TOPRAK VE TOPRAK EROZYONU
1 Toprak:
Yerkabuğunu oluşturan kayacların aşınması ile ortaya cıkan minerallerden ve canlı kalıntıları olan organik maddelerden oluşan, icinde geniş bir canlılar topluluğu bulunduran, bitkilerin yaşmasını ve beslenmesini sağlayan ve yer kabuğundaki kayacların uzerini orten ince tabakaya toprak denir
2 Toprağın Oluşumu ve Toprak Oluşumuna Etki Eden Faktorler:
a) Toprağın Oluşumu:
Toprağın oluşabilmesi icin oncelikle yeryuzundeki kayacların cozulmesi yani kayacların parcalanması, ufalanması ve kucuk parcalara ayrışması gerekir Kayaclar, dış olayların etkisi altında zamanla değişikliğe uğrayarak paslanmış, curumuş gibi bir gorunum alır Zamanla kayacları oluşturan mineraller arasındaki bağ gevşer ve kayaclar kucuk parcalara ayrılır, ufalanır Kayacların kucuk parcalara ayrılmasına cozulme denir Cozulmeye uğrayan kayacların yuzeyi zamanla, (ayrışmış) mineraller, canlı kalıntıları (organik maddeler) ve mikroorganizmalardan oluşan bir ortuyle kaplanır Ayrılan bu parcalar toprağın oluşmasını sağlar Toprak, uzun yıllar suren bir değişim sureci sonucu oluşmuştur
b) Toprak Oluşumuna Etki Eden Faktorler:
Toprak oluşumuna etki eden faktorler;
• İklim koşulları,
• Ana kayanın ozellikleri,
• Bitki ortusu,
• Eğim koşulları,
• Oluşum suresidir
Toprağın oluşabilmesi icin kayacların cozunmesi gerekir Kayacların cozulmesi uc yolla gercekleşir
I Fiziksel (Mekanik) Cozulme:
Kayacların, kimyasal yapıları değişmeden, yalnızca fiziki yapılarında gorulen parcalanma, ufalanma ve ayrışma olayıdır Fiziksel cozulme, daha cok aşırı sıcaklık farkı gorulen yerlerde, kayacların gunduzleri aşırı sıcaktan genişlemesi, geceleri de aşırı soğuktan dolayı buzulmesi sonucu gercekleşir (Islanma, kuruma, donma – cozulme, akarsu, buzul, ruzgar ve sıcaklık farkı sayesinde fiziksel cozulme gercekleşir Turkiye ’de ise denizden uzak ic kesimlerde gorulur)
II Kimyasal Cozulme:
Kayacları oluşturan minerallerin, suyun etkisiyle eriyerek kimyasal bileşimlerinin değişmesi sonucundaki parcalanma, ufalanma ve ayrışma olayıdır Sıcaklık farkının az, yağışın bol olduğu alanlarında gorulur
III Biyolojik Cozulme:
Bitki koklerinin kayacların arasındaki catlaklara girerek buyumesi ile (catlakları genişletip) kayacların ufalanmasına katkıda bulunması olayıdır Diğerlerine gore daha dar kapsamlıdır
3 Toprağın Tabakaları:
Toprak, ozelliklerine ve oluşumuna gore dort tabakadan oluşur
a) Birinci Tabaka:
Toprağın en ust tabakası, bitkisel artıkların ayrışması ile oluşmuştur ve organik madde bakımından zengindir Genellikle koyu renklidir Bitkiler bu tabakada tutunur ve yetişip gelişir Bitki artıklarının toprakta birikmesiyle oluşan, koyu renkli organik maddeye humus denir Humus, kayaların ufalanması veya ayrışmasında etkili değildir Toprağa verimlilik kazandıran bir maddedir
b) İkinci Tabaka:
İkinci tabaka, toprağın birinci tabakasından taşınan, kirecler, killer ve minerallerin biriktiği ham toprak tabakasıdır
c) Ucuncu Tabaka:
Ucuncu tabaka, toprağın oluştuğu ana kayacın ozelliğini taşıyan ayrışma tabakasıdır
d) Dorduncu Tabaka:
Dorduncu tabaka, toprağın ana ozelliğini belirleyen ana kayacın bulunduğu tabakadır
4 Toprak Ceşitleri:
Topraklar, yapılarına gore killi, kumlu, kirecli ve humuslu toprak olarak 4 grupta incelenir
a) Kumlu Toprak:
Hafif ve su tutma ozelliği olmayan topraklara kumlu toprak denir Bu tur topraklar suyu kısa surede tabana ulaştırırlar
