Turklerin Kullandıkları Alfabeler
Turkiye Cumhuriyeti`nde bugun kullanılmakta olan alfabeye gelinceye kadar Turklerin alfabelerini birkac kez değiştirdikleri bilinmekte ve bu konuda şoyle dortlu bir dizi yapılmaktadır: Gokturk, Uygur, Arap, Latin
Boyle bir sıralama gerceği tumuyle yansıtmadığı gibi adlandırmaların Arap ve Latin Alfabesi diye yapılması da bazı kavram ve değerlendirme kargaşasına yol acmaktadır Tarih boyunca cok geniş ulkelere yayılan ve cok değişik kulturlerle ilişkiler kuran Turkler bu dort alfabenin dışında ,başka alfabeler de kullanmışlardır Gununuzde de soz konusu dort alfabeden başka alfabeler kullanan Turkler vardır
Ote yandan, İslamiyetle birlikte Turkler arasında yaygınlık kazanan alfabe, salt Arapların kullandıkları harflerden ibaret olmayıp, ona bazı eklemeler de yapılmıştır Bu nedenle eski yazı ya da Osmanlı alfabesi diye de nitelenen alfabe, Arap alfabesinin Turkce`ye uygunluk sağlamasına calışılan geliştirilmiş bir bicimi idi Bu nedenle ona Arap alfabesi değil Arap kokenli alfabe demek daha doğru bir niteleme olur
Bunun gibi, Turkiye Cumhuriyeti`nde kullanılan alfabe de ozgun bir Latin alfabesi olmayıp Latin kaynaklı yeni Turk alfabesidir Nitekim soz konusu alfabenin kabulunu ongoren 1928 tarihli yasa Turk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun başlığını taşımaktadır
Gokturk Alfabesi
Turklerin siyasal varlık olarak tarih sahnesine cıkmaları, Milattan onceki yuzyıllara, Hiungnu`lar donemine kadar geriye gitmektedir Hunlar doneminde yazının kullanıldığına ilişkin bazı kayıtlar olmakla birlikte, bu yazının niteliği hakkında acık bilgilere sahip değiliz Bu yuzden Turklerin kullandıkları kesin olarak bilinen ilk alfabe Gokturkler doneminde yaygınlık kazanan Gokturk alfabesidir Son yıllarda IssıkGol yakınındaki bir kurganda bulunan iki satırdan oluşan yazı, Gokturk alfabesi karaterinde olup, MO VIV yuzyıllara tarihlenmektedir Bu yuzden de Gokturklere bağlanan ilk Turk yazısının Gokturk Kağanlığı`nın kuruluşundan yuzyıllarca once bulunduğunu kabul etmek gerekmektedir
İlk Turk alfabesinden gunumuze kalan en buyuk kalınıtılar Gokturkler doneminde dikilen yazıtlarda karşımıza cıkmaktadır Cozulup değerlendirilmeleri ancak XIX yuzyıl sonunda mumkun olmuştur Bunlardan ilk bulunanları Yenisey Irmağı boyundaki yazıtlar olmuştu 1889′da da Orhon yazıtları diye anılan iki buyuk yazıt daha ortaya cıkarılmıştı Oteki yazıtlardan farklı olarak bunların arka yuzlerinde Cince metinler de vardı Yani Ankara`daki Augustus Tapınağı`nda olduğu gibi iki ayrı dilde yazılmışlardı Danimarkalı Turkolog Wilhelm Thomsen, 1893`te bu yazıtları cozmuş, boylece bunların Kultigin ve Bilge Kağan tarafından diktirildikleri, yazının Turklere ozgu bir alfabe, dilin de eski Turkce olduğu meydana cıkarılmıştı
Anıtların oneminden oturu Orhon alfabesi diye de anılan Gokturk alfabesinin kokenine gelince, bu konuda cok farklı goruş ve iddialar bulunmaktadır Bu alfabede kullanılan işaretler, Runik diye adlandırılan eski Iskandinav yazısındaki işaretlere benzediğı icin Runik karakterli sayılmış ve o alfabeyle ilişkilli olabileceği one surulmuşturYazıyı cozen Thomsen, bu Turk alfabesinin Arani alfabesinden turemiş olabilece goruşunu savunmuştu Buna karsın Aristov gibi Rus bilginleri, bu yazıdaki işaretlerin eski Turk damgalarından alınmış olabileceğine dikkatleri cekmiştir A Cevat Emre ise, Gokturk yazısının Sumer yazısı ile aynı kokten gediğini varsaymıştır Butun bu değişik, hatta celişik savlar arasinda soylenebilecek şey, bilim cevrelerinde en cok Thomsenın goruşunun tutunduğudur
