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır
Mesela “goz dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır Ama “iğnenin gozu, “cantanın gozu, masanın gozu tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır Bunlara da yan anlam denir
Mesela, “duşmek kelimesi “Meyveler tek tek yere duştu cumlesinde temel anlamda; “Cocuğun pantolonu duşuyordu, “Bu yılın ilk karı duştu ve “Kavakların golgesi yola duştu cumlelerinde yan anlamdadır
Beşiktaş sırtlarına ağac dikiyorlar (arka taraf)
Gulun tomurcukları sabahleyin patlamış
Ucağın kanadı havada parcalanmış
Başı kırık bir civiyi sokmeye uğraşıyor
Bu dalda başarılı olabileceğimi sanıyorum
Koprunun ayağına bomba koymuşlar
Şişeyi boğazına kadar doldurdu
Kapının kolunu kırınca babamdan azar işittim
Benim yetiştirdiğim oğrenciler daha başarılı
Yokuşun başına kadar koştuk
Somutlaşma ve soyutlaşma: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz Yani bir kelime birden fazla yerde ve cok farklı anlamlarda kullanılabilir Onun icin somutlaşma ve soyutlaşma, dilimizdeki kelimeler icin her zaman mumkundur Somut anlamıyla “gecilen yer demek olan “yol kelimesi “yontem, metot anlamına gelerek soyutlaşmıştır
Yakıştırmaca: Kendi adı olmayan ya da adı olduğu halde bilinmeyen varlıklar ceşitli ozellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandırılır Buna yakıştırmaca denir Ucağın kanadı, masanın gozu, ayakkabının burnu vb
3 MECAZ ANLAM
Bir sozcuğun gercek anlamından butunuyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir Başka bir deyişle bir kelimenin, gercek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya cıkan anlamdır Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır Mecaz anlamda iki kelime bir yonuyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir
Bu konuyu bir daha acmayacağım
İşsizlik sorunu hukumeti terletecek
Derdim coktur, hangisine yanayım
Doktora boş gozlerle bakıyordu
Bu şarkıya bayılıyorum
Tatlı sozlerle babasının gonlunu aldı
Yakında savaş patlayacak
Hepimiz onun hafif biri olduğunu biliyorduk
İnce işlere aklım pek ermiyor
Kitapları taşırken kolum koptu
İlk damlalardan sonra yağmur birden coştu
Bu soze genclerden biri ince bir karşılık verdi
Onun pişkinliğine bir anlam veremedik
Cesaretinin kırılmasına sen sebep oldun
Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir İstiare acık ve kapalı olmak uzere ikiye ayrılır Edebiyat dersinde soz sanatları arasında incelenir Eğretileme ve deyim aktarması da denir
“Kurban olam, kurban olam
Beşikte yatan kuzuya (acık istiare)
“Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor (kapalı istiare)
İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz İcdış, parcabutun, nedensonuc, sanatcıyapıt, yerinsan, yerolay gibi ilgiler vardır Aşağıdaki cumleler ad aktarmasına ornektir (ad aktarması ayrıca mecazı mursel adıyla soz sanatlarında da işlenir)
Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilal
Sacını kestir demedim mi?
Bereket yağıyor; ciftcinin yuzu gulecek
Ayağını cıkarmadan girebilirsin
Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor
Orhan Veli ’yi okur musun?
4 DEYİM ANLAM
Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sozlerdir Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar
Bu sozlerle gonlumu almış mı oldun?