Pamuk, karpuz gibi bitkilerin yetiştirilmesi icin kullanılırlar
b) Humuslu Toprak:
Bitki ve hayvan kalıntılarının curumesiyle oluşan, koyu renkli, yumuşak ve su tutabilen verimli toprağa humuslu toprak denir Bu tur topraklar kavrulduğunda icinde canlı kalıntısı bulundurduğu (karbon yandığı) icin yanık kokusu verir
Tarım icin en elverişli toprak ceşididir
c) Killi Toprak:
Ağır, su tutabilen, zor işlenen, kil bakımından zengin olan, asitlerden etkilenmeyen ve ısıya dayanıklı toprak ceşitine killi toprak denir Killi topraklar kavrulduklarında sertleşirler (ve camı cizebilecek hale gelirler)
Killi topraklar, kiremit, tuğla, seramik ve comlek yapımında kullanılırlar
d) Kirecli Toprak:
Acık renkli, su tutmayan, gevşek yapılı ve yapısında kirec bulunduran toprağa kirecli toprak denir
Kirecli toprak tarıma elverişli değildir
NOT:
1 Kil, ıslatıldığında esnek, ısıtıldığında surekli sert kalabilen, aluminyum, demir ve
bazı metalleri de iceren verimsiz topraklardan alınan bir malzemedir
2 Killi topraklardan tuğla yapılırken;
• Killi toprak karıştırıcı ve ıslatıcı makinelerle homojen hamur haline getirilir
• Hamur, kalıplama ve dokum gibi tekniklerle şekillendirilip fırınlanır
• Fırında pişen hamur tuğla haline donuşur
3 Toprak ceşitlerinin belirlenmesini sağlayan ozellikler:
• Toprağın sık veya gevşek yapıya sahip olması,
• Su gecirgenliği (suyu tutup tutmaması),
• Ağır veya hafif yapıda olması,
• Rengi ve kokusu,
• Taneli yapıda olup olmaması
5 Erozyon (Toprak Erozyonu) :
Verimli toprak ortusunun su ve ruzgarın etkisi ile aşınıp taşınması olayına erozyon denir Erozyon, tabiatın normal sureci icinde meydana geliyorsa normal erozyon; insanın tabiattaki toprak, su ve bitki arasındaki dengeyi bozması sonucu meydana geliyorsa hızlandırılmış erozyon adını alır (Normal erozyon, genellikle insan mudahalesi olmayan yerlerde gorulur ve cok yavaş olarak gelişir Meraların aşırı derecede otlatılması, ormanların tahrip edilmesi ile daha az korunan toprak, su ile kolayca taşınabilmektedir ve erozyon hızlanmaktadır)
a) Erozyona Neden Olan Faktorler:
1 Bitki ortusunun olmaması (ormanların yok edilmesi)
2 Arazinin engebeli ve eğimli oluşu
3 Toprağın aşırı işlenmesi (yanlış kullanımı)
4 Meraların aşırı otlatılması (meraların tahrip edilmesi)
5 Toprağın eğime paralel surulmesi
6 Yangınlar ve ani su taşkınları
7 Yağışların duzensiz olması (İklim)
8 Yamacın eğim ve uzunluğu
9 Toprak yapısı
10 Dağınık ve duzensiz yerleşme
b) Erozyonu Azaltan Faktorler:
1 Ağaclandırma yapılması
2 Meraların aşırı otlatılmaması
3 Urunlerin nobetleşe dikilmesi
4 Eğimli arazilerde, toprağın eğime dik surulmesi
5 Eğimli arazilerde sekiler (taracalar) yapılması
c) Erozyonun Zararları:
1 Toprağın verimini duşurur
2 Colleşmeye sebep olur
3 Suları kirletir
4 Urun kalitesini duşurur
5 Toprak ve arazi kaybına neden olur
6 Toprakların su depolama gucunu azaltır
7 Toprağın işlenmesini gucleştirir
d) Erozyon Ceşitleri:
1 Su Erozyonu:
Yağmurun, araziler uzerinde oluşturduğu yuzeysel akışlar ve akarsuların etkisiyle toprağın aşınması ve taşınması olayıdır Ayrıca denizlerde oluşan dalgaların, kıyılardaki kayalara carpması ve bu kayaları aşındırması ve taşıması da bir su erozyonudur
Su erozyonu iki aşamalıdır Once yağmur damlalar sayesinde toprak cozunur Daha sonra biriken yağmur sularıyla cozunen bu toprak eğim yonune doğru taşınır