Gokturkler cağında yaygınlaşan bu ilk Turk alfabesi, yazıtlar dışında yazma eserlerde de kullanılmıştır Doğu Turkistan Yazmaları diye adlandırılan eserler bunu kanıtlamaktadır Bu alfabenin Gokturkler`den sonra gelen Uygurlar doneminde de bir sure kullanıldığı gorulmektedir 759760 yıllarında dikilen ŞineUsu yazıtı ile son yıllarda bulunan Taryat Yazıtı bunu gostermektedir Bunun dışında Gokturk alfabesi, bazı değişikliklerle Bulgarlar,Hazarlar, Pecenekler ve Sekeller tarafından da kullanılmış ve boylece Orta Asya`dan Avrupa iclerine kadar yayılmıştır
Uygur Alfabesi
Gokturk Kağanlığı`nın 744 tarihinde yıkılmasıyla onun yerine gecen Uygur egemenliği donemi kulturel etkinlikler ve gelişmeler yonunden İslam oncesi Turk tarihinin en parlak ve dikkate değer donemini oluşturur Cin, Hint ve İran kulturlerinin de etkisiyle kultur hayatına oncelik, renk ve hareketlilik getiren Uygurlar, kağıdı ve matbaayı da alıp kullanmışlardır Bu arada kullanılagelen Gokturk yazısını bırakarak kendilerine ozgu yeni bir alfabe duzenlemişlerdirUygur alfabesi, Sogd kokenli olup, bazı değişikliklerle Turkce`ye uygulanmıştı
Bu alfabenin ne zaman kullanılmaya başlandığı kesin olarak saptanamamaktadır Bugun icin bilinen, bu yazı ile yazılmış en eski metinlerin IX yuzyıl sonlarına ait olduklarıdır Buna karşın, soz konusu alfabe Uygurların siyasal varlıklarını yitirmelerinden sonra da yuzyıllar boyunca kullanılmıştır Turklerin İslamiyete gecişleri ve Arap kokenli yeni bir alfabenin kabulunden sonra da Turkistan ve Kırım`daki Turk devletlerinde bu alfabe varlığını koruyabilmiştir Timur İmparntorluğu ve onun kollarında Uygur yazısının kullanıldığı bilinmektedir
Ebu Said Mirza`nın 1468`de Uzun Hasana gonderdigil bitik mektup Uygur harfleriyle yazılmıştı Osmanlı İmparatorluğu`nda da sarayda Uygurca bilen katipler vardı ve Orta Asya`daki Turk hukumdarlarına gonderilen mektuplarla kimi yarlıkları bunlar yazıyorlardı Orneğin, Fatih Mehmet`in Otlukbeli Savaşı`ndan sonra Ozbek Hanına gonderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı Boylece Orta Asya Turkleri arasında olduğu kadar Osmanlı merkez yonetiminde de gecerliliğini koruduğu anlaşılan Uygur alfabesi, varlığını bir sure daha devam ettirmiş ve 18 yuzyılda tamamıyla unutulmuşdur
Arap Alfabesi
Turklerin topluca İslamiyeti kabulunden, yani 10 asırdan sonra geniş bir sahada butun Turkİslam devletleri tarafından kullanıldı Arap Alfabesi yirmi sekiz harf olmasına rağmen Turklerin kullandığı İslam harfleri otuz bir ile otuz altı harften meydana gelir Sağdan sola doğru yazılan bu alfabe, butun Turkluğu kucaklamış ve Turkcenin ceşitli lehcelerinde, pekcok kitap, kitabe yazılmıştır Muazzam ve kesintisiz abidevi eserler bu alfabe ile verildi Turkiye, İslam alemi ve dunyanın her yerindeki kutuphane ve kitapseverlerin kitaplıklarında İslam harfleriyle yazılmış milyonlarca Turkce eser mevcuttur Dunyanın en buyuk ve muazzam arşivi, Turk İslam alfabesiyle yazılan Turkce evraklarla doludur
Latin Alfabesi
Yeni Turk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak, 1 Kasım 1928 gun ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir Bu kanuna gore, Turk Alfabesinde 29 harf bulunur Alfabeyi oluşturan buyuk ve kucuk harfler, sırasıyla aşağıdaki bicimde yazılır
