Vejeteryan sözünün kökeni Latince “vegetus”tan gelir. Zannedildiği üzere “vegetable” yani zerzevat sözünden türememiştir. Vegetus; canlı, sağlıklı, hayat dolu mealindedir. 1842’de oluşturulan tarifte; et, balık ve kümes hayvanlarının tüketilmediği, süt eserleri ve yumurtanın ise tercihe bağlı olarak tüketildiği beslenme usulüne “vejeteryan beslenme” denilmiştir. Halk arasında yalnızca et yememek formunda düşünülen vejeteryan beslenmenin 7 başka çeşidi mevcuttur:
1 - Veganlar: Katı vejeteryan olarak da nitelenen bu küme, hayvanlardan elde edilen tüm azık ve eserleri kullanmayı reddederler. Buna süt, yumurta, bal ve jelatin üzere besinler da dahildir. Veganlar umumiyetle deri, yün, ipek üzere hayvansal eserleri de kullanmazlar. Bu kimseler, kişilerin kendi zevk yahut muhtaçlıkları için hayvanların kullanılması fikrine zıttırlar.
2 - Lakto - Ovo vejeteryanlar: Hiç bir hayvan etini yemezler, lakin yumurta ve süt eserlerini tüketirler. Kuzey Amerika’da yapılan bir araştırmaya nazaran, vejeteryanların %90-95’i bu öbeğe girmektedir (Lakto: süt, ovo: yumurta manasındadır.)
3 - Lakto vejeteryanlar: Hayvan etini yemedikleri üzere, potansiyel bir hayata son veriyor olma telaşıyla yumurta tüketmekten de kaçınırlar. Süt ve süt eserlerine yasak yoktur.
4 - Ovo vejeteryanlar: Et, balık, süt eserleri yemezler. Yumurta içeren vegan beslenmedir.
5 - Meyve ile beslenenler (fruitarianlar): Yalnızca botanik olarak meyve öbeğine giren zerzevat ve meyvelerle beslenirler. Tüketilerek tohumlarını yayan bitkileri kullanırlar.
6 - Yarı vejeteryanlar: Yalnızca kırmızı et yemezler.
7 - Semi vejeteryanlık: Yalnızca büyükbaş hayvanları, al eti yemezler; nadir olarak beyaz et tüketebilirler. Birtakım balık (peskovejeteryan) ve kümes hayvanları yiyen vejeteryanlara da (pollovejeteryan) rastlanabilir.
Tablo Besin Öbeklerinin Tarifleri Ve Bunların Seçimlerindeki Tavsiyeler.
Besin Kümesi ve Yiyecek Unsuru Örnekleri
Tavsiyeler
Tam tahıllar
Tahıllar: Buğday, mısır, yulaf, pirinç ve darı
Tahıl eserleri: Ekmek ve makarna
Tam buğday ya da tam tahıl eserleri tercih edilmeli.
Baklagiller
Fasulyeler ve bezelye: Soya, barbunya, lima fasulyesi, nohut fasulye, bezelye ve mercimekler
Soya ve soya eserleri: Tofu, soya içecekleri ve ağırlaştırılmış protein yiyecekleri
Kalsiyum, vitamin D ve vitamin B12 ile takviye edilmiş soya temelli süt alternatifleri seçilmeli.
Sebzeler
Tüm sebzeler
Yeşil ve sarı sebzeler tercih edilmeli, pişmiş ya da çiğ sebzelerin her ikisinden de yenilmeli.
Meyveler
Tüm meyveler
Meyve suyundan çok tam meyveleri tercih edilmeli.
Kabuklu yemişler ve çekirdekler
Kabuklu yemişler: Badem, yerfıstığı, ceviz ve gayri kabuklu yemişler
Çekirdekler: Ay çekirdeği, kabak çekirdeği ve gayrı çekirdekler
Yağlı tohumlar: Susam, yerfıstığı, badem
Derin yağda kızartılan yiyecekler tarafına çiğ ya da kavrulmuş kabuklu yemişler ve çekirdekler yenilmeli.
Bitkisel yağlar
Bitki yağları: Mısır, zeytin, susam ve kanola
Susam, zeytinyağı ve kanola üzere tekli doymamış yağ asitlerinden varlıklı olan likit yağlar tercih edilmeli.
Tropikal yağlar sonlandırılmalı (Hindistan cevizi, palmiye içi yağı ve hurma yağı).
Hidrojenlendirilmiş yağlardan sakınılmalı.
Süt ve süt eserleri
Süt, yoğurt ve peynir
Yağsız ve düşük yağlı süt eserleri tercih edilmeli. Şayet süt eserleri tüketilemiyorsa kalsiyum, vitamin D ve vitamin B12’nin sağlıklı kaynaklarının ehil tüketildiğinden emin olunmalı.