2 Ruzgar Erozyonu:
Ruzgar sayesinde toprağın aşınması ve taşınması olayıdır Ruzgar erozyonu sonucu verimli toprakların kaybı, buharlaşmanın hızlanmasıyla toprak nemliliğinin azalması, bitki buyumesinin yavaşlaması, ulaşımın aksaması ve verimin duşmesi olumsuzluklarını ortaya cıkarmaktadır Taşınan kum ve verimsiz toprak, uretken tarım topraklarını kaplayarak, tarım yapılamaz hale getirmektedir
Yağış, ruzgar erozyonunda faydalı bir goreve sahiptir Toprak ıslak veya nemli olunca ruzgarın onu alıp suruklemesi oldukca guctur Fakat toprağın kuru bulunduğu donemlerde veya yazın ruzgar etkili olabilir
NOT:
1 İstanbul yakınlarındaki Terkos (Durusu), Ağaclı ve SinopSarıkum kumullarındaki
gibi ruzgar erozyonuna neden olup buyuk sorunlar ortaya cıkarabilir
2 Genellikle yerden 30 cm yuksekte, saniyede 5,4 metreden daha hızlı esen ruzgarlar, ruzgar erozyonuna neden olmaktadırlar
3 Yeterli bitki ortusu bulunmayan duz ve acık arazilerdeki gevşek yapıdaki kum ve toprak ruzgar etkisiyle başka yerlere suruklenir Suruklenen bu topraklar bazı yerlerde cukurlar, bazı yerlerde de tumsekler oluşturur
4 Erozyon nedeniyle her yıl ulkemizden, Kıbrıs Ada ’sının yuzeyini 25 cm ortecek kadar verimli toprak kaybolmaktadır
5 Ulkemizde erozyon denince, ilk hatırlamamız gereken su erozyonudur Ruzgar erozyonu ulkemiz koşullarında yaygın değildir
6 Erozyon, kurak ve yarı kurak bolgelerde bitki ortusunden yoksun yerlerde cok etkilidir
7 Erozyon verimli tarım arazilerinin daralmasına ve baraj gollerinin dolmasına neden olur
8 Erozyonun sıfır ve hafif olduğu alanların Turkiye yuzolcumune oranı % 13,86'dır Ulkemiz topraklarının % 7943 oranında orta, şiddetli ve cok şiddetli erozyon gorulmektedir
1 Toprak:
Yerkabuğunu oluşturan kayacların aşınması ile ortaya cıkan minerallerden ve canlı kalıntıları olan organik maddelerden oluşan, icinde geniş bir canlılar topluluğu bulunduran, bitkilerin yaşmasını ve beslenmesini sağlayan ve yer kabuğundaki kayacların uzerini orten ince tabakaya toprak denir
2 Toprağın Oluşumu ve Toprak Oluşumuna Etki Eden Faktorler:
a) Toprağın Oluşumu:
Toprağın oluşabilmesi icin oncelikle yeryuzundeki kayacların cozulmesi yani kayacların parcalanması, ufalanması ve kucuk parcalara ayrışması gerekir Kayaclar, dış olayların etkisi altında zamanla değişikliğe uğrayarak paslanmış, curumuş gibi bir gorunum alır Zamanla kayacları oluşturan mineraller arasındaki bağ gevşer ve kayaclar kucuk parcalara ayrılır, ufalanır Kayacların kucuk parcalara ayrılmasına cozulme denir Cozulmeye uğrayan kayacların yuzeyi zamanla, (ayrışmış) mineraller, canlı kalıntıları (organik maddeler) ve mikroorganizmalardan oluşan bir ortuyle kaplanır Ayrılan bu parcalar toprağın oluşmasını sağlar Toprak, uzun yıllar suren bir değişim sureci sonucu oluşmuştur
b) Toprak Oluşumuna Etki Eden Faktorler:
Toprak oluşumuna etki eden faktorler;
• İklim koşulları,
• Ana kayanın ozellikleri,
• Bitki ortusu,
• Eğim koşulları,
• Oluşum suresidir
Toprağın oluşabilmesi icin kayacların cozunmesi gerekir Kayacların cozulmesi uc yolla gercekleşir
I Fiziksel (Mekanik) Cozulme:
Kayacların, kimyasal yapıları değişmeden, yalnızca fiziki yapılarında gorulen parcalanma, ufalanma ve ayrışma olayıdır Fiziksel cozulme, daha cok aşırı sıcaklık farkı gorulen yerlerde, kayacların gunduzleri aşırı sıcaktan genişlemesi, geceleri de aşırı soğuktan dolayı buzulmesi sonucu gercekleşir (Islanma, kuruma, donma – cozulme, akarsu, buzul, ruzgar ve sıcaklık farkı sayesinde fiziksel cozulme gercekleşir Turkiye ’de ise denizden uzak ic kesimlerde gorulur)