Turkiye Cumhuriyeti`nde bugun kullanılmakta olan alfabeye gelinceye kadar Turklerin alfabelerini birkac kez değiştirdikleri bilinmekte ve bu konuda şoyle dortlu bir dizi yapılmaktadır: Gokturk, Uygur, Arap, Latin
Boyle bir sıralama gerceği tumuyle yansıtmadığı gibi adlandırmaların Arap ve Latin Alfabesi diye yapılması da bazı kavram ve değerlendirme kargaşasına yol acmaktadır Tarih boyunca cok geniş ulkelere yayılan ve cok değişik kulturlerle ilişkiler kuran Turkler bu dort alfabenin dışında ,başka alfabeler de kullanmışlardır Gununuzde de soz konusu dort alfabeden başka alfabeler kullanan Turkler vardır
Ote yandan, İslamiyetle birlikte Turkler arasında yaygınlık kazanan alfabe, salt Arapların kullandıkları harflerden ibaret olmayıp, ona bazı eklemeler de yapılmıştır Bu nedenle eski yazı ya da Osmanlı alfabesi diye de nitelenen alfabe, Arap alfabesinin Turkce`ye uygunluk sağlamasına calışılan geliştirilmiş bir bicimi idi Bu nedenle ona Arap alfabesi değil Arap kokenli alfabe demek daha doğru bir niteleme olur
Bunun gibi, Turkiye Cumhuriyeti`nde kullanılan alfabe de ozgun bir Latin alfabesi olmayıp Latin kaynaklı yeni Turk alfabesidir Nitekim soz konusu alfabenin kabulunu ongoren 1928 tarihli yasa Turk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun başlığını taşımaktadır
Gokturk Alfabesi
Turklerin siyasal varlık olarak tarih sahnesine cıkmaları, Milattan onceki yuzyıllara, Hiungnu`lar donemine kadar geriye gitmektedir Hunlar doneminde yazının kullanıldığına ilişkin bazı kayıtlar olmakla birlikte, bu yazının niteliği hakkında acık bilgilere sahip değiliz Bu yuzden Turklerin kullandıkları kesin olarak bilinen ilk alfabe Gokturkler doneminde yaygınlık kazanan Gokturk alfabesidir Son yıllarda IssıkGol yakınındaki bir kurganda bulunan iki satırdan oluşan yazı, Gokturk alfabesi karaterinde olup, MO VIV yuzyıllara tarihlenmektedir Bu yuzden de Gokturklere bağlanan ilk Turk yazısının Gokturk Kağanlığı`nın kuruluşundan yuzyıllarca once bulunduğunu kabul etmek gerekmektedir
İlk Turk alfabesinden gunumuze kalan en buyuk kalınıtılar Gokturkler doneminde dikilen yazıtlarda karşımıza cıkmaktadır Cozulup değerlendirilmeleri ancak XIX yuzyıl sonunda mumkun olmuştur Bunlardan ilk bulunanları Yenisey Irmağı boyundaki yazıtlar olmuştu 1889′da da Orhon yazıtları diye anılan iki buyuk yazıt daha ortaya cıkarılmıştı Oteki yazıtlardan farklı olarak bunların arka yuzlerinde Cince metinler de vardı Yani Ankara`daki Augustus Tapınağı`nda olduğu gibi iki ayrı dilde yazılmışlardı Danimarkalı Turkolog Wilhelm Thomsen, 1893`te bu yazıtları cozmuş, boylece bunların Kultigin ve Bilge Kağan tarafından diktirildikleri, yazının Turklere ozgu bir alfabe, dilin de eski Turkce olduğu meydana cıkarılmıştı
Anıtların oneminden oturu Orhon alfabesi diye de anılan Gokturk alfabesinin kokenine gelince, bu konuda cok farklı goruş ve iddialar bulunmaktadır Bu alfabede kullanılan işaretler, Runik diye adlandırılan eski Iskandinav yazısındaki işaretlere benzediğı icin Runik karakterli sayılmış ve o alfabeyle ilişkilli olabileceği one surulmuşturYazıyı cozen Thomsen, bu Turk alfabesinin Arani alfabesinden turemiş olabilece goruşunu savunmuştu Buna karsın Aristov gibi Rus bilginleri, bu yazıdaki işaretlerin eski Turk damgalarından alınmış olabileceğine dikkatleri cekmiştir A Cevat Emre ise, Gokturk yazısının Sumer yazısı ile aynı kokten gediğini varsaymıştır Butun bu değişik, hatta celişik savlar arasinda soylenebilecek şey, bilim cevrelerinde en cok Thomsenın goruşunun tutunduğudur
