Sizlere Cumhuriyet Gazetesinin Bilim Teknik ekinden sağlığımızla ilgili bir alıntı veriyorum;
Yuşcenko’yu zehirleyen madde: DİOKSİN
Ukrayna muhalefet lideri Yuşcenko’yu zehirleyen dioksinler cok zehirli, belki de insanoğlu tarafından şimdiye kadar uretilmiş olan en zehirli kimyasal maddelerden biridir Dioksin grubu maddelerle zehirlenildiğinin en tipik belirtilerinden biri deride patlama şeklinde klor kaynaklı aknelerin oluşumu ve deri gorunumunde değişimlerdir Bu durum Yuşcenko’da belirgin olarak gozlenmiş, tanı da bunun uzerine konulabilmiştir
Murat Ozmen (*)
Bir zamanlar Amerikanın ortasında butun canlıların mutluluk icinde yaşadığı, uzaktan bir satranc tahtasını andıran ciftliklerle sarılmış bir kasaba vardı İlkbaharda tahıl tarlaları, meyve bahceleri ve yeşil tarlaların uzerinden beyaz bulutlar gecerdi Sonbaharda meşe, akcaağac ve huş ağaclarının tutuşturdukları renkler uzaktaki cam ağaclarının uzerinde alev gibi titrerdi Tepelerde tilki sesleri duyulur, sabah sisinin gizlediği geyikler tarlalardan sessizce gecerlerdi
Sonra acayip bir afet yoreye gizlice yayılmaya başladı Sanki kasabanın uzerine korkunc bir lanet cokmuştu Tavuklar esrarengiz bir hastalığa yakalanmış, inekler ve koyunlar hastalanıp olmuştu Her yerde olumun golgesi vardı Kuşlar artık ucmuyor, bahar geldiği halde kuş sesleri duyulmuyordu cevrede…
Rachel Carson 1962 yılında “Sessiz Bahar (Silent Spring) adlı kitabının başında cevre sorunlarına ilk kez boyle bir vurgu yaparak başlamıştı Kitap 40 yılı aşkındır halen populer ve biz cevremizi giderek daha cok tahrip etmeye devam ediyor, ekosistem dengelerini artık geri donuşumsuz olarak daha cok bozuyoruz
Ozellikle son 40 yıl icerisinde plastik malzemelerin ve organik klorlu pestisitlerin kullanımındaki artış, bircok cevresel sorunların yanında, dioksin sorununun da ortaya cıkmasına neden oldu
Gunumuzde organik klorlu insektisit kullanımı tum dunyada yasaklanmış olup, bircok organik maddelerin (orneğin DDT ve diğer turevleri) ve halen yaygın olarak kullanılan bazı herbisitlerin (zararlı bitki ve tohum oldurucu maddeler) dioksin adı verilen bir maddenin acığa cıkmasında başlıca sorumlu kaynaklardan olduğu bilinmektedir Kağıt sanayinde kağıt hamurunun beyazlatılması esnasında kullanılan beyazlatıcıların, odundaki organik kimyasallar ile reaksiyona girerek de dioksin urettiği anlaşılmıştır
Plastik maddelerin temel hammaddesi olan polivinil klorur (PVC) gunluk yaşantımızın ayrılmaz bir parcası haline gelmiştir Şampuan şişelerinden duvar kağıtlarına, su tesisat borularından plastik poşetlere kadar bircok alanda yaygın olarak kullanılmaktadır Cevremizde nereye baksak PVC’den mamul bir urun ile karşılaşmamak artık olanaksız
EN ZEHİRLİ MADDE
Dioksinler cok zehirli kimyasal maddelerdir, klorlu dioksinler ve furanlar klor iceren organik kimyasalların (ceşitli pestisitler gibi) ve plastik maddelerin uretimi, mikroorganizmalar tarafından yıkımı ve yanması sırasında istenmeden acığa cıkan yan urunlerdir
Dioksinler belki de insanoğlu tarafından şimdiye kadar uretilmiş olan en toksik kimyasal maddelerden biridir diyebiliriz Aslında dioksin tanımı bu gruba dahil bircok kimyasal icin kullanılmakla birlikte, bunların icinde en toksik olanı 2,3,7,8tetraklorodibenzopdioksin (kısaca, TCDD) olarak bilinen maddedir