II Kimyasal Cozulme:
Kayacları oluşturan minerallerin, suyun etkisiyle eriyerek kimyasal bileşimlerinin değişmesi sonucundaki parcalanma, ufalanma ve ayrışma olayıdır Sıcaklık farkının az, yağışın bol olduğu alanlarında gorulur
III Biyolojik Cozulme:
Bitki koklerinin kayacların arasındaki catlaklara girerek buyumesi ile (catlakları genişletip) kayacların ufalanmasına katkıda bulunması olayıdır Diğerlerine gore daha dar kapsamlıdır
3 Toprağın Tabakaları:
Toprak, ozelliklerine ve oluşumuna gore dort tabakadan oluşur
a) Birinci Tabaka:
Toprağın en ust tabakası, bitkisel artıkların ayrışması ile oluşmuştur ve organik madde bakımından zengindir Genellikle koyu renklidir Bitkiler bu tabakada tutunur ve yetişip gelişir Bitki artıklarının toprakta birikmesiyle oluşan, koyu renkli organik maddeye humus denir Humus, kayaların ufalanması veya ayrışmasında etkili değildir Toprağa verimlilik kazandıran bir maddedir
b) İkinci Tabaka:
İkinci tabaka, toprağın birinci tabakasından taşınan, kirecler, killer ve minerallerin biriktiği ham toprak tabakasıdır
c) Ucuncu Tabaka:
Ucuncu tabaka, toprağın oluştuğu ana kayacın ozelliğini taşıyan ayrışma tabakasıdır
d) Dorduncu Tabaka:
Dorduncu tabaka, toprağın ana ozelliğini belirleyen ana kayacın bulunduğu tabakadır
4 Toprak Ceşitleri:
Topraklar, yapılarına gore killi, kumlu, kirecli ve humuslu toprak olarak 4 grupta incelenir
a) Kumlu Toprak:
Hafif ve su tutma ozelliği olmayan topraklara kumlu toprak denir Bu tur topraklar suyu kısa surede tabana ulaştırırlar
Pamuk, karpuz gibi bitkilerin yetiştirilmesi icin kullanılırlar
b) Humuslu Toprak:
Bitki ve hayvan kalıntılarının curumesiyle oluşan, koyu renkli, yumuşak ve su tutabilen verimli toprağa humuslu toprak denir Bu tur topraklar kavrulduğunda icinde canlı kalıntısı bulundurduğu (karbon yandığı) icin yanık kokusu verir
Tarım icin en elverişli toprak ceşididir
c) Killi Toprak:
Ağır, su tutabilen, zor işlenen, kil bakımından zengin olan, asitlerden etkilenmeyen ve ısıya dayanıklı toprak ceşitine killi toprak denir Killi topraklar kavrulduklarında sertleşirler (ve camı cizebilecek hale gelirler)
Killi topraklar, kiremit, tuğla, seramik ve comlek yapımında kullanılırlar
d) Kirecli Toprak:
Acık renkli, su tutmayan, gevşek yapılı ve yapısında kirec bulunduran toprağa kirecli toprak denir
Kirecli toprak tarıma elverişli değildir
NOT:
1 Kil, ıslatıldığında esnek, ısıtıldığında surekli sert kalabilen, aluminyum, demir ve
bazı metalleri de iceren verimsiz topraklardan alınan bir malzemedir
2 Killi topraklardan tuğla yapılırken;
• Killi toprak karıştırıcı ve ıslatıcı makinelerle homojen hamur haline getirilir
• Hamur, kalıplama ve dokum gibi tekniklerle şekillendirilip fırınlanır
• Fırında pişen hamur tuğla haline donuşur
3 Toprak ceşitlerinin belirlenmesini sağlayan ozellikler:
• Toprağın sık veya gevşek yapıya sahip olması,
• Su gecirgenliği (suyu tutup tutmaması),
• Ağır veya hafif yapıda olması,
• Rengi ve kokusu,
• Taneli yapıda olup olmaması
5 Erozyon (Toprak Erozyonu) :