Gokturkler cağında yaygınlaşan bu ilk Turk alfabesi, yazıtlar dışında yazma eserlerde de kullanılmıştır Doğu Turkistan Yazmaları diye adlandırılan eserler bunu kanıtlamaktadır Bu alfabenin Gokturkler`den sonra gelen Uygurlar doneminde de bir sure kullanıldığı gorulmektedir 759760 yıllarında dikilen ŞineUsu yazıtı ile son yıllarda bulunan Taryat Yazıtı bunu gostermektedir Bunun dışında Gokturk alfabesi, bazı değişikliklerle Bulgarlar,Hazarlar, Pecenekler ve Sekeller tarafından da kullanılmış ve boylece Orta Asya`dan Avrupa iclerine kadar yayılmıştır
Uygur Alfabesi
Gokturk Kağanlığı`nın 744 tarihinde yıkılmasıyla onun yerine gecen Uygur egemenliği donemi kulturel etkinlikler ve gelişmeler yonunden İslam oncesi Turk tarihinin en parlak ve dikkate değer donemini oluşturur Cin, Hint ve İran kulturlerinin de etkisiyle kultur hayatına oncelik, renk ve hareketlilik getiren Uygurlar, kağıdı ve matbaayı da alıp kullanmışlardır Bu arada kullanılagelen Gokturk yazısını bırakarak kendilerine ozgu yeni bir alfabe duzenlemişlerdirUygur alfabesi, Sogd kokenli olup, bazı değişikliklerle Turkce`ye uygulanmıştı
Bu alfabenin ne zaman kullanılmaya başlandığı kesin olarak saptanamamaktadır Bugun icin bilinen, bu yazı ile yazılmış en eski metinlerin IX yuzyıl sonlarına ait olduklarıdır Buna karşın, soz konusu alfabe Uygurların siyasal varlıklarını yitirmelerinden sonra da yuzyıllar boyunca kullanılmıştır Turklerin İslamiyete gecişleri ve Arap kokenli yeni bir alfabenin kabulunden sonra da Turkistan ve Kırım`daki Turk devletlerinde bu alfabe varlığını koruyabilmiştir Timur İmparntorluğu ve onun kollarında Uygur yazısının kullanıldığı bilinmektedir
Ebu Said Mirza`nın 1468`de Uzun Hasana gonderdigil bitik mektup Uygur harfleriyle yazılmıştı Osmanlı İmparatorluğu`nda da sarayda Uygurca bilen katipler vardı ve Orta Asya`daki Turk hukumdarlarına gonderilen mektuplarla kimi yarlıkları bunlar yazıyorlardı Orneğin, Fatih Mehmet`in Otlukbeli Savaşı`ndan sonra Ozbek Hanına gonderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı Boylece Orta Asya Turkleri arasında olduğu kadar Osmanlı merkez yonetiminde de gecerliliğini koruduğu anlaşılan Uygur alfabesi, varlığını bir sure daha devam ettirmiş ve 18 yuzyılda tamamıyla unutulmuşdur
Arap Alfabesi
Turklerin topluca İslamiyeti kabulunden, yani 10 asırdan sonra geniş bir sahada butun Turkİslam devletleri tarafından kullanıldı Arap Alfabesi yirmi sekiz harf olmasına rağmen Turklerin kullandığı İslam harfleri otuz bir ile otuz altı harften meydana gelir Sağdan sola doğru yazılan bu alfabe, butun Turkluğu kucaklamış ve Turkcenin ceşitli lehcelerinde, pekcok kitap, kitabe yazılmıştır Muazzam ve kesintisiz abidevi eserler bu alfabe ile verildi Turkiye, İslam alemi ve dunyanın her yerindeki kutuphane ve kitapseverlerin kitaplıklarında İslam harfleriyle yazılmış milyonlarca Turkce eser mevcuttur Dunyanın en buyuk ve muazzam arşivi, Turk İslam alfabesiyle yazılan Turkce evraklarla doludur
Latin Alfabesi
Yeni Turk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak, 1 Kasım 1928 gun ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir Bu kanuna gore, Turk Alfabesinde 29 harf bulunur Alfabeyi oluşturan buyuk ve kucuk harfler, sırasıyla aşağıdaki bicimde yazılır