Gelişmiş ulkeler dioksin hakkında yeterince bilgi sahibi değillerken, bu maddenin acığa cıkmasına yol acan kimyasalları daha yaygın olarak kullanıyorlardı, ancak gunumuzde mumkun olduğunca bundan kacınmaya başladılar
Dioksin’in ciddi olumsuz etkileri aslında Vietnam savaşı sırasında bitkileri oldurmek icin kullanılan bir kimyasal maddenin (Orange Agent) insanlardaki toksik etkilerinin gozlenmesinden sonra anlaşılmaya başlandı Dioksin ve dioksinbenzeri kimyasalların başlıca kaynaklarını dort ana grup altında toplamak olasıdır:
4 ANA KAYNAK
1 Yanma esnasında oluşan dioksin: Ozellikle evsel katı atıklar ve artıkların yakılması, demircelik sanayiinde cevherin işlenmesi ve eritilmesi sırasında kullanılan yuksek sıcaklık, komur, odun ve petrol urunlerinin yakılması olarak sıralanabilir
2 Kimyasal uretim ve işleme sırasında oluşan dioksin: Dioksinbenzeri yan urunler klorlu fenoller, poliklorlu bifeniller, fenoksi grubu herbisitler (orneğin: 245T gibi yurdumuzda yaygın olarak kullanılanlar), klorlu benzenler gibi bircok kimyasal maddenin uretimi esnasında oluşabilmektedir
3 Endustriyel ve evsel atıkların işlenmesi sırasında oluşan dioksin: Dioksinbenzeri yan urunler doğal olarak oluşan fenolik bileşiklerin klorlanması esnasında (orneğin: kağıt hamurunda olduğu gibi) oluşabilir
4 Su depolama alanlarındaki dioksin: Dioksin grubu kimyasallar suda iyi cozunemedikleri ve kalıcı oldukları icin, toprakta, sedimentte ve organik maddelerde birikebilirler Su kaynaklarını kirleten bu maddeler daha sonra taşınarak başkaca su kaynaklarına kolayca bulaşabilir, ancak genelde bu bulaşma etkisinin cok yaygın olmadığı ve bolgesel olarak etkisini gosterdiği saptanmıştır
DİOKSİN VE CEVRE SAĞLIĞI
Gunumuzde dioksinlerin insan sağlığı bakımından ne denli ciddi etkilerinin olduğu daha iyi biliniyor Bircok toksik kimyasal ile karşılaştırdığımızda, dioksinler onlardan yuzlerce hatta binlerce kez daha duşuk dozlarda alındığında bile, daha toksik etkilere neden olabilmektedir Bu nedenle bu konuda yapılan araştırmalara insan ve cevre sağlığı bakımından buyuk bir onem verilmektedir
Vucuda cok duşuk miktarlarda alınan dioksin hormonal sistemin bozulmasına yol acabilir Bu etkisini hormon reseptorlerine bağlanarak gosterir Bu nedenle dioksinler bilinen tum kimyasal kirleticiler icinde, “hormon bozucular ya da “endokrin bozucular dediğimiz kimyasalların en başta gelenlerindendir Bu etkisi sonucunda,
* hucrede genetik mekanizmaların bozulmasına yol acabilir, bağışıklık sisteminin zayıflamasına, kanserlere, sinir sistemi bozukluklarına ve doğumsal kusurların ortaya cıkmasına neden olabilir Amerika Cevre Koruma Kurumu (EPA) ve Dunya Sağlık Orgutu (WHO) tarafından dioksinler kanser yapıcı kimyasal maddeler grubuna dahil edilmektedir
Ancak, insanların dioksine maruz kalmasına bağlı olarak, doğrudan elde edilen epidemiyolojik veri sayısı yeterli duzeyde olmadığından, olası etkiler deney hayvanları uzerinde yapılan gozlem ve araştırmalara dayanıyor Ozellikle embriyonal gelişim esnasında bu maddelere fotusun maruz kalması sonucunda hucresel fonksiyonlarda belirgin şekilde ortaya cıkabilecek kusurlar ya da değişimler, gelişimin bozulmasına yol acabilir