Kendi duşuncelerinde ayak diriyordu
Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu
Her gorduğune dudak bukuyordu
Senin yaptığın pire icin yorgan yakmak
İki genc adam boğaz boğaza geldi
Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin
Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar
Sonunda korktuğumuza uğradık, cocuk kayboldu
Matematiği aklım almıyor
Cocuk ağzı acık beni dinliyordu
Oğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu
Hicbir işte dikiş tutturamamıştı
Bizimkinin iyice cenesi duştu
Goze girmek icin her şeyi yapıyor
İşin ağırlığın gozumuzu korkutmuştu
Bu soruya kafa yormanı istemiştim
Cocuk eli uzun biri, cuzdanımı almış
Burası cok ayak altı, şurada duralım
Deyimlerin ozellikleri:
a) Deyimler kalıplaşmış sozlerdir Sozcuklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz
Mesela “yuzun ak olsun yerine “yuzun beyaz olsun denilemez,
“ocağına incir ağacı dikmek yerine “ocağına cam ağacı dikmek denilemez,
“ayıkla pirincin taşını yerine “ayıkla bulgurun taşını denilemez,
“dilinin altındaki baklayı cıkar yerine “dilinin altındaki şekeri cıkar denilemez,
“tuyleri diken diken ol yerine “kılları diken diken ol denemez
Ama istisnalar yok değildir: “baş başa vermek ve “kafa kafaya vermek gibi
Araya başka kelimeler girebilir:
“Başını derde sokmak Başını son gunlerde hep derde soktu
b) Deyimler kısa ve ozlu anlatımlardır Az sozle cok şey anlatırlar: “Cam sakızı coban armağanı, “dili cozul, “dilinde tuy bit, “dilini yut
c) Deyimler en az iki sozcukten oluşurlar Bu ozellik deyimi mecazdan ayırır
*
1 Ya kelime obeği ve mastar şeklinde olurlar:
ağzı acık, kulağı delik,
eli uzun, kaşla goz arasında,
bulanık suda balık avla, dikiş tutturama,
can kulağı ile dinle, kopruleri at,
pire icin yorgan yak, pişmiş aşa su kat,
kafayı ye, aklı alma,
akıntıya kurek cek, ağzı kulaklarına var,
bel bağla, cenesi duş,
goze gir, dara duş,
*
2 Ya da cumle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gercek olaylara yada oykucuklere dayanır
Yorgan gitti, kavga bitti
Dostlar alışverişte gorsun,
Coğu gitti azı kaldı,
Allah bana ben de sana,
Atı alan Uskudar ’ı gecti,
Tut kelin perceminden,
Dam ustunde saksağan, vur beline kazmayı,
Kızım sana soyluyorum, gelinim sen alın
Ben diyorum hadımım, o soruyor kac cocuğun var?,
Ne şiş yansın ne kebap,
Fol yok yumurta yok
d) Deyimler ozel anlamlı sozlerdir Deyimler genel yargı bildirmezler Deyimler bir kavramı belirtmek icin bulunmuş sozlerdir Oğutte bulunmazlar Atasozleri ise genel anlamlı sozlerdir Ders vermek, oğutte bulunmak icin ortaya konulmuşlardır Deyimle atasozunu ayıran en onemli nitelik budur Mesela: “İşleyen demir ışıldar atasozudur Calışmanın onemini anlatmaktadır Bu yargı dunyanın her yerindeki insan icin gecerlidir
e) Deyimlerin coğunda kelimeler gercek anlamından cıkarak mecaz anlam kazanmışlardır Cantada keklik, ağzı acık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kac cocuğun var?
Bazı deyimler ise anlamlarından cıkmamışlardır: Coğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yukte hafif pahada ağır, ozru kabahatinden buyuk, dosta duşmana karşı, iyi gun dostu, canı sağ olsun
f) Deyimler cumlenin oğesi olabilir, cumlede başka gorevler de alabilir:
Uzuntusunden ağzını bıcak acmıyordu (Yuklem)
Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tumleci)
Aslan payı ona duştu (Ozne, isim tamlaması)
O, dik kafalı biridir (sıfat tamlaması, sıfat)
g) Kafiyeli deyimler de vardır:
Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı
5 TERİM ANLAM
Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır
Ornek: “Ekvator kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar
Ornek: kok, mısra, muson
“yuklem, ozne, kok, zarf, dil bilgisi terimleri; “ucgen, daire, cap, kelimeleri de geometri terimleridir
Terimler halkın soz varlığında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim ozelliği kazanmış kelimeler vardır
Ornek: “Budala kelimesi halkın soz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında terimdir
Terimler, genellikle gercek anlamıyla kullanılan sozlerdir Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur
Boğaz ’ı gecip Karadeniz ’e ulaştık
Ayağı olmayan gollerde tuz oranı yuksek olur
Ağacın kokleri cok derinde
Ucgenin ic acıları toplamı 180′dir
6 ARGO ANLAM
Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan ozel sozcuklerden oluşan dile argo denir
Argo, dil icinde bir dil gibidir
Kulhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir Kufurle karıştırılmamalıdır
Argonun varlık sebebi kolay ve cekici anlatımı yakalama isteğidir
Şekil ev anlamda olcusuzluk ve mubalağa esastır
Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir
Dışa donukluk, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır Her şeye kufur kelimeleri kullanmadan kufredilir
“Canına yandığımın dunyası gibi
abdestini vermek: azarlamak
aklına tukurmek: birinin duşuncesini beğenmemek
rontgenci: kadınları gizlice gozetleme alışkanlığı olan erkek
pilic gibi: guzel ve sevimli kız
mektep cocuğu: acemi, toy
zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak
yutmak: iyice eksiksiz olarak oğrenmek
arakcı: hırsız
bal kabağı: aptal, beyinsiz
torpil, moruk, cakmak (sınıfta kalmak), asılmak…
7 SOYUT ANLAM
Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inancla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gosterdiği anlam ozelliklerine de soyut anlam denir
Hayal, ruya, duşunce, menfaat, sevgi, korku, guzellik…
8 SOMUT ANLAM
Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gosterdiği anlam ozelliklerine de somut anlam denir
Ağac, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yurumek, koşmak…
Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir
“Yazınızda kuru bir anlatım goruyorum
“Adam yıldızlara basa basa yuruyordu
9 GENEL ve OZEL ANLAM
Genel anlamlı kelimeler birden fazla kelimeyi bunyesinde bulunduran, birden cok turu kapsayan kelimelerdir Ozel anlamlı kelimeler ise daha dar bir anlamı, kesin ve net olarak anlatır Anlam ozelleştikce kesinlik de artar
VarlıkcanlıinsanAhmet
Metinparagrafcumlekelimeheceharf
B SOZCUKLER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ
1 EŞ ANLAMLI SOZCUKLER
Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir Bu tur kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kokenlidir
kıymetdeğer, cevapyanıt, seneyıl, medeniyetuygarlık, imkanolanak, aceleivedi, zelzeledeprem, yoksulfakir, misafirkonuk, sınavimtihan, yontemmetot, meselesorun, fiileylem, kelimesozcuk, vasıtaarac…
Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: “kara bahtlı kelime grubunda “kara kelimesinin yerine “siyah kelimesini kullanamazsınız Cunku iki kelimenin (kokeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi icin aynı anlam ozelliğini taşımaları gerekir
Turkce kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:
depremyer sarsıntısızelzele,
kimi zamanara sırazaman zamanarada birbazen
2 YAKIN ANLAMLI SOZCUKLER
Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi gorunduğu halde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir Bunlar coğunlukla Turkce kelimelerdir
gondermekyollamak, bezmekbıkmakusanmak, dilemekistemek, cevirmekdondurmek, soylemekdemekkonuşmak, eşdost, hısımakraba, bakmakseyretmek,
Kardeşim sana kusmuş
Kardeşim sana kırılmış
Kardeşim sana gucenmiş
Kardeşim sana darılmış
Birinci cumlede bir “kesinlik ve aşırılık anlamı, ikinci cumlede bir “esneklik, hatta hoşgoru anlamı, ucuncu cumlede “uzulmek anlamı, dorduncu cumlede “gucenip goruşmez olmak anlamı vardır
Ben her sorunla başa cıkarım (baş etmek)
Bu kadar yurekten cağırma beni (candan)
Davranışları hicbir zaman ictenlikli değildi (yurekten, candan)
Yaptığı işi onemsemiyordu (ozen gostermiyordu)
3 ZIT ANLAMLI SOZCUKLER
Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir
Siyahbeyaz, uzunkısa, aşağıyukarı, ilerigeri, varyok, gelmekgitmek,
Tum kelimelerin zıt anlamlısı yoktur Eylemlerde de durum aynıdır Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz
“sevinmek karşıtı sevinmemek değil “uzulmektir
Kelimeler arasındaki karşıtlık cumledeki kullanıma gore değişir
“doğru kelimesinin zıt anlamlısı bir cumlede “eğri olurken, diğerinde “yanlış olabilir
İki kelimenin (kokeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi icin aynı anlam ozelliğini taşımaları gerekir Mesela, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gercek (temel) anlamda oldukları zaman zıt anlamlı olurlar Hafif olmayan anlamındaki “ağır kelimesinin ağır olmayan anlamındaki “hafifle zıt anlamlı olabilmesi icin ikisinin de gercek (temel) anlamda kullanılması gerekir
4 EŞ SESLİ SOZCUKLER
Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu halde anlamları farklı olan kelimelerdir Bunlar yalın halde olabildikleri gibi ek almış halde de olabilirler Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır
Gul: 1 cicek, 2 gulmekten emir
Kır: 1 kırsal alan, 2 kırmaktan emir, 3 beyaz
Yazma: 1 baş ortusu, 2 yazmaktan olumsuz emir, 3 yazma işi
Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik soz konusudur Bu ekler gorevce farklı ekler de olabilir:
Siyah anlamındaki “kara ile “kara (a: yonelme hal eki) gibi
“Oyuncakları olmuş cocukların kurşunlar
“Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar
Neden kondun a bulbul kapımdaki asmaya
Ben yarimden vazgecmem goturseler asmaya
“hala ve “hala, “kar ve “kar, “adet ve “adet kelimeleri eş sesli değildir Okunuşları ve anlamları farklıdır
5 İKİLEMELER
Anlamı pekiştirip guclendirmek ve cekici kılmak icin aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubudur
ev bark, coluk cocuk, ufak tefek, doya doya …
Yapı Yonuyle İkilemeler:
a) Yakın Anlamlı: doğru durust, delik deşik, eş dost
b) Aynı Anlamlı: kılık kıyafet, ses seda, koşe bucak…
c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, ileri geri, az cok, er gec …
d) Aynı Kelimenin Tekrarı: duya duya, ağır ağır, yavaş yavaş …
e) Yansımaların Tekrarı: cat pat, kıs kıs, fısıl fısıl …
f) Sadece Biri Anlamlı: eğri buğru, eski pusku
g) Yarı Anlamlı: eciş bucuş, ıvır zıvır, abur cubur …
İkilemelerin arasına hicbir noktalama işareti konulamaz
6 YANSIMALAR
Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya cıkan kelime veya kelime gruplarıdır
tık, tak, pat, cat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır…
Yansımalardan isim ve fiil turetilebilir
“miyavlamak, catırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı
7 atasOzlerİ
Atalarımızdan gunumuze kadar ulaşan, belirli bir yargı iceren, soyleyeni belli olmayan duz konuşma icinde kullanılan sozlerdir
Kalıplaşmış sozlerdir, eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez
Kısa ve ozlu sozlerdir Az sozle cok anlam ifade ederler
Tecrubelere ve gozlemlere dayanırlar, bazen adet ve gelenekleri ifade ederler
Coğu mecazlıdır
Anonimdir ve edebi tur ozelliği gosterir
Genel bir yargı bildirir
Oğut verme amacı taşır
At olur meydan kalır, yiğit olur şan kalır
Ac koyma hırsız olur, cok soyleme yuzsuz olur, cok değme arsız olur
Boyle gelmiş, boyle gider
Cocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider
Damlaya damlaya gol olur
Dost kazan dost; duşman anadan da doğar
Eden bulur
Geniş gununde dar gezen, dar gununde geniş gezer
Goz gormeyince gonul katlanır
Herkes kaşık yapar ama sapını yapamaz
Her şey incelikten insan kabalıktan kırılır
Mart kapıdan baktırır, kazma kurek yaktırır
Uzerine laf duşmedikce konuşma
Vakitsiz acılan gul cabuk solar
8 DOLAYLAMA
Bir kelimeyle anlatılabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir
“yavru vatan: Kıbrıs,
“buyuk kurtarıcı: Ataturk,
“ulu onder:Ataturk
“derya kuzuları: balık,
“file bekcisi:kaleci
“Turkiye ’nin kalbi: Ankara
9 anlam genİŞlemesİ
(yan anlam)
10 anlam daralmasI
“oğul kelimesinin onceleri kız ve erkek cocukları icin kullanılırken şimdi artık sadece erkek cocukları icin kullanılması gibi
11 anlam İYİLEŞMESİ
“kotu anlamındaki yavuz kelimesinin artık “yiğit anlamında kullanılması gibi
12 anlam kOTUlenmesİ
“canlı anlamındaki canavar kelimesinin artık yırtıcı yaratık anlamında kullanılması gibi
13 gUzel adlandIrma
“verem kelimesinin dildeki korkuncluğunu azaltmak icin “ince hastalık ile karşılanması gibi
Yabani hayvan adı olan “borunun atılıp yerine “kurt kelimesinin kullanılması gibi
sozcukte anlam ile ilgili ornekler,
Sozcukte Anlam Konuları,
Sozcukte Anlam Konusu hakkında herşey
SOZCUKTE ANLAM
Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkac kelime de kullanılabilir Bu ozellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gosterebilir Burada kelimelerin anlam ozelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza cıkmaktadır Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cumlede veya soz icinde kullanılışlarına gore yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler
Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler arasındaki anlam ilişkileri şunlardır:
A ANLAM BAKIMINDAN SOZCUKLER
Kelimelerin taşıdıkları anlamları maddeler halinde sıralayalım