Verimli toprak ortusunun su ve ruzgarın etkisi ile aşınıp taşınması olayına erozyon denir Erozyon, tabiatın normal sureci icinde meydana geliyorsa normal erozyon; insanın tabiattaki toprak, su ve bitki arasındaki dengeyi bozması sonucu meydana geliyorsa hızlandırılmış erozyon adını alır (Normal erozyon, genellikle insan mudahalesi olmayan yerlerde gorulur ve cok yavaş olarak gelişir Meraların aşırı derecede otlatılması, ormanların tahrip edilmesi ile daha az korunan toprak, su ile kolayca taşınabilmektedir ve erozyon hızlanmaktadır)
a) Erozyona Neden Olan Faktorler:
1 Bitki ortusunun olmaması (ormanların yok edilmesi)
2 Arazinin engebeli ve eğimli oluşu
3 Toprağın aşırı işlenmesi (yanlış kullanımı)
4 Meraların aşırı otlatılması (meraların tahrip edilmesi)
5 Toprağın eğime paralel surulmesi
6 Yangınlar ve ani su taşkınları
7 Yağışların duzensiz olması (İklim)
8 Yamacın eğim ve uzunluğu
9 Toprak yapısı
10 Dağınık ve duzensiz yerleşme
b) Erozyonu Azaltan Faktorler:
1 Ağaclandırma yapılması
2 Meraların aşırı otlatılmaması
3 Urunlerin nobetleşe dikilmesi
4 Eğimli arazilerde, toprağın eğime dik surulmesi
5 Eğimli arazilerde sekiler (taracalar) yapılması
c) Erozyonun Zararları:
1 Toprağın verimini duşurur
2 Colleşmeye sebep olur
3 Suları kirletir
4 Urun kalitesini duşurur
5 Toprak ve arazi kaybına neden olur
6 Toprakların su depolama gucunu azaltır
7 Toprağın işlenmesini gucleştirir
d) Erozyon Ceşitleri:
1 Su Erozyonu:
Yağmurun, araziler uzerinde oluşturduğu yuzeysel akışlar ve akarsuların etkisiyle toprağın aşınması ve taşınması olayıdır Ayrıca denizlerde oluşan dalgaların, kıyılardaki kayalara carpması ve bu kayaları aşındırması ve taşıması da bir su erozyonudur
Su erozyonu iki aşamalıdır Once yağmur damlalar sayesinde toprak cozunur Daha sonra biriken yağmur sularıyla cozunen bu toprak eğim yonune doğru taşınır
2 Ruzgar Erozyonu:
Ruzgar sayesinde toprağın aşınması ve taşınması olayıdır Ruzgar erozyonu sonucu verimli toprakların kaybı, buharlaşmanın hızlanmasıyla toprak nemliliğinin azalması, bitki buyumesinin yavaşlaması, ulaşımın aksaması ve verimin duşmesi olumsuzluklarını ortaya cıkarmaktadır Taşınan kum ve verimsiz toprak, uretken tarım topraklarını kaplayarak, tarım yapılamaz hale getirmektedir
Yağış, ruzgar erozyonunda faydalı bir goreve sahiptir Toprak ıslak veya nemli olunca ruzgarın onu alıp suruklemesi oldukca guctur Fakat toprağın kuru bulunduğu donemlerde veya yazın ruzgar etkili olabilir
NOT:
1 İstanbul yakınlarındaki Terkos (Durusu), Ağaclı ve SinopSarıkum kumullarındaki
gibi ruzgar erozyonuna neden olup buyuk sorunlar ortaya cıkarabilir
2 Genellikle yerden 30 cm yuksekte, saniyede 5,4 metreden daha hızlı esen ruzgarlar, ruzgar erozyonuna neden olmaktadırlar
3 Yeterli bitki ortusu bulunmayan duz ve acık arazilerdeki gevşek yapıdaki kum ve toprak ruzgar etkisiyle başka yerlere suruklenir Suruklenen bu topraklar bazı yerlerde cukurlar, bazı yerlerde de tumsekler oluşturur
4 Erozyon nedeniyle her yıl ulkemizden, Kıbrıs Ada ’sının yuzeyini 25 cm ortecek kadar verimli toprak kaybolmaktadır
5 Ulkemizde erozyon denince, ilk hatırlamamız gereken su erozyonudur Ruzgar erozyonu ulkemiz koşullarında yaygın değildir
6 Erozyon, kurak ve yarı kurak bolgelerde bitki ortusunden yoksun yerlerde cok etkilidir
7 Erozyon verimli tarım arazilerinin daralmasına ve baraj gollerinin dolmasına neden olur
8 Erozyonun sıfır ve hafif olduğu alanların Turkiye yuzolcumune oranı % 13,86'dır Ulkemiz topraklarının % 7943 oranında orta, şiddetli ve cok şiddetli erozyon gorulmektedir