Yapılan calışmalar dioksin toksisitesi icin belirli bir eşik dozun bulunmadığını ve vucudumuzda cok duşuk dozlarda alınması sonucunda bile bu maddeye karşı bir savunmanın tam olarak geliştirilemediğini gostermektedir
Hayvanlar uzerinde yapılan calışmalara bağlı olarak, insanların gunde ancak 1 ngkg (1 mg’ın milyonda biri) duzeyinden daha duşuk dozlarda dioksine maruz kalması durumunda embriyonal gelişim bakımından onemli duzeyde bir riskin ortaya cıkmayacağı rapor edilmektedir
Dioksin grubu maddelerle zehirlenildiğinin en tipik belirtilerinden birinin deride patlama şeklinde klor kaynaklı aknelerin oluşumu ve deri gorunumunde değişimler olduğu (Chloracne) bildirilmektedir Bu durum Yuşcenko’da belirgin olarak gozlenmiş ve buyuk olasılıkla dioksin zehirlenmesi şuphesine bağlı tanı da bunun uzerine konulabilmiştir
BESİN ZİNCİRİNDE
Cevresel kirleticilere bağlı olarak tum yaşam ortamlarında dioksin kirliliği gorulebilir Dioksin cevrede oldukca kalıcı ve yağda kolay cozunebilir bir madde olduğundan dokularda kolayca birikime uğrar Bunun sonucu olarak ozellikle besin zinciri yolu ile canlıdan canlıya taşınması ve her birinde giderek daha yuksek dozlara ulaşması soz konusudur Orneğin dioksin ile kirlenmiş olan sularda yaşayan balıklar aracılığı ile bunları tuketen insanlar, dioksin ile kirlenmiş cayırlıklarda beslenen hayvanların etini yiyen insanlar bu maddenin etkisine maruz kalabilir Doğada oldukca kalıcı bir madde olduğundan, surekli olarak kirlenen ortamlar bunun sonucunda hem ekosistem dengesini bozacak, hem de o ortamda yaşayan insanlar icin ciddi bir sağlık sorunu oluşturacaktır
Daha sağlıklı bir cevrede yaşamak ve sağlıklı cevrenin gelecek kuşaklara bırakılmasını sağlamak acısından, Turkiye’nin AB kapısında iken cevreye daha fazla duyarlı olması kacınılmazdır Bu nedenle tum cevresel kirleticiler ve ozellikle dioksin ve benzeri kirleticilerin kaynaklarının en aza indirilmesi, dioksin kirliliğine neden olan atıkların mutlaka on arıtımdan gecirilerek bu maddenin kokeninin ortamdan uzaklaştırılması, organik klorlu pestisitlerin kullanımından kesinlikle vazgecilmesi ve halk sağlığının korunması icin toplumun bu konularda daha fazla bilinclendirilmesinin zamanı coktan geciyor AB trenine binemesek bile, bizler bu topraklarda var olan muhteşem doğal zenginliklerimizle yaşamaya devam edeceğiz Cevreye saygı, geleceğe yatırım demektir
(*) Prof Dr
http:forumherteldenkonucommailto:mozmen@inonuedutrmozmen@inonuedutr
İnonu Univ Biyoloji Bol Oğretim Uyesi
Kaynaklar:
Rachel Carson, Silent Spring, Mariner Books; 40th Annv ed,400 sayfa, 2002 2 EPA Dioxin Reassessment Health Assessment, Volume III: Risk Characterization http:forumherteldenkonucomhttp:wwwcqscomdioxh96htmhttp:wwwcqscomdioxh96htm, 1994 3 Cole P, Trichopoulos D, Pastides H, Starr T, Mandel JS Dioxin and cancer: a critical review Regulatory Toxicology and Pharmacology 38: 378388, 2003 4 Masuda Y Health effect of polychlorinated biphenyls and related compounds Journal of Health Science 49: 333336, 2003 5 Behnisch PA, Hosoe K, Sakai S Combinatorial biochemical analysis of dioxin and dioxinlike compounds in waste recycling, feedfood, humanswildlife and the environment Environment International 27: 495519, 2001