1 GERCEK ANLAM (TEMEL ANLAM)
Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gercek anlam denir Kelimelerin sozlukteki ilk anlamıdır Kelimenin gercek anlamı, herkesce bilinen yaygın anlamıdır Buna “temel anlam da denir
Mesela, “ağız dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır “goz kelimesi de oyle
Soğuktan su boruları patlamış
Ayağında eski bir spor ayakkabı var
Biraz sonra toprak bir yola girdik
Kanadı kırık bir martı gordum
Soğuk sudan boğazı şişmişti
Yataktan kalkarken başımı duvara carptım
Dun gece erken yattım
Sıcak corbayı icince rahatladım
Dolaptan temiz elbiselerini cıkardı
Ahmet ’in burnu iyi koku alır
Ağzında yaralar oluşmuştu
Elini hırsla masaya vurdu
İri hantal govdesini zorlukla surukluyor gibiydi
Golun kıyılarını yapraksız, bodur ağaclar kuşatmıştı
2 YAN ANLAM
Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya cıkan değişik anlamlara yan anlam denir Sozcuğun gercek anlamının dışında, ancak gercek anlamıyla az cok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur Bir sozcuğun yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır
Mesela “goz dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır Ama “iğnenin gozu, “cantanın gozu, masanın gozu tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır Bunlara da yan anlam denir
Mesela, “duşmek kelimesi “Meyveler tek tek yere duştu cumlesinde temel anlamda; “Cocuğun pantolonu duşuyordu, “Bu yılın ilk karı duştu ve “Kavakların golgesi yola duştu cumlelerinde yan anlamdadır
Beşiktaş sırtlarına ağac dikiyorlar (arka taraf)
Gulun tomurcukları sabahleyin patlamış
Ucağın kanadı havada parcalanmış
Başı kırık bir civiyi sokmeye uğraşıyor
Bu dalda başarılı olabileceğimi sanıyorum
Koprunun ayağına bomba koymuşlar
Şişeyi boğazına kadar doldurdu
Kapının kolunu kırınca babamdan azar işittim
Benim yetiştirdiğim oğrenciler daha başarılı
Yokuşun başına kadar koştuk
Somutlaşma ve soyutlaşma: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz Yani bir kelime birden fazla yerde ve cok farklı anlamlarda kullanılabilir Onun icin somutlaşma ve soyutlaşma, dilimizdeki kelimeler icin her zaman mumkundur Somut anlamıyla “gecilen yer demek olan “yol kelimesi “yontem, metot anlamına gelerek soyutlaşmıştır
Yakıştırmaca: Kendi adı olmayan ya da adı olduğu halde bilinmeyen varlıklar ceşitli ozellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandırılır Buna yakıştırmaca denir Ucağın kanadı, masanın gozu, ayakkabının burnu vb
3 MECAZ ANLAM
Bir sozcuğun gercek anlamından butunuyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir Başka bir deyişle bir kelimenin, gercek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya cıkan anlamdır Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır Mecaz anlamda iki kelime bir yonuyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir
Bu konuyu bir daha acmayacağım
İşsizlik sorunu hukumeti terletecek
Derdim coktur, hangisine yanayım
Doktora boş gozlerle bakıyordu
Bu şarkıya bayılıyorum
Tatlı sozlerle babasının gonlunu aldı
Yakında savaş patlayacak
Hepimiz onun hafif biri olduğunu biliyorduk
İnce işlere aklım pek ermiyor
Kitapları taşırken kolum koptu
İlk damlalardan sonra yağmur birden coştu
Bu soze genclerden biri ince bir karşılık verdi
Onun pişkinliğine bir anlam veremedik
Cesaretinin kırılmasına sen sebep oldun
Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir İstiare acık ve kapalı olmak uzere ikiye ayrılır Edebiyat dersinde soz sanatları arasında incelenir Eğretileme ve deyim aktarması da denir
“Kurban olam, kurban olam
Beşikte yatan kuzuya (acık istiare)
“Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor (kapalı istiare)
İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz İcdış, parcabutun, nedensonuc, sanatcıyapıt, yerinsan, yerolay gibi ilgiler vardır Aşağıdaki cumleler ad aktarmasına ornektir (ad aktarması ayrıca mecazı mursel adıyla soz sanatlarında da işlenir)
Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilal
Sacını kestir demedim mi?
Bereket yağıyor; ciftcinin yuzu gulecek
Ayağını cıkarmadan girebilirsin
Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor
Orhan Veli ’yi okur musun?
4 DEYİM ANLAM
Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sozlerdir Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar
Bu sozlerle gonlumu almış mı oldun?