Yumurta
Yumurta sınırlanmalı ya da yalnızca yumurta akı kullanılmalı.
Tatlılar
Bal, şurup (pekmez, akçaağaç pekmezi ve keçiboynuzu), şeker, tatlandırıcılar, reçeller ve jöleler
Tatlılar azaltılmalı.
Vitamin B12
Diyetsel eklemeler ya da takviyeler yapılmış yiyecekler
Şayet yumurta ve süt eserleri tüketilmiyorsa sağlıklı bir kaynaktan vitamin B12 alınmalıdır.
Vejeteryan diyetleri tipik olarak hayvansal besinlerin dışlanması olarak tanımlanmasına karşın sağlıklı bir vejeteryan diyeti, bitkisel besinlerin çeşitliliğinin ve bolluğunun ehemmiyetinin vurgulandığı bir diyettir. Bitkisel besinler şunları kapsamaktadırlar: Tahıllar, kurubaklagiller (soya fasulyesi ve soyadan yapılan eserler de dahil), sebzeler, meyveler, kabuklu yemişler, çekirdekler, bitkisel yağlar, tatlandırıcılar, şifalı bitkiler ve baharatlardır. Esasen, kuvvet muhtaçlığını karşılayacak ölçüdeki tüm bitkisel yiyecek öbeklerinin geniş bir çeşitlilik içerisindeki günlük tüketimi, vitamin B12 ve muhtemelen vitamin D dışında kişilerin muhtaçlığı olan tüm besin öğelerini sağlayabilmektedir. Bol ölçüde bitkisel besin içeren diyetler, yekun ve doymuş yağlardan yoksul; posa (lif), folat, antioksidan besin öğeleri (vitamin C, vitamin E ve karotenoidler), çeşitli fitokimyasallar ve hami bileşiklerden zengindirler.
Tahıllar ve kurubaklagiller kronik illetleri önlemede değerli rol oynamaktadırlar. Eski epidemiyolojik çalışmalar, diyet posasını tahıl ve kurubaklagillerle almak biçiminde odaklanmıştır. Bu çalışmalar umumiyetle diyet posası alımıyla koroner arter illetleri riski arasındaki aykırı ilgiyi göstermiştir. Diyet posası ile kolon kanseri ve sair kanserlerin münasebeti üzerine yapılan çalışmalarda da çoklukla aksi bağlar gözlenmiştir. Bu aksi ilgiler daha çok tahıllardan kaynaklanmaktadır.
Rafine edilmemiş ve en az nispette işlenmiş yiyecekler tercih edilmektedir, zira bunlar rafine edilmiş ve işlenmiş besinlere nazaran daha ziyade vitamin, mineral ve diyet posası içermektedirler. Beyaz pirinç, beyaz un ve bilhassa beyaz şekerin çok az besin bedeli vardır. Esmer pirinç, tam buğday unu ve buğday tohumu, pekmez ve bal ile kıyaslandığında bu durum açıkça ortaya çıkar. Zerzevat, meyve, kabuklu yemiş ve baklagillerin birçok en az nispette işlenerek tüketilebilmesine karşın, tahıllardan elde edilen yiyecekler için bu bu türlü değildir. Tam tahılların kalp illeti, kimi kanserler ve diyabet riskini düşürdüğü bulunmuştur. Rafine edilmemiş ve en az orantıda işlenmiş yiyecekler, sıhhati düzgünleştirmek ve illetleri önlemek için gerekli olan hususları rafine edilmiş yiyeceklere nazaran ölçü ve nicelik açısından daha düzgün karşılamaktadırlar. Öteki yandan, takviye edilmiş ve zenginleştirilmiş birtakım bitkisel temelli besinler (vitamin B12 takviyesi yapılmış hazır kahvaltılık tahıllar ve kalsiyum takviyesi yapılmış portakal suyu gibi) kimi kimseler için vejeteryan diyetleriyle beslenme açısından uygun bir yardımcıdırlar. İşlenmemiş tahıllar, saf halde kepek, kepekli buğday unu hem bağırsakları çalıştırma açısından, hem de kolesterolü düşürmesi açısından değerlidir.
Bebekler (0-1 Yaş)
Vejeteryan anaların sağlıklı bir formda emzirilen evlatları umumide doğumdan sonra birinci altı ay içinde gelişmektedirler. Birtakım bulgular vejeteryan anaların sütlerinin vitamin D ve vitamin B12 açısından gayrikâfi olduğunu ve bunun da bebeğin gereksinimini karşılayamadığı göstermiştir. Şayet bu türlü bir eksiklik varsa bu eksiklik kesinlikle dışardan takviye edilmelidir. Formülalarla ya da ana sütüyle beslenen vejeteryan validelerin evlatlarında sıhhat meseleleriyle nadiren karşılaşılmaktadır.
0-1 yaş öbeği bebeklerin kuvvet ve besin öğesi gereksinimleri nispeten yüksektir. Bu nedenle bebeklerin kuvvet gereksinimleri konsantre kaynaklarla azar azar, sık sık beslenilerek karşılanmalıdır, zira bebeklerin kapasitesi çokça ölçüdeki yiyeceği alamamaktadır. Bebeklerin protein gereksinimleri da epey ziyadedir. Ana sütü yahut formülalar birinci 8 ay bebekler için protein sağlayan en önemli kaynaktır. Protein kaynaklarının amino asit içeriklerine dikkat edilmeli ve amino asit örüntüsü dengelenecek biçimde besin kombinasyonları oluşturulmalıdır. Bilhassa vegan bebeklerin kalsiyum, vitamin D, vitamin B12 ve proteinin yeterli kaynaklarına muhtaçlıkları vardır. Ek besinlere 6. aydan evvel başlanmamalıdır ve 6. aydan sonra bebeklerin diyetlerine demir kaynakları eklenmelidir, zira ana sütü yahut formülalar uzun müddet ehil ölçüde demir sağlayamamaktadır. Bebeklere tuz verilmemelidir, zira onların böbrekleri şimdi kâfi olgunluğa ulaşmamıştır.
Mektep Öncesi Evlatlar (1-5 Yaş)
Mektep öncesi evlatların diyetleri artık süte bağımlı değildir. Bu evlatlar yemek yeme alışkanlıklarını ebeveynlerini yahut bakıcılarını taklit ederek kazanmaktadırlar. Birtakım mektep öncesi evlatlar, ebeveynleri vejeteryan olmamasına karşın doğuştan hayvansal yiyecek tüketmeye hassastırlar ve bazen her tıp eti reddetmektedirler.
Mektep öncesi periyot boyunca büyüme ve gelişme çok süratli olduğu için bu evlatların diyetlerini âlâ ayarlamak çok kıymetlidir. Besin öğelerinden kalsiyum, demir, çinko, protein, vitamin B12 ve vitamin D’ye çok dikkat edilmelidir. Bu periyotta güç gereksinimi hayli yüksektir.
Şayet evlat vejeteryan diyet tüketiyor ve bunda direniyorsa evladın kuvvet ve besin öğesi muhtaçlıklarının karşılanabilmesi için evladın diyetinde çeşitlilik sağlanmalıdır. Yetişkinler için önerilen yüksek posa ve düşük yağ içeren diyet bu evlatlar için münasebetli değildir, zira bu diyet kuvvet ve besin öğelerini ehil yoğunlukta içermemektedir. Ailenin yemek yeme alışkanlıkları üzerinde durulmalıdır. Çok çokça şeker ve tuz içeren besinlerden sakınılmalıdır. Bu yaşlarda evlatların tatlı yiyecekleri sevmeleri önlenmelidir, zira şeker diş çürüklerine neden olmaktadır. Cips üzere çok tuzlu yiyecekler ve çerez çeşidi tuzlu yiyeceklerden de sakınılmalıdır. Bu evlatlara besin bedeli yüksek ve ağır kuvvet içeren besinler verilmelidir. Yemek aralarında besleyici hafif yiyecekler verilerek bu evlatların ehil beslenmesi sağlanmalıdır.
Mektep Çağındaki Evlatlar (5-12 Yaş)
Mektep çağındaki bir evladın beslenme alışkanlıklarını ve tat tercihini ailesinin yemek yeme alışkanlıkları belirlemektedir. Evlatlar bu yaşlarda yiyeceklerini kendileri seçebilmekte ve et tüketip tüketmeyeceklerine kendileri karar verebilmektedir. Bu çağdaki evlatlar yaşıtlarıyla yüksek bir etkileşime sahip olabilmektedir.
Yetişkinlerde görülen kalp marazları üzere beslenmeyle ilgili marazlar çocukluk devrinde başlamaktadır. Bu çağdaki evlatların diyetlerindeki yağ nispeti azaltılmalı ve ehil ölçülerde posa almaları sağlanmalıdır. Evlatların zerzevat ve meyveleri bolca tüketmeleri sağlanarak, muhtaçlıkları olan esansiyel vitamin ve mineraller güçlü kaynaklardan sağlanmalıdır. Yapılan ilmî çalışmalarda Britanya’daki mektep çağı evlatlarının yağ ve şekeri çok, diyet posası, demir ve kalsiyumu ise zayıf tükettikleri bildirilmiştir. Bu da onların yemek yemeden uzaklaşma eğiliminde olduklarını göstermektedir.