Yuşcenko’yu zehirleyen madde: DİOKSİN
Ukrayna muhalefet lideri Yuşcenko’yu zehirleyen dioksinler cok zehirli, belki de insanoğlu tarafından şimdiye kadar uretilmiş olan en zehirli kimyasal maddelerden biridir Dioksin grubu maddelerle zehirlenildiğinin en tipik belirtilerinden biri deride patlama şeklinde klor kaynaklı aknelerin oluşumu ve deri gorunumunde değişimlerdir Bu durum Yuşcenko’da belirgin olarak gozlenmiş, tanı da bunun uzerine konulabilmiştir
Murat Ozmen (*)
Bir zamanlar Amerikanın ortasında butun canlıların mutluluk icinde yaşadığı, uzaktan bir satranc tahtasını andıran ciftliklerle sarılmış bir kasaba vardı İlkbaharda tahıl tarlaları, meyve bahceleri ve yeşil tarlaların uzerinden beyaz bulutlar gecerdi Sonbaharda meşe, akcaağac ve huş ağaclarının tutuşturdukları renkler uzaktaki cam ağaclarının uzerinde alev gibi titrerdi Tepelerde tilki sesleri duyulur, sabah sisinin gizlediği geyikler tarlalardan sessizce gecerlerdi
Sonra acayip bir afet yoreye gizlice yayılmaya başladı Sanki kasabanın uzerine korkunc bir lanet cokmuştu Tavuklar esrarengiz bir hastalığa yakalanmış, inekler ve koyunlar hastalanıp olmuştu Her yerde olumun golgesi vardı Kuşlar artık ucmuyor, bahar geldiği halde kuş sesleri duyulmuyordu cevrede…
Rachel Carson 1962 yılında “Sessiz Bahar (Silent Spring) adlı kitabının başında cevre sorunlarına ilk kez boyle bir vurgu yaparak başlamıştı Kitap 40 yılı aşkındır halen populer ve biz cevremizi giderek daha cok tahrip etmeye devam ediyor, ekosistem dengelerini artık geri donuşumsuz olarak daha cok bozuyoruz
Ozellikle son 40 yıl icerisinde plastik malzemelerin ve organik klorlu pestisitlerin kullanımındaki artış, bircok cevresel sorunların yanında, dioksin sorununun da ortaya cıkmasına neden oldu
Gunumuzde organik klorlu insektisit kullanımı tum dunyada yasaklanmış olup, bircok organik maddelerin (orneğin DDT ve diğer turevleri) ve halen yaygın olarak kullanılan bazı herbisitlerin (zararlı bitki ve tohum oldurucu maddeler) dioksin adı verilen bir maddenin acığa cıkmasında başlıca sorumlu kaynaklardan olduğu bilinmektedir Kağıt sanayinde kağıt hamurunun beyazlatılması esnasında kullanılan beyazlatıcıların, odundaki organik kimyasallar ile reaksiyona girerek de dioksin urettiği anlaşılmıştır
Plastik maddelerin temel hammaddesi olan polivinil klorur (PVC) gunluk yaşantımızın ayrılmaz bir parcası haline gelmiştir Şampuan şişelerinden duvar kağıtlarına, su tesisat borularından plastik poşetlere kadar bircok alanda yaygın olarak kullanılmaktadır Cevremizde nereye baksak PVC’den mamul bir urun ile karşılaşmamak artık olanaksız
EN ZEHİRLİ MADDE
Dioksinler cok zehirli kimyasal maddelerdir, klorlu dioksinler ve furanlar klor iceren organik kimyasalların (ceşitli pestisitler gibi) ve plastik maddelerin uretimi, mikroorganizmalar tarafından yıkımı ve yanması sırasında istenmeden acığa cıkan yan urunlerdir
Dioksinler belki de insanoğlu tarafından şimdiye kadar uretilmiş olan en toksik kimyasal maddelerden biridir diyebiliriz Aslında dioksin tanımı bu gruba dahil bircok kimyasal icin kullanılmakla birlikte, bunların icinde en toksik olanı 2,3,7,8tetraklorodibenzopdioksin (kısaca, TCDD) olarak bilinen maddedir