Kendi duşuncelerinde ayak diriyordu
Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu
Her gorduğune dudak bukuyordu
Senin yaptığın pire icin yorgan yakmak
İki genc adam boğaz boğaza geldi
Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin
Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar
Sonunda korktuğumuza uğradık, cocuk kayboldu
Matematiği aklım almıyor
Cocuk ağzı acık beni dinliyordu
Oğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu
Hicbir işte dikiş tutturamamıştı
Bizimkinin iyice cenesi duştu
Goze girmek icin her şeyi yapıyor
İşin ağırlığın gozumuzu korkutmuştu
Bu soruya kafa yormanı istemiştim
Cocuk eli uzun biri, cuzdanımı almış
Burası cok ayak altı, şurada duralım
Deyimlerin ozellikleri:
a) Deyimler kalıplaşmış sozlerdir Sozcuklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz
Mesela “yuzun ak olsun yerine “yuzun beyaz olsun denilemez,
“ocağına incir ağacı dikmek yerine “ocağına cam ağacı dikmek denilemez,
“ayıkla pirincin taşını yerine “ayıkla bulgurun taşını denilemez,
“dilinin altındaki baklayı cıkar yerine “dilinin altındaki şekeri cıkar denilemez,
“tuyleri diken diken ol yerine “kılları diken diken ol denemez
Ama istisnalar yok değildir: “baş başa vermek ve “kafa kafaya vermek gibi
Araya başka kelimeler girebilir:
“Başını derde sokmak Başını son gunlerde hep derde soktu
b) Deyimler kısa ve ozlu anlatımlardır Az sozle cok şey anlatırlar: “Cam sakızı coban armağanı, “dili cozul, “dilinde tuy bit, “dilini yut
c) Deyimler en az iki sozcukten oluşurlar Bu ozellik deyimi mecazdan ayırır
*
1 Ya kelime obeği ve mastar şeklinde olurlar:
ağzı acık, kulağı delik,
eli uzun, kaşla goz arasında,
bulanık suda balık avla, dikiş tutturama,
can kulağı ile dinle, kopruleri at,
pire icin yorgan yak, pişmiş aşa su kat,
kafayı ye, aklı alma,
akıntıya kurek cek, ağzı kulaklarına var,
bel bağla, cenesi duş,
goze gir, dara duş,
*
2 Ya da cumle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gercek olaylara yada oykucuklere dayanır
Yorgan gitti, kavga bitti
Dostlar alışverişte gorsun,
Coğu gitti azı kaldı,
Allah bana ben de sana,
Atı alan Uskudar ’ı gecti,
Tut kelin perceminden,
Dam ustunde saksağan, vur beline kazmayı,
Kızım sana soyluyorum, gelinim sen alın
Ben diyorum hadımım, o soruyor kac cocuğun var?,
Ne şiş yansın ne kebap,
Fol yok yumurta yok
d) Deyimler ozel anlamlı sozlerdir Deyimler genel yargı bildirmezler Deyimler bir kavramı belirtmek icin bulunmuş sozlerdir Oğutte bulunmazlar Atasozleri ise genel anlamlı sozlerdir Ders vermek, oğutte bulunmak icin ortaya konulmuşlardır Deyimle atasozunu ayıran en onemli nitelik budur Mesela: “İşleyen demir ışıldar atasozudur Calışmanın onemini anlatmaktadır Bu yargı dunyanın her yerindeki insan icin gecerlidir
e) Deyimlerin coğunda kelimeler gercek anlamından cıkarak mecaz anlam kazanmışlardır Cantada keklik, ağzı acık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kac cocuğun var?
Bazı deyimler ise anlamlarından cıkmamışlardır: Coğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yukte hafif pahada ağır, ozru kabahatinden buyuk, dosta duşmana karşı, iyi gun dostu, canı sağ olsun
f) Deyimler cumlenin oğesi olabilir, cumlede başka gorevler de alabilir:
Uzuntusunden ağzını bıcak acmıyordu (Yuklem)
Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tumleci)
Aslan payı ona duştu (Ozne, isim tamlaması)
O, dik kafalı biridir (sıfat tamlaması, sıfat)
g) Kafiyeli deyimler de vardır:
Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı
5 TERİM ANLAM
Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır
Ornek: “Ekvator kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar
Ornek: kok, mısra, muson
“yuklem, ozne, kok, zarf, dil bilgisi terimleri; “ucgen, daire, cap, kelimeleri de geometri terimleridir
Terimler halkın soz varlığında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim ozelliği kazanmış kelimeler vardır
Ornek: “Budala kelimesi halkın soz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında terimdir
Terimler, genellikle gercek anlamıyla kullanılan sozlerdir Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur
Boğaz ’ı gecip Karadeniz ’e ulaştık
Ayağı olmayan gollerde tuz oranı yuksek olur
Ağacın kokleri cok derinde
Ucgenin ic acıları toplamı 180′dir
6 ARGO ANLAM
Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan ozel sozcuklerden oluşan dile argo denir
Argo, dil icinde bir dil gibidir
Kulhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir Kufurle karıştırılmamalıdır
Argonun varlık sebebi kolay ve cekici anlatımı yakalama isteğidir
Şekil ev anlamda olcusuzluk ve mubalağa esastır
Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir
Dışa donukluk, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır Her şeye kufur kelimeleri kullanmadan kufredilir
“Canına yandığımın dunyası gibi
abdestini vermek: azarlamak
aklına tukurmek: birinin duşuncesini beğenmemek
rontgenci: kadınları gizlice gozetleme alışkanlığı olan erkek
pilic gibi: guzel ve sevimli kız
mektep cocuğu: acemi, toy
zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak
yutmak: iyice eksiksiz olarak oğrenmek
arakcı: hırsız
bal kabağı: aptal, beyinsiz
torpil, moruk, cakmak (sınıfta kalmak), asılmak…
7 SOYUT ANLAM
Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inancla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gosterdiği anlam ozelliklerine de soyut anlam denir
Hayal, ruya, duşunce, menfaat, sevgi, korku, guzellik…
8 SOMUT ANLAM
Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gosterdiği anlam ozelliklerine de somut anlam denir
Ağac, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yurumek, koşmak…
Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir
“Yazınızda kuru bir anlatım goruyorum
“Adam yıldızlara basa basa yuruyordu
9 GENEL ve OZEL ANLAM
Genel anlamlı kelimeler birden fazla kelimeyi bunyesinde bulunduran, birden cok turu kapsayan kelimelerdir Ozel anlamlı kelimeler ise daha dar bir anlamı, kesin ve net olarak anlatır Anlam ozelleştikce kesinlik de artar
VarlıkcanlıinsanAhmet
Metinparagrafcumlekelimeheceharf
B SOZCUKLER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ
1 EŞ ANLAMLI SOZCUKLER
Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir Bu tur kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kokenlidir
kıymetdeğer, cevapyanıt, seneyıl, medeniyetuygarlık, imkanolanak, aceleivedi, zelzeledeprem, yoksulfakir, misafirkonuk, sınavimtihan, yontemmetot, meselesorun, fiileylem, kelimesozcuk, vasıtaarac…
Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: “kara bahtlı kelime grubunda “kara kelimesinin yerine “siyah kelimesini kullanamazsınız Cunku iki kelimenin (kokeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi icin aynı anlam ozelliğini taşımaları gerekir
Turkce kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:
depremyer sarsıntısızelzele,
kimi zamanara sırazaman zamanarada birbazen
2 YAKIN ANLAMLI SOZCUKLER
Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi gorunduğu halde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir Bunlar coğunlukla Turkce kelimelerdir
gondermekyollamak, bezmekbıkmakusanmak, dilemekistemek, cevirmekdondurmek, soylemekdemekkonuşmak, eşdost, hısımakraba, bakmakseyretmek,
Kardeşim sana kusmuş
Kardeşim sana kırılmış
Kardeşim sana gucenmiş
Kardeşim sana darılmış
Birinci cumlede bir “kesinlik ve aşırılık anlamı, ikinci cumlede bir “esneklik, hatta hoşgoru anlamı, ucuncu cumlede “uzulmek anlamı, dorduncu cumlede “gucenip goruşmez olmak anlamı vardır
Ben her sorunla başa cıkarım (baş etmek)
Bu kadar yurekten cağırma beni (candan)
Davranışları hicbir zaman ictenlikli değildi (yurekten, candan)
Yaptığı işi onemsemiyordu (ozen gostermiyordu)
3 ZIT ANLAMLI SOZCUKLER
Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir
Siyahbeyaz, uzunkısa, aşağıyukarı, ilerigeri, varyok, gelmekgitmek,
Tum kelimelerin zıt anlamlısı yoktur Eylemlerde de durum aynıdır Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz
“sevinmek karşıtı sevinmemek değil “uzulmektir
Kelimeler arasındaki karşıtlık cumledeki kullanıma gore değişir
“doğru kelimesinin zıt anlamlısı bir cumlede “eğri olurken, diğerinde “yanlış olabilir
İki kelimenin (kokeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi icin aynı anlam ozelliğini taşımaları gerekir Mesela, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gercek (temel) anlamda oldukları zaman zıt anlamlı olurlar Hafif olmayan anlamındaki “ağır kelimesinin ağır olmayan anlamındaki “hafifle zıt anlamlı olabilmesi icin ikisinin de gercek (temel) anlamda kullanılması gerekir
4 EŞ SESLİ SOZCUKLER
Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu halde anlamları farklı olan kelimelerdir Bunlar yalın halde olabildikleri gibi ek almış halde de olabilirler Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır
Gul: 1 cicek, 2 gulmekten emir
Kır: 1 kırsal alan, 2 kırmaktan emir, 3 beyaz
Yazma: 1 baş ortusu, 2 yazmaktan olumsuz emir, 3 yazma işi
Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik soz konusudur Bu ekler gorevce farklı ekler de olabilir:
Siyah anlamındaki “kara ile “kara (a: yonelme hal eki) gibi
“Oyuncakları olmuş cocukların kurşunlar
“Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar
Neden kondun a bulbul kapımdaki asmaya
Ben yarimden vazgecmem goturseler asmaya
“hala ve “hala, “kar ve “kar, “adet ve “adet kelimeleri eş sesli değildir Okunuşları ve anlamları farklıdır
5 İKİLEMELER
Anlamı pekiştirip guclendirmek ve cekici kılmak icin aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubudur
ev bark, coluk cocuk, ufak tefek, doya doya …
Yapı Yonuyle İkilemeler:
a) Yakın Anlamlı: doğru durust, delik deşik, eş dost
b) Aynı Anlamlı: kılık kıyafet, ses seda, koşe bucak…
c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, ileri geri, az cok, er gec …
d) Aynı Kelimenin Tekrarı: duya duya, ağır ağır, yavaş yavaş …
e) Yansımaların Tekrarı: cat pat, kıs kıs, fısıl fısıl …
f) Sadece Biri Anlamlı: eğri buğru, eski pusku
g) Yarı Anlamlı: eciş bucuş, ıvır zıvır, abur cubur …
İkilemelerin arasına hicbir noktalama işareti konulamaz
6 YANSIMALAR
Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya cıkan kelime veya kelime gruplarıdır
tık, tak, pat, cat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır…
Yansımalardan isim ve fiil turetilebilir
“miyavlamak, catırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı
7 atasOzlerİ
Atalarımızdan gunumuze kadar ulaşan, belirli bir yargı iceren, soyleyeni belli olmayan duz konuşma icinde kullanılan sozlerdir
Kalıplaşmış sozlerdir, eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez
Kısa ve ozlu sozlerdir Az sozle cok anlam ifade ederler
Tecrubelere ve gozlemlere dayanırlar, bazen adet ve gelenekleri ifade ederler
Coğu mecazlıdır
Anonimdir ve edebi tur ozelliği gosterir
Genel bir yargı bildirir
Oğut verme amacı taşır
At olur meydan kalır, yiğit olur şan kalır
Ac koyma hırsız olur, cok soyleme yuzsuz olur, cok değme arsız olur
Boyle gelmiş, boyle gider
Cocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider
Damlaya damlaya gol olur
Dost kazan dost; duşman anadan da doğar
Eden bulur
Geniş gununde dar gezen, dar gununde geniş gezer
Goz gormeyince gonul katlanır
Herkes kaşık yapar ama sapını yapamaz
Her şey incelikten insan kabalıktan kırılır
Mart kapıdan baktırır, kazma kurek yaktırır
Uzerine laf duşmedikce konuşma
Vakitsiz acılan gul cabuk solar
8 DOLAYLAMA
Bir kelimeyle anlatılabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir
“yavru vatan: Kıbrıs,
“buyuk kurtarıcı: Ataturk,
“ulu onder:Ataturk
“derya kuzuları: balık,
“file bekcisi:kaleci
“Turkiye ’nin kalbi: Ankara
9 anlam genİŞlemesİ
(yan anlam)
10 anlam daralmasI
“oğul kelimesinin onceleri kız ve erkek cocukları icin kullanılırken şimdi artık sadece erkek cocukları icin kullanılması gibi
11 anlam İYİLEŞMESİ
“kotu anlamındaki yavuz kelimesinin artık “yiğit anlamında kullanılması gibi
12 anlam kOTUlenmesİ
“canlı anlamındaki canavar kelimesinin artık yırtıcı yaratık anlamında kullanılması gibi
13 gUzel adlandIrma
“verem kelimesinin dildeki korkuncluğunu azaltmak icin “ince hastalık ile karşılanması gibi
Yabani hayvan adı olan “borunun atılıp yerine “kurt kelimesinin kullanılması gibi