Vejeteryan evlatların diyetleri düşük yağ ve yüksek posa içermektedir. Küçük çocuklarda diyet gereksinimden daha çok posa içerirse çinko, demir, kalsiyum üzere minerallerin ve gayrı besin öğelerinin emilimi engellenmektedir. Küçük evlatların diyetine kepek eklenmemelidir.
Vejeteryan evlatların büyümesi üzerine yapılan çalışmalar bu evlatların büyümesinin acilen çabucak âlâ olduğunu ve et tüketen kimi vakalardan bile yeterli olduğunu göstermiştir. Vejeteryanlar ileri yaşlarda kalp marazı, kanser ve hipertansiyon üzere sıhhat sorunlarıyla daha az karşılaşmaktadırlar.
Mektep çağında büyüme ve gelişme devam etmektedir ve bu nedenle bu evlatların güç ve besin öğesi muhtaçlıkları yetişkinlerinkinden daha ziyadedir. Protein büyüme için değerli bir besin öğesidir. Proteinler amino asit örüntüleri akıllıca dengelenerek alınmalıdır. Mektep yıllarında ergenlik periyodu başlamaktadır. Adölesan büyüme ataklarından sonra evlatlar için büyüme ve beslenmeyle ilgili riskler azalmaktadır.
TEKLIFLER
Vejeteryan diyetleri B12 vitamini preparatlarıyla desteklenmelidir. Mahsusen çocuklarda vitamin B12 alımının sağlanması için balık üzere hayvansal besinlerin tüketilmesi sağlanmalıdır. Vejeteryan gebe ve emzikli valideler kemik demineralizasyonu ile karşılaşmamak için kalsiyumdan güçlü yiyecekler ya da kalsiyum preparatları tüketmelidirler.
Gebelik sırasında demir preparatları kullanılmalıdır ve bebeklere 6. aydan sonra demirden güçlü yiyecekler verilmeye başlanmalıdır. Hem demirin en güzel kaynağı al ettir, bu nedenle demir eksikliği anemisi gelişmesinin önlenmesi için evlatlar al et tüketmeye de teşvik edilmelidirler. Vejeteryanlarda bitkisel demirin emiliminin artırılması için diyette C vitamini kaynakları bulundurulmalı, sebzelerin hazırlanması ve pişirilmesi sırasında C vitamini ve gayri vitamin kayıplarını azaltılması için tedbirler alınmalı ve yemekle birlikte çay ve kahve üzere demir biyoyararlılığını azaltan içecekler tüketilmemelidir.
Vejeteryanlar D vitamini muhtaçlıklarını karşılamak için kesinlikle güneş ışınlarından faydalanmalıdırlar. Vejeteryan diyetlerinin linoleik/a-linolenik asit orantısının 4:1 ile 10:1 arasında olması sağlanmalıdır. Veganlar çiçek yağı mahalline a-linolenik asitten güçlü kanola yağı ve soya yağı kullanmalı, ceviz ve yeşil yapraklı sebzeler tüketmelidirler. Düşük tevellüt yüklerinin önlenmesi için vejeteryan validelerin kuvvet alımları artırılmalıdır. Evlatlar için en müsait vejeteryan beslenme tipi lakto-ovo vejeteryanizmdir. Vejeteryan evlat ve gençlerin diyetine süt, yumurta, peynir, badem, ceviz üzere çinkodan güçlü besinler eklenmelidir.
Vejeteryan evlatların protein gereksinimleri karşılanırken amino asit örüntüsü dengelenecek halde besin kombinasyonları oluşturulmalıdır. Başkaca, soya ve gayrı kurubaklagillerde bulunan protein sindirimini engelleyici etmenlerin yok edilmesi için pişirme unsurlarına itina gösterilmelidir.
2 yaşındaki ve daha küçük evlatların posa alımları sınırlanmalıdır. Posa alımı kimi minerallerin emilimini engellediği için vejeteryan diyetlerde posa alımının azaltılması sağlanmalıdır. Vejeteryan ebeveynler evlat beslenmesi konusunda çok güzel bilgilendirilmelidir ve vejeteryan ebeveynlere evlatlarının sağlıklı büyümesi için ete de muhtaçlıkları olduğu kesin bir biçimde belirtilmelidir.
Evlatlar katiyen katı vejeteryan diyetlerle beslenmemelidirler. Kendi istekleriyle vejeteryan olan ve diyetlerini devam ettirmeye direnen evlatlar laf konusu ise bu evlatların diyeti mümkün olduğunca açılmaya çalışılmalıdır. Şayet bu başarılamıyorsa eksikliği görülen besin öğeleri diyetlerine preparat olarak eklenmelidir. Başkaca vejeteryan evlatların büyümeleri çok yakından izlenmelidir. Vejeteryan diyetler gençlerde menstrual siklus düzensizliklerine neden olmaktadır. Bu da ileride daha farklı sıhhat sıkıntılarına neden olabilmektedir. Bu nedenle vejeteryan diyetleri tüketen evlatlar mütemadi olarak izlenmelidirler.
1 - Veganlar: Katı vejeteryan olarak da nitelenen bu küme, hayvanlardan elde edilen tüm azık ve eserleri kullanmayı reddederler. Buna süt, yumurta, bal ve jelatin üzere besinler da dahildir. Veganlar umumiyetle deri, yün, ipek üzere hayvansal eserleri de kullanmazlar. Bu kimseler, kişilerin kendi zevk yahut muhtaçlıkları için hayvanların kullanılması fikrine zıttırlar.
2 - Lakto - Ovo vejeteryanlar: Hiç bir hayvan etini yemezler, lakin yumurta ve süt eserlerini tüketirler. Kuzey Amerika’da yapılan bir araştırmaya nazaran, vejeteryanların %90-95’i bu öbeğe girmektedir (Lakto: süt, ovo: yumurta manasındadır.)
3 - Lakto vejeteryanlar: Hayvan etini yemedikleri üzere, potansiyel bir hayata son veriyor olma telaşıyla yumurta tüketmekten de kaçınırlar. Süt ve süt eserlerine yasak yoktur.
4 - Ovo vejeteryanlar: Et, balık, süt eserleri yemezler. Yumurta içeren vegan beslenmedir.
5 - Meyve ile beslenenler (fruitarianlar): Yalnızca botanik olarak meyve öbeğine giren zerzevat ve meyvelerle beslenirler. Tüketilerek tohumlarını yayan bitkileri kullanırlar.
6 - Yarı vejeteryanlar: Yalnızca kırmızı et yemezler.
7 - Semi vejeteryanlık: Yalnızca büyükbaş hayvanları, al eti yemezler; nadir olarak beyaz et tüketebilirler. Birtakım balık (peskovejeteryan) ve kümes hayvanları yiyen vejeteryanlara da (pollovejeteryan) rastlanabilir.
Tablo Besin Öbeklerinin Tarifleri Ve Bunların Seçimlerindeki Tavsiyeler.
Besin Kümesi ve Yiyecek Unsuru Örnekleri
Tavsiyeler
Tam tahıllar
Tahıllar: Buğday, mısır, yulaf, pirinç ve darı
Tahıl eserleri: Ekmek ve makarna
Tam buğday ya da tam tahıl eserleri tercih edilmeli.
Baklagiller
Fasulyeler ve bezelye: Soya, barbunya, lima fasulyesi, nohut fasulye, bezelye ve mercimekler
Soya ve soya eserleri: Tofu, soya içecekleri ve ağırlaştırılmış protein yiyecekleri
Kalsiyum, vitamin D ve vitamin B12 ile takviye edilmiş soya temelli süt alternatifleri seçilmeli.
Sebzeler
Tüm sebzeler
Yeşil ve sarı sebzeler tercih edilmeli, pişmiş ya da çiğ sebzelerin her ikisinden de yenilmeli.
Meyveler
Tüm meyveler
Meyve suyundan çok tam meyveleri tercih edilmeli.
Kabuklu yemişler ve çekirdekler
Kabuklu yemişler: Badem, yerfıstığı, ceviz ve gayri kabuklu yemişler
Çekirdekler: Ay çekirdeği, kabak çekirdeği ve gayrı çekirdekler
Yağlı tohumlar: Susam, yerfıstığı, badem
Derin yağda kızartılan yiyecekler tarafına çiğ ya da kavrulmuş kabuklu yemişler ve çekirdekler yenilmeli.
Bitkisel yağlar
Bitki yağları: Mısır, zeytin, susam ve kanola
Susam, zeytinyağı ve kanola üzere tekli doymamış yağ asitlerinden varlıklı olan likit yağlar tercih edilmeli.
Tropikal yağlar sonlandırılmalı (Hindistan cevizi, palmiye içi yağı ve hurma yağı).
Hidrojenlendirilmiş yağlardan sakınılmalı.
Süt ve süt eserleri
Süt, yoğurt ve peynir
Yağsız ve düşük yağlı süt eserleri tercih edilmeli. Şayet süt eserleri tüketilemiyorsa kalsiyum, vitamin D ve vitamin B12’nin sağlıklı kaynaklarının ehil tüketildiğinden emin olunmalı.
Yumurta
Yumurta sınırlanmalı ya da yalnızca yumurta akı kullanılmalı.
Tatlılar
Bal, şurup (pekmez, akçaağaç pekmezi ve keçiboynuzu), şeker, tatlandırıcılar, reçeller ve jöleler
Tatlılar azaltılmalı.
Vitamin B12
Diyetsel eklemeler ya da takviyeler yapılmış yiyecekler
Şayet yumurta ve süt eserleri tüketilmiyorsa sağlıklı bir kaynaktan vitamin B12 alınmalıdır.
Vejeteryan diyetleri tipik olarak hayvansal besinlerin dışlanması olarak tanımlanmasına karşın sağlıklı bir vejeteryan diyeti, bitkisel besinlerin çeşitliliğinin ve bolluğunun ehemmiyetinin vurgulandığı bir diyettir. Bitkisel besinler şunları kapsamaktadırlar: Tahıllar, kurubaklagiller (soya fasulyesi ve soyadan yapılan eserler de dahil), sebzeler, meyveler, kabuklu yemişler, çekirdekler, bitkisel yağlar, tatlandırıcılar, şifalı bitkiler ve baharatlardır. Esasen, kuvvet muhtaçlığını karşılayacak ölçüdeki tüm bitkisel yiyecek öbeklerinin geniş bir çeşitlilik içerisindeki günlük tüketimi, vitamin B12 ve muhtemelen vitamin D dışında kişilerin muhtaçlığı olan tüm besin öğelerini sağlayabilmektedir. Bol ölçüde bitkisel besin içeren diyetler, yekun ve doymuş yağlardan yoksul; posa (lif), folat, antioksidan besin öğeleri (vitamin C, vitamin E ve karotenoidler), çeşitli fitokimyasallar ve hami bileşiklerden zengindirler.
Tahıllar ve kurubaklagiller kronik illetleri önlemede değerli rol oynamaktadırlar. Eski epidemiyolojik çalışmalar, diyet posasını tahıl ve kurubaklagillerle almak biçiminde odaklanmıştır. Bu çalışmalar umumiyetle diyet posası alımıyla koroner arter illetleri riski arasındaki aykırı ilgiyi göstermiştir. Diyet posası ile kolon kanseri ve sair kanserlerin münasebeti üzerine yapılan çalışmalarda da çoklukla aksi bağlar gözlenmiştir. Bu aksi ilgiler daha çok tahıllardan kaynaklanmaktadır.
Rafine edilmemiş ve en az nispette işlenmiş yiyecekler tercih edilmektedir, zira bunlar rafine edilmiş ve işlenmiş besinlere nazaran daha ziyade vitamin, mineral ve diyet posası içermektedirler. Beyaz pirinç, beyaz un ve bilhassa beyaz şekerin çok az besin bedeli vardır. Esmer pirinç, tam buğday unu ve buğday tohumu, pekmez ve bal ile kıyaslandığında bu durum açıkça ortaya çıkar. Zerzevat, meyve, kabuklu yemiş ve baklagillerin birçok en az nispette işlenerek tüketilebilmesine karşın, tahıllardan elde edilen yiyecekler için bu bu türlü değildir. Tam tahılların kalp illeti, kimi kanserler ve diyabet riskini düşürdüğü bulunmuştur. Rafine edilmemiş ve en az orantıda işlenmiş yiyecekler, sıhhati düzgünleştirmek ve illetleri önlemek için gerekli olan hususları rafine edilmiş yiyeceklere nazaran ölçü ve nicelik açısından daha düzgün karşılamaktadırlar. Öteki yandan, takviye edilmiş ve zenginleştirilmiş birtakım bitkisel temelli besinler (vitamin B12 takviyesi yapılmış hazır kahvaltılık tahıllar ve kalsiyum takviyesi yapılmış portakal suyu gibi) kimi kimseler için vejeteryan diyetleriyle beslenme açısından uygun bir yardımcıdırlar. İşlenmemiş tahıllar, saf halde kepek, kepekli buğday unu hem bağırsakları çalıştırma açısından, hem de kolesterolü düşürmesi açısından değerlidir.
Bebekler (0-1 Yaş)
Vejeteryan anaların sağlıklı bir formda emzirilen evlatları umumide doğumdan sonra birinci altı ay içinde gelişmektedirler. Birtakım bulgular vejeteryan anaların sütlerinin vitamin D ve vitamin B12 açısından gayrikâfi olduğunu ve bunun da bebeğin gereksinimini karşılayamadığı göstermiştir. Şayet bu türlü bir eksiklik varsa bu eksiklik kesinlikle dışardan takviye edilmelidir. Formülalarla ya da ana sütüyle beslenen vejeteryan validelerin evlatlarında sıhhat meseleleriyle nadiren karşılaşılmaktadır.
0-1 yaş öbeği bebeklerin kuvvet ve besin öğesi gereksinimleri nispeten yüksektir. Bu nedenle bebeklerin kuvvet gereksinimleri konsantre kaynaklarla azar azar, sık sık beslenilerek karşılanmalıdır, zira bebeklerin kapasitesi çokça ölçüdeki yiyeceği alamamaktadır. Bebeklerin protein gereksinimleri da epey ziyadedir. Ana sütü yahut formülalar birinci 8 ay bebekler için protein sağlayan en önemli kaynaktır. Protein kaynaklarının amino asit içeriklerine dikkat edilmeli ve amino asit örüntüsü dengelenecek biçimde besin kombinasyonları oluşturulmalıdır. Bilhassa vegan bebeklerin kalsiyum, vitamin D, vitamin B12 ve proteinin yeterli kaynaklarına muhtaçlıkları vardır. Ek besinlere 6. aydan evvel başlanmamalıdır ve 6. aydan sonra bebeklerin diyetlerine demir kaynakları eklenmelidir, zira ana sütü yahut formülalar uzun müddet ehil ölçüde demir sağlayamamaktadır. Bebeklere tuz verilmemelidir, zira onların böbrekleri şimdi kâfi olgunluğa ulaşmamıştır.
Mektep Öncesi Evlatlar (1-5 Yaş)
Mektep öncesi evlatların diyetleri artık süte bağımlı değildir. Bu evlatlar yemek yeme alışkanlıklarını ebeveynlerini yahut bakıcılarını taklit ederek kazanmaktadırlar. Birtakım mektep öncesi evlatlar, ebeveynleri vejeteryan olmamasına karşın doğuştan hayvansal yiyecek tüketmeye hassastırlar ve bazen her tıp eti reddetmektedirler.
Mektep öncesi periyot boyunca büyüme ve gelişme çok süratli olduğu için bu evlatların diyetlerini âlâ ayarlamak çok kıymetlidir. Besin öğelerinden kalsiyum, demir, çinko, protein, vitamin B12 ve vitamin D’ye çok dikkat edilmelidir. Bu periyotta güç gereksinimi hayli yüksektir.
Şayet evlat vejeteryan diyet tüketiyor ve bunda direniyorsa evladın kuvvet ve besin öğesi muhtaçlıklarının karşılanabilmesi için evladın diyetinde çeşitlilik sağlanmalıdır. Yetişkinler için önerilen yüksek posa ve düşük yağ içeren diyet bu evlatlar için münasebetli değildir, zira bu diyet kuvvet ve besin öğelerini ehil yoğunlukta içermemektedir. Ailenin yemek yeme alışkanlıkları üzerinde durulmalıdır. Çok çokça şeker ve tuz içeren besinlerden sakınılmalıdır. Bu yaşlarda evlatların tatlı yiyecekleri sevmeleri önlenmelidir, zira şeker diş çürüklerine neden olmaktadır. Cips üzere çok tuzlu yiyecekler ve çerez çeşidi tuzlu yiyeceklerden de sakınılmalıdır. Bu evlatlara besin bedeli yüksek ve ağır kuvvet içeren besinler verilmelidir. Yemek aralarında besleyici hafif yiyecekler verilerek bu evlatların ehil beslenmesi sağlanmalıdır.
Mektep Çağındaki Evlatlar (5-12 Yaş)
Mektep çağındaki bir evladın beslenme alışkanlıklarını ve tat tercihini ailesinin yemek yeme alışkanlıkları belirlemektedir. Evlatlar bu yaşlarda yiyeceklerini kendileri seçebilmekte ve et tüketip tüketmeyeceklerine kendileri karar verebilmektedir. Bu çağdaki evlatlar yaşıtlarıyla yüksek bir etkileşime sahip olabilmektedir.
Yetişkinlerde görülen kalp marazları üzere beslenmeyle ilgili marazlar çocukluk devrinde başlamaktadır. Bu çağdaki evlatların diyetlerindeki yağ nispeti azaltılmalı ve ehil ölçülerde posa almaları sağlanmalıdır. Evlatların zerzevat ve meyveleri bolca tüketmeleri sağlanarak, muhtaçlıkları olan esansiyel vitamin ve mineraller güçlü kaynaklardan sağlanmalıdır. Yapılan ilmî çalışmalarda Britanya’daki mektep çağı evlatlarının yağ ve şekeri çok, diyet posası, demir ve kalsiyumu ise zayıf tükettikleri bildirilmiştir. Bu da onların yemek yemeden uzaklaşma eğiliminde olduklarını göstermektedir.
Vejeteryan evlatların diyetleri düşük yağ ve yüksek posa içermektedir. Küçük çocuklarda diyet gereksinimden daha çok posa içerirse çinko, demir, kalsiyum üzere minerallerin ve gayrı besin öğelerinin emilimi engellenmektedir. Küçük evlatların diyetine kepek eklenmemelidir.
Vejeteryan evlatların büyümesi üzerine yapılan çalışmalar bu evlatların büyümesinin acilen çabucak âlâ olduğunu ve et tüketen kimi vakalardan bile yeterli olduğunu göstermiştir. Vejeteryanlar ileri yaşlarda kalp marazı, kanser ve hipertansiyon üzere sıhhat sorunlarıyla daha az karşılaşmaktadırlar.
Mektep çağında büyüme ve gelişme devam etmektedir ve bu nedenle bu evlatların güç ve besin öğesi muhtaçlıkları yetişkinlerinkinden daha ziyadedir. Protein büyüme için değerli bir besin öğesidir. Proteinler amino asit örüntüleri akıllıca dengelenerek alınmalıdır. Mektep yıllarında ergenlik periyodu başlamaktadır. Adölesan büyüme ataklarından sonra evlatlar için büyüme ve beslenmeyle ilgili riskler azalmaktadır.
TEKLIFLER
Vejeteryan diyetleri B12 vitamini preparatlarıyla desteklenmelidir. Mahsusen çocuklarda vitamin B12 alımının sağlanması için balık üzere hayvansal besinlerin tüketilmesi sağlanmalıdır. Vejeteryan gebe ve emzikli valideler kemik demineralizasyonu ile karşılaşmamak için kalsiyumdan güçlü yiyecekler ya da kalsiyum preparatları tüketmelidirler.
Gebelik sırasında demir preparatları kullanılmalıdır ve bebeklere 6. aydan sonra demirden güçlü yiyecekler verilmeye başlanmalıdır. Hem demirin en güzel kaynağı al ettir, bu nedenle demir eksikliği anemisi gelişmesinin önlenmesi için evlatlar al et tüketmeye de teşvik edilmelidirler. Vejeteryanlarda bitkisel demirin emiliminin artırılması için diyette C vitamini kaynakları bulundurulmalı, sebzelerin hazırlanması ve pişirilmesi sırasında C vitamini ve gayri vitamin kayıplarını azaltılması için tedbirler alınmalı ve yemekle birlikte çay ve kahve üzere demir biyoyararlılığını azaltan içecekler tüketilmemelidir.
Vejeteryanlar D vitamini muhtaçlıklarını karşılamak için kesinlikle güneş ışınlarından faydalanmalıdırlar. Vejeteryan diyetlerinin linoleik/a-linolenik asit orantısının 4:1 ile 10:1 arasında olması sağlanmalıdır. Veganlar çiçek yağı mahalline a-linolenik asitten güçlü kanola yağı ve soya yağı kullanmalı, ceviz ve yeşil yapraklı sebzeler tüketmelidirler. Düşük tevellüt yüklerinin önlenmesi için vejeteryan validelerin kuvvet alımları artırılmalıdır. Evlatlar için en müsait vejeteryan beslenme tipi lakto-ovo vejeteryanizmdir. Vejeteryan evlat ve gençlerin diyetine süt, yumurta, peynir, badem, ceviz üzere çinkodan güçlü besinler eklenmelidir.
Vejeteryan evlatların protein gereksinimleri karşılanırken amino asit örüntüsü dengelenecek halde besin kombinasyonları oluşturulmalıdır. Başkaca, soya ve gayrı kurubaklagillerde bulunan protein sindirimini engelleyici etmenlerin yok edilmesi için pişirme unsurlarına itina gösterilmelidir.
2 yaşındaki ve daha küçük evlatların posa alımları sınırlanmalıdır. Posa alımı kimi minerallerin emilimini engellediği için vejeteryan diyetlerde posa alımının azaltılması sağlanmalıdır. Vejeteryan ebeveynler evlat beslenmesi konusunda çok güzel bilgilendirilmelidir ve vejeteryan ebeveynlere evlatlarının sağlıklı büyümesi için ete de muhtaçlıkları olduğu kesin bir biçimde belirtilmelidir.
Evlatlar katiyen katı vejeteryan diyetlerle beslenmemelidirler. Kendi istekleriyle vejeteryan olan ve diyetlerini devam ettirmeye direnen evlatlar laf konusu ise bu evlatların diyeti mümkün olduğunca açılmaya çalışılmalıdır. Şayet bu başarılamıyorsa eksikliği görülen besin öğeleri diyetlerine preparat olarak eklenmelidir. Başkaca vejeteryan evlatların büyümeleri çok yakından izlenmelidir. Vejeteryan diyetler gençlerde menstrual siklus düzensizliklerine neden olmaktadır. Bu da ileride daha farklı sıhhat sıkıntılarına neden olabilmektedir. Bu nedenle vejeteryan diyetleri tüketen evlatlar mütemadi olarak izlenmelidirler.