Gelişmiş ulkeler dioksin hakkında yeterince bilgi sahibi değillerken, bu maddenin acığa cıkmasına yol acan kimyasalları daha yaygın olarak kullanıyorlardı, ancak gunumuzde mumkun olduğunca bundan kacınmaya başladılar
Dioksin’in ciddi olumsuz etkileri aslında Vietnam savaşı sırasında bitkileri oldurmek icin kullanılan bir kimyasal maddenin (Orange Agent) insanlardaki toksik etkilerinin gozlenmesinden sonra anlaşılmaya başlandı Dioksin ve dioksinbenzeri kimyasalların başlıca kaynaklarını dort ana grup altında toplamak olasıdır:
4 ANA KAYNAK
1 Yanma esnasında oluşan dioksin: Ozellikle evsel katı atıklar ve artıkların yakılması, demircelik sanayiinde cevherin işlenmesi ve eritilmesi sırasında kullanılan yuksek sıcaklık, komur, odun ve petrol urunlerinin yakılması olarak sıralanabilir
2 Kimyasal uretim ve işleme sırasında oluşan dioksin: Dioksinbenzeri yan urunler klorlu fenoller, poliklorlu bifeniller, fenoksi grubu herbisitler (orneğin: 245T gibi yurdumuzda yaygın olarak kullanılanlar), klorlu benzenler gibi bircok kimyasal maddenin uretimi esnasında oluşabilmektedir
3 Endustriyel ve evsel atıkların işlenmesi sırasında oluşan dioksin: Dioksinbenzeri yan urunler doğal olarak oluşan fenolik bileşiklerin klorlanması esnasında (orneğin: kağıt hamurunda olduğu gibi) oluşabilir
4 Su depolama alanlarındaki dioksin: Dioksin grubu kimyasallar suda iyi cozunemedikleri ve kalıcı oldukları icin, toprakta, sedimentte ve organik maddelerde birikebilirler Su kaynaklarını kirleten bu maddeler daha sonra taşınarak başkaca su kaynaklarına kolayca bulaşabilir, ancak genelde bu bulaşma etkisinin cok yaygın olmadığı ve bolgesel olarak etkisini gosterdiği saptanmıştır
DİOKSİN VE CEVRE SAĞLIĞI
Gunumuzde dioksinlerin insan sağlığı bakımından ne denli ciddi etkilerinin olduğu daha iyi biliniyor Bircok toksik kimyasal ile karşılaştırdığımızda, dioksinler onlardan yuzlerce hatta binlerce kez daha duşuk dozlarda alındığında bile, daha toksik etkilere neden olabilmektedir Bu nedenle bu konuda yapılan araştırmalara insan ve cevre sağlığı bakımından buyuk bir onem verilmektedir
Vucuda cok duşuk miktarlarda alınan dioksin hormonal sistemin bozulmasına yol acabilir Bu etkisini hormon reseptorlerine bağlanarak gosterir Bu nedenle dioksinler bilinen tum kimyasal kirleticiler icinde, “hormon bozucular ya da “endokrin bozucular dediğimiz kimyasalların en başta gelenlerindendir Bu etkisi sonucunda,
* hucrede genetik mekanizmaların bozulmasına yol acabilir, bağışıklık sisteminin zayıflamasına, kanserlere, sinir sistemi bozukluklarına ve doğumsal kusurların ortaya cıkmasına neden olabilir Amerika Cevre Koruma Kurumu (EPA) ve Dunya Sağlık Orgutu (WHO) tarafından dioksinler kanser yapıcı kimyasal maddeler grubuna dahil edilmektedir
Ancak, insanların dioksine maruz kalmasına bağlı olarak, doğrudan elde edilen epidemiyolojik veri sayısı yeterli duzeyde olmadığından, olası etkiler deney hayvanları uzerinde yapılan gozlem ve araştırmalara dayanıyor Ozellikle embriyonal gelişim esnasında bu maddelere fotusun maruz kalması sonucunda hucresel fonksiyonlarda belirgin şekilde ortaya cıkabilecek kusurlar ya da değişimler, gelişimin bozulmasına yol acabilir
Yapılan calışmalar dioksin toksisitesi icin belirli bir eşik dozun bulunmadığını ve vucudumuzda cok duşuk dozlarda alınması sonucunda bile bu maddeye karşı bir savunmanın tam olarak geliştirilemediğini gostermektedir
Hayvanlar uzerinde yapılan calışmalara bağlı olarak, insanların gunde ancak 1 ngkg (1 mg’ın milyonda biri) duzeyinden daha duşuk dozlarda dioksine maruz kalması durumunda embriyonal gelişim bakımından onemli duzeyde bir riskin ortaya cıkmayacağı rapor edilmektedir
Dioksin grubu maddelerle zehirlenildiğinin en tipik belirtilerinden birinin deride patlama şeklinde klor kaynaklı aknelerin oluşumu ve deri gorunumunde değişimler olduğu (Chloracne) bildirilmektedir Bu durum Yuşcenko’da belirgin olarak gozlenmiş ve buyuk olasılıkla dioksin zehirlenmesi şuphesine bağlı tanı da bunun uzerine konulabilmiştir
BESİN ZİNCİRİNDE
Cevresel kirleticilere bağlı olarak tum yaşam ortamlarında dioksin kirliliği gorulebilir Dioksin cevrede oldukca kalıcı ve yağda kolay cozunebilir bir madde olduğundan dokularda kolayca birikime uğrar Bunun sonucu olarak ozellikle besin zinciri yolu ile canlıdan canlıya taşınması ve her birinde giderek daha yuksek dozlara ulaşması soz konusudur Orneğin dioksin ile kirlenmiş olan sularda yaşayan balıklar aracılığı ile bunları tuketen insanlar, dioksin ile kirlenmiş cayırlıklarda beslenen hayvanların etini yiyen insanlar bu maddenin etkisine maruz kalabilir Doğada oldukca kalıcı bir madde olduğundan, surekli olarak kirlenen ortamlar bunun sonucunda hem ekosistem dengesini bozacak, hem de o ortamda yaşayan insanlar icin ciddi bir sağlık sorunu oluşturacaktır
Daha sağlıklı bir cevrede yaşamak ve sağlıklı cevrenin gelecek kuşaklara bırakılmasını sağlamak acısından, Turkiye’nin AB kapısında iken cevreye daha fazla duyarlı olması kacınılmazdır Bu nedenle tum cevresel kirleticiler ve ozellikle dioksin ve benzeri kirleticilerin kaynaklarının en aza indirilmesi, dioksin kirliliğine neden olan atıkların mutlaka on arıtımdan gecirilerek bu maddenin kokeninin ortamdan uzaklaştırılması, organik klorlu pestisitlerin kullanımından kesinlikle vazgecilmesi ve halk sağlığının korunması icin toplumun bu konularda daha fazla bilinclendirilmesinin zamanı coktan geciyor AB trenine binemesek bile, bizler bu topraklarda var olan muhteşem doğal zenginliklerimizle yaşamaya devam edeceğiz Cevreye saygı, geleceğe yatırım demektir
(*) Prof Dr
http:forumherteldenkonucommailto:mozmen@inonuedutrmozmen@inonuedutr
İnonu Univ Biyoloji Bol Oğretim Uyesi
Kaynaklar:
Rachel Carson, Silent Spring, Mariner Books; 40th Annv ed,400 sayfa, 2002 2 EPA Dioxin Reassessment Health Assessment, Volume III: Risk Characterization http:forumherteldenkonucomhttp:wwwcqscomdioxh96htmhttp:wwwcqscomdioxh96htm, 1994 3 Cole P, Trichopoulos D, Pastides H, Starr T, Mandel JS Dioxin and cancer: a critical review Regulatory Toxicology and Pharmacology 38: 378388, 2003 4 Masuda Y Health effect of polychlorinated biphenyls and related compounds Journal of Health Science 49: 333336, 2003 5 Behnisch PA, Hosoe K, Sakai S Combinatorial biochemical analysis of dioxin and dioxinlike compounds in waste recycling, feedfood, humanswildlife and the environment Environment International 27: 495519, 